35
mexanizmini yaratish va undan samarali foydalanish kerak. Shuningdek, ushbu faoliyatga malakali
pedagoglarni jalb etish.
Uchinchidan, bolalar hulqida negativ axloqiy shakllarni bartaraf qilishda ijtimoiy pedagogik
usullardan kengroq foydalanish jarayonida Vatanimiz xududida demokratik islohotlar natijasida, yangi
taraqqiyot davrida yaratilgan sanoat majmualari, tiklangan madaniy yodgorliklar, barpo etilgan
haykallar, madaniyat markazlari, sport inshoatlariga ekskursiyalar uyushtirish maqsadga muvofiq.
To‘rtinchidan, bolalar hulqida negativ axloqiy shakllarni bartaraf qilishda ijtimoiy pedagogik
usullardan yana biri, huquqiy tarbiyaga e’tibor berish maqsadida, ushbu guruhga oid bolalar bilan
huquqni muhofaza qilish organlari vakillarining muntazam uchrashuvlarini uyushtirish kutilgan ijobiy
natijani beradi.
Beshinchidan bolalarni musiqa, rasm chizish, sport bilan shug‘ullanish, kompyuter texnikasini
o‘rganish, internet saytlardan foydalanish, badiiy kitoblarni tizimli o‘qishga jalb etish ulardagi salbiy
xulq ko‘rinishlarini bartaraf etishda muhim omil rolini bajaradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1.
Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24
yilligiga bag‘ishlangan marosimdagi ma’ruzasi. 7 dekabr 2016 yil.
2.
Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar. (J.V: Ilmiy risolalar). – T.: “Ma’naviyat”, 2010. – 304
b.
3.
Maxmudov R.M. va b. Pedagogika: Ma’ruzalar kursi. - T.: O‘zIIV Akademiyasi, 2014. –
204 b.
4.
Murtozayeva M.M. O‘quvchilarning ta’lim jarayonini ijtimoiy pedagogik loyihalashtirishda
innovatsion usulllar. – T.: “Fan va texnologiya”, 2017. – 158 b.
5.
Ro‘ziyeva R.X. Jamiyatning ma’naviy yangilanishida milliy va umuminsoniy qadriyatlar
uyg‘unligini shakllantirish masallari. Falsafa fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
diss.... – T.: O‘zbekiston milliy universiteti , 2012 yil. – 56 bet.
XORIJIY TILLARNI O‘QITISHNING MOTIVASION YONDASHUVLARI
Shamshetova Anjim Karamiddinovna
O‘zDJTU. Pedagogika va psixologiya kafedrasi dotsenti,
psixologiya fanlari doktori
Annotatsiya
Ushbu ilmiy makolada xorijiy tillarni o‘qitishning motivasion yondashuvlari, ilmiy va amaliy
xulosalar keng yoritib berilgan. Xorijiy tillarga bo‘lgan munosabatlarni sabablari va talaba yoshlarda
bir tomonlama yo‘nalishga qaratilgan izlanishlar ekanligini ta’kidlaydi.
Kalit so‘zlar
: xorijiy tillar, motivatsiya, ilmiy tadqiqot ishi, chet tillarga bo‘lgan qiziqishlar,
o‘qitish metodikasi.
Jamiyatimizda turli soha mutaxassislari o‘z ona tilini mukammal bilish bilan bir qatorda, bir
nechta xorijiy tillarni bilishlari va muloqot qila olishlari zarurati kundan kunga ortib bormoqda.
Mamlakatimizda xorijiy tillarni o‘rgatishni ommalashtirishni yangi bosqichga olib chiqish va sohani
rivojlantirish uchun tizimli ishlarni tashkil etish, ulg‘ayib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama
barkamol qilib tarbiyalash, buning uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishga katta e’tibor
qaratilmoqda. Prezidentimizning 2021 yil, 19 maydagi “O‘zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni
o‘rganishni ommalashtirish faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Xorijiy tillarni
o‘rganishni ommalashtirish agentligi tashkil etilishi muhim ahamiyat kasb etadi..
Xorijiy tillarga bo‘lgan yoshlarimizda qiziqishlari yil sayin ortib borishini hisobga olgan holda
xorijiy tillarni o‘rganish va o‘qitish tizimini yanada zamonaviy metodlar bilan takomillashtirish hamda
chet tillarini o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyani oshirish nihoyatda katta rol uynaydi. Bizga ma’lumki,
til o‘rganishning va uni o‘rgatishning psixologik o‘ziga xosligi chet tilidagi matnni idrok etish, chet
tilidagi so‘zlarni xotirada saqlashi, o‘quvchilar chet tilini o‘zlashtirishi jarayonida ularning o‘zga
36
tildagi tafakkuri kengayib borishini ta’minlashning psixologik jihatlarini bilishni talab qiladi.
Professor-o‘qituvchilarimiz xozirgi talabalar xorij tillarini o‘rganishdagi qiziqishlarini, ehtiyojlarini
ham bilib borishi lozim. Talabalar xorijiy tillarni o‘zlashtirishdagi maqsadi nima va qiziqishlari,
ularning muvaffaqiyatlari haqida fikrlab olishi, kasbiy faoliyatidagi roli va ahamiyatini tushunib
borishi lozim bo‘ladi.
Shu kungacha chyet tillarini o‘qitish sohasida motivatsiyasi, xorijiy tillarni o‘rganishda
psixologik yondashuvlarga oid bir qancha ishlar amalga oshirilgan. Ulardan psixolog olimlar B.G.
Ananev, S.L.Rubinshteyn, V.N.Myasishchev, P.Ya. Galperin, V.G.Aseyev, J. Atkinson, L.I.Bojovich,
A.N.Leontiyev, A.Maslou, J.Nutten, Z.Freyd va boshqa olimlar bu muammo bilan shug‘ullangan va
rivojlanishiga hissa qo‘shgan. Har qanday tilni o‘rganuvchi chet tilida mustaqil, erkin fikrlash doirasini
kengaytirish, suhbat metodlarini qullash va motivatsiya berish, to‘g‘ri ustanovkalarni shakllantirish
zarurligini ochib berishgan. Xorijiy tillarni o‘rganishda to‘g‘ri ichki va tashqi motivatsiyalarni qullay
olish metodikalarini amaliyotga tadbiq qilish zarur. Xorijiy tillarni o‘rganayotgan jarayonlarda
talabalar psixologiyasida, dunyoqarashlarida ham katta o‘zgarishlarni ko‘ramiz. Jumladan, talabalar
o‘zlarini qadrlashlarini his qilsalar, bu xavfsiz o‘quv muhitini yaratadi va ularni ishlashga undaydi,
chunki ular, ularning fikriga ko‘ra, ularni biladigan va shaxs sifatida hurmat qiladigan kishidan maqtov
va qo‘llab-quvvatlashni xohlashadi. Talabalar ingliz tilini bilish XXI asrda muvaffaqiyatli inson uchun
zarurat yekanligini tushunadi. Ular zarur bo‘lganda o‘zlarining kundaligiga chet tilini bilganlarida
paydo bo‘ladigan imkoniyatlar ro‘yxatini tuzadilar va bu zarur degan xulosaga kelishadi. Tilni
o‘rganish vazifasi sezilmaydigan, yumshoq, ammo qat’iyat bilan belgilanadi. Talabalarni kelajak
uchun samarali yo‘naltirish, chet tilini o‘rganishdagi muvaffaqiyatlarni, chet tilida so‘zlashadigan
mutaxassislarning ish haqi to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlarni yoki chet yelga sayohatchilar bilan
bo‘ladigan qiziqarli hikoyalarga ham chuqur qiziqishlar bildirishi tabiiy. Psixolog olimlarni
o‘rganilgan ilmiy tadqiqotlarda ko‘plab talabalarda tashqi motivatsiya bilan bog‘liq motivatsiya
ustunlik qilayotganligini ta’kidlab o‘tib, u esa kelgusi ishlarida qay darajada samaradorlikga erishi
haqida ham ilmiy bashoratlarni ko‘rsatib o‘tishadi.
Talaba yoshlarni xorijiy tillarni o‘zlashtirishdagi tashqi motivatsiyalari faqat bir tomonlama
ekanligi, keyinchalik u kasbiy professional o‘sishidagi rolini, ahamiyatini belgilamasligini to‘g‘ri
qabul qilishimiz lozim. Shu sababli motivatsiya tillarni o‘rganishda muvaffaqiyat qozonishning yeng
muhim asosidir. Bu talabaning ishlarga jalb qilinishini ta’minlaydigan asosiy harakatlantiruvchi
kuchdir. Motivatsiya, birinchi navbatda, talabalarning o‘qitilayotgan fanga qiziqishi va uni o‘rganish
istagi va tayyorligi bilan tavsiflanadi. Qiziqish diqqatni jamlashga yordam beradi, dars davomida
olingan taassurotlarni oshiradi, o‘rganilgan materialni takrorlashni rag‘batlantiradi, shuningdek
talabalarning yekstralingvistik bilimlarini boyitadi va shu bilan ularning umumiy kompetensiyasini
shakllantirishga hissa qo‘shadi. Motivatsiyani faoliyat manbai sifatida va shu bilan birga har qanday
faoliyat uchun motivatorlar tizimi sifatida tushunish, motivatsiya turli jihatlarda o‘rganiladi va
mualliflar tomonidan har xil talqin qilinadi.
Xorijiy tillarni o‘zlashtirish jarayonlarida professor-o‘qituvchilar ishining eng qiyin jihatlaridan
biri erishilgan yutuqlarda talabalarni rag‘batlantirish. Aynan shu erishilgan yutuqlarni baholashda
qaysi motivatsiya ta’sir etganligida ba’zi o‘qituvchilarimiz ahamiyat bermaydi.
Darhaqiqat, xorjiy tillarni o‘zlashtirishda ichki va tashqi motivatsiya ta’limning barcha
bosqichlarida talabalar muvaffaqiyatining asosiy omili bo‘lib, o‘qituvchilar o‘z talabalarining
motivatsiyasini ta’minlash va rag‘batlantirishda asosiy rol o‘ynashi mumkin. Albatta, buni aytish
osonroq, chunki barcha talabalar turli yo‘llar bilan rag‘batlantiriladi va o‘rganishga, ishlashga va
mukammallikka intilishga ishtiyoqli talabalarning to‘liq bilimini olish uchun ko‘p vaqt va ko‘p harakat
talab yetiladi. Hatto yeng yaxshi niyatli tajribali o‘qituvchilar ham ba’zida talabalarni to‘g‘ri
yo‘nalishga olib borish qobiliyatiga yega yemaslar. Bizga ma’lumki, dunyodagi yeng yaxshi darslar,
kitoblar va materiallar talabalarni o‘qishni xohlamaydi va agar ular g‘ayratli bo‘lmasa, qattiq ishlashga
tayyorgarlik bo‘lmasa yoki har tomonlama motivatsiya bo‘lmasa.
Xorijiy tillarni o‘zlashtirishning motivatsiya usullari quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
37
- motivatsiyaning hissiy usullari (rag‘batlantirish, ayblash, tarbiyaviy o‘yin, yorqin vizual
tasvirlarni yaratish, muvaffaqiyat holatini yaratish, rag‘batlantiruvchi baholash, vazifalarni yerkin
tanlash, muhim shaxs bo‘lish istagini qondirish);
-kognitiv usullar (hayotiy tajribaga tayanish, kognitiv qiziqish, muammoli vaziyatni yaratish,
ijodiy vazifalarni bajarish, aqliy hujum);
- motivatsiyaning ixtiyoriy usullari (ta’lim talablarini taqdim yetish, ta’limning majburiy
natijalari to‘g‘risida ma’lumot berish, o‘rganishga mas’uliyatli munosabatni shakllantirish, kognitiv
qiyinchiliklar, faoliyatni o‘z-o‘zini baholash va tuzatish);
- motivatsiyaning ijtimoiy usullari (Vatanga foydali bo‘lish istagini rivojlantirish, kuchli shaxs
bo‘lishga intilish, o‘zaro yordam vaziyatini yaratish, aloqalar va hamkorlikni izlash, jamoaviy ish
natijalariga qiziqish, o‘zaro tekshirish).
Motivatsiya usullaridan foydalanganda dozani kuzatish kerak va usullarni tanlash mavzuga,
darsning maqsadiga, o‘quvchilar guruhining tayyorgarlik darajasiga, psixologik va yosh
xususiyatlariga bog‘liq bo‘lishi kerak.
Xulosa shuki, ilmiy tadqiqotimizda olingan natijalar xorijiy tillarni o‘zlashtirishda motivasion
yondashuvlar to‘g‘risidagi ilmiy bilimlarni kengaytiradi. Xorijiy tillarni o‘rganishning juda muhim
hisoblangan motivasion yondashuvlar ilmiy-amaliy jihatdan o‘rganish orqali o‘qituvchilarining
psixologik kompetentliligini rivojlantirishga taalluqli ilmiy ma’lumotlarni olish imkonini beradi. Bu
esa xorijiy tillarni o‘rganishning motivasion yondashuvlar bo‘yicha ilmiy qarashlarni yanada
kengaytiradi. Shunday qilib, motivatsiya talabalar muvaffaqiyatining asosiy omilidir. Darsning turli
bosqichlarida o‘qitishning asosiy usullari bilan birgalikda chet tilini o‘rganish jarayonining
samaradorligini oshiradigan motivatsiya usullari va samarali ish shakllaridan foydalanish muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Зимняя И. А. Педагогическая психология: учебник для вузов. 2-изд. доп., испр. и перераб. / И.
А. Зимняя – М.: Логос, 2005.
2.
Константинова
Н.
А.
Развитие
мотивации
студентов
как
средство
повышения качества обучения иностранным языкам / Н. А. Константинова, И. Д.
Михеев // Успехи современного естествознания. – 2008. - № 2. – с. 60-62.
3.
Логинова А. В. Способы повышения мотивации студентов к изучению иностранного языка / А.
В. Логинова, Н, А. Отбанов // Молодой ученый. – 2015. - № 11. – С. 1395 – 1397.
4.
Полат Е. С. Метод проектов на уроках иностранного языка / Е. С. Полат // Иностранные
языки в школе. – 2000. - № 2.
5.
Милиева М.Г. О психолингвистике и нейролингвистике билингвизма// Вопросы науки и
образования. – Москва, 2018. – №9. С,173-174. ISSN 2542-081X.
6.
Милиева М.Г. Инновaционные технологии обучения иностранным языкам// Вопросы науки и
образования – Москва, 2019. – №6 (40). С.106-108. ISSN 2542-081X.
7.
Miliyeva
M.G.
Influence
of
Bilinguism
on
Socio-Cognitive
Personal
Development. Zien Journal of Social Sciences and Humanities 17.04.2023. P.61-64.
https://zienjournals.com/index.php/zjssh/article/view/3765
YOSHLARNING AXBOROT ISTE’MOLI MADANIYATIGA OID MUAMMO VA
YECHIMLAR.
D.T.Polvonova
O‘zDJTU, pedagogika va psixologiya kafedrasi katta o‘qituvchisi
Anotatsiya.
Yoshlarda internetdan foydalanish kompetensiyalarini rivojlantirish va kiberbulling
tahdidlaridan va axborot-psixologik xavfsizlikka tahdidlardan himoyalanish ko‘nikmalarini
shakllantirish bo‘yicha olib borilgan izlanishlar natijalari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar
: Internet, kiberbulling, kompyuterdan foydalanish kompetensiyasi, axborot
iste’moli madaniyati, axborot tahdid.
