INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
10
ISHSIZLIK VA MEHNAT BOZORI MUAMMOLARI
Berdimuratov Kuanishbay Genjebaevich
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
“Iqtisodiyot va turizm” kafedrasi dotsenti, i.f.f.d. (PhD)
Berdimuratova Shaxrizada Kuanishbay qizi
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
“Algebra va funksional analiz” kafedrasi stajyor o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada ishsizlik hodisasi, uning iqtisodiy va ijtimoiy ta’siri, mehnat
bozorining rivojlanishidagi muammolar tahlil qilinadi. Ishsizlikning turlari, sabablari, uning
milliy iqtisodiyot va ijtimoiy barqarorlikka ta’siri o‘rganiladi. Shuningdek, O‘zbekiston va
xorijiy davlatlar tajribasi asosida mehnat bozorida samarali boshqaruv mexanizmlarini qo‘llash
imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Maqolada davlat bandlik siyosati, ta’lim tizimi va mehnat bozori
o‘rtasidagi nomutanosiblik, migratsiya jarayonlari hamda norasmiy bandlik masalalari ilmiy
jihatdan yoritiladi. Xulosa qismida ishsizlikni kamaytirish va mehnat bozorini rivojlantirish
bo‘yicha taklif va tavsiyalar ilgari suriladi.
Kalit so‘zlar:
ishsizlik, mehnat bozori, bandlik siyosati, norasmiy bandlik, iqtisodiy o‘sish,
ijtimoiy muammolar, migratsiya.
Kirish
Ishsizlik – bu har qanday mamlakat iqtisodiy hayotida yuzaga keladigan eng muhim
muammolardan biridir. Jahon banki va Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) ma’lumotlariga ko‘ra,
dunyo bo‘yicha yiliga o‘rtacha 200 milliondan ortiq odam rasmiy ish o‘rinlaridan chetda
qolmoqda. Ishsizlik nafaqat iqtisodiyot samaradorligiga, balki jamiyatning ijtimoiy muhitiga
ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda mehnat bozorini isloh qilishga
qaratilgan qator davlat dasturlari amalga oshirildi. Masalan, “Har bir oila – tadbirkor” dasturi,
yoshlar bandligini ta’minlashga qaratilgan maxsus qarorlar, mehnat migratsiyasini tartibga
solish siyosati shular jumlasidandir. Shunga qaramay, mehnat bozorida tizimli muammolar
saqlanib qolmoqda.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
11
Asosiy qism
1. Ishsizlik tushunchasi va nazariy asoslari
Iqtisodiy adabiyotlarda ishsizlik “mehnatga layoqatli aholining ishchi kuchi sifatida bandlik
tizimiga jalb qilinmagan qismi” sifatida ta’riflanadi. Klassik iqtisodchilar (A. Smit, D. Rikardo)
ishsizlikni bozor mexanizmlarining tabiiy holati sifatida ko‘rgan bo‘lsa, keynsiyachilar (J. M.
Keynes) uni iqtisodiy siyosatdagi xatolik natijasi deb baholashgan. Zamonaviy yondashuvlarda
ishsizlikning “tabiiy darajasi” tushunchasi mavjud bo‘lib, unda iqtisodiyot qanchalik
rivojlangan bo‘lmasin, ma’lum foiz ishsizlik mavjud bo‘lishi muqarrar ekanligi ta’kidlanadi.
2. Ishsizlikning asosiy turlari
Friksion ishsizlik – ish qidirish, kasbni almashtirish jarayonida yuzaga keladi.
Strukturaviy ishsizlik – texnologiyalar rivojlanishi natijasida eski kasblar yo‘qolib,
yangi mutaxassisliklarga talab ortadi. Masalan, O‘zbekistonda qog‘oz matbuot tarqatish
bilan shug‘ullanuvchi ish o‘rinlari qisqarib, IT mutaxassislariga talab oshmoqda.
Tsiklik ishsizlik – iqtisodiy inqiroz davrida yuzaga keladi. 2020-yil pandemiya davrida
dunyo bo‘yicha ishsizlik darajasi keskin oshgan.
Yashirin ishsizlik – ko‘proq qishloq xo‘jaligida uchraydi. Masalan, bir xo‘jalikda 10
kishi ishlasa-da, amalda 5 kishining mehnati ishlab chiqarish uchun yetarli bo‘lishi
mumkin.
3. Mehnat bozorining muammolari
4. O‘zbekistonda mehnat bozorini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, mavjud muammolar
quyidagilardan iborat:
1. Kasbiy nomutanosiblik – har yili oliy ta’lim muassasalarini 100 minglab yoshlar bitiradi,
ammo ularning mutaxassisligi bo‘yicha ish o‘rinlari yetarli emas. Masalan, iqtisodchilar
va yuristlarga talab yuqori bo‘lsa-da, muhandislar va texnologlarga ehtiyoj ko‘proq.
2. Hududiy nomutanosiblik – Toshkent va yirik shaharlarda ish o‘rinlari ko‘proq, qishloq
hududlarida esa cheklangan.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
12
3. Norasmiy bandlik – XMT hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zbekistonda bandlarning qariyb
35–40 foizi norasmiy ishlamoqda.
4. Mehnat migratsiyasi – Rossiya, Qozog‘iston va Janubiy Koreyada ishlayotgan o‘zbek
fuqarolari soni 2 milliondan ortiqni tashkil qiladi.
4. Ishsizlikning oqibatlari
Ishsizlikning oqibatlari nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy-ma’naviy muammolarni ham keltirib
chiqaradi:
Aholi daromadlarining kamayishi kambag‘allikni kuchaytiradi.
Yoshlar orasida ijtimoiy beqarorlik, jinoyatchilik va migratsiya ortadi.
Davlat byudjetiga soliq tushumlari kamayadi, ijtimoiy nafaqalar yuklamasi ortadi.
Oilalarda ruhiy tushkunlik, ma’naviy inqiroz holatlari kuzatiladi.
5. Ishsizlikka qarshi kurash tajribasi
Germaniya – “dual ta’lim tizimi” orqali talabalar o‘qish davridayoq ishlab, kasbiy
malakaga ega bo‘ladilar. Bu mehnat bozoriga tez integratsiyaga imkon beradi.
Janubiy Koreya – startaplarni qo‘llab-quvvatlash siyosati orqali yoshlar bandligini
oshirishga erishmoqda.
O‘zbekiston – 2023-yilda “Yoshlar daftari”, “Ayollar daftari” kabi ijtimoiy dasturlar
orqali 200 mingdan ortiq kishiga yangi ish o‘rinlari yaratildi.
6. Ishsizlikni kamaytirish yo‘llari
Ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, kasb-hunar maktablarini rivojlantirish.
Qishloq joylarda tadbirkorlik va oilaviy biznesni qo‘llab-quvvatlash.
Norasmiy bandlikni rasmiylashtirish va soliqqa jalb qilish.
Innovatsion texnologiyalar asosida yangi sanoat tarmoqlarini rivojlantirish.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 13, issue 2, September 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
13
Mehnat migratsiyasini tartibga solish va qaytgan migrantlar uchun sharoit yaratish.
Xulosa . Ishsizlik – bu har bir jamiyat uchun dolzarb bo‘lgan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy
muammo. U iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi, ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi va aholi
farovonligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat bozoridagi nomutanosibliklarni bartaraf etish
uchun davlat bandlik siyosatini takomillashtirish, ta’lim tizimini mehnat bozori talablariga
moslashtirish va kichik biznesni rivojlantirish zarur. Ishsizlik darajasini pasaytirish nafaqat
iqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy totuvlikni ham ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qosimov, B. Mehnat iqtisodiyoti va ishsizlik muammolari. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2019.
2. Abdurahmonov, Q. Iqtisodiyot nazariyasi. – Toshkent: Sharq, 2020.
3. O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi rasmiy
ma’lumotlari.
4. International Labour Organization (ILO). World Employment and Social Outlook. –
Geneva, 2023.
5. Todaro, M., Smith, S. Economic Development. – New York: Pearson, 2020.
6. Stiglitz, J. The Price of Inequality. – London: W.W. Norton, 2018.
