INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
124
POLIMER TOLALI MATERIALLAR TEXNOLOGIYASINING
AYRIM MUAMMOLARI
Temirova Matlab Ibodovna
Buxoro davlat texnika universiteti professori
Narzullayeva Munavvar
Buxoro davlat texnika universiteti 106-22 KT guruh talabasi
Polimer materiallarning amaliy ahamiyati ularni qo‘llashning barcha sohalarida doimiy
ravishda ortib bormoqda. To‘qimachilik sanoatida kimyoviy tolalar ishlab chiqarish hajmi
tabiiy tolalar (paxta, zig‘ir, jun va boshqalar) ishlab chiqarishni quvib o‘ta boshladi.
Rivojlangan G‘arb mamlakatlarida kimyoviy tolalardan foydalanish yiliga 15 dan 25 kg gacha,
texnik maqsadlarda sun’iy tolalardan foydalanish muntazam ortib bormoqda.
Sanoat rivojlanishining bunday dinamikasini tolalar xossalarini o‘rganish va ularni ishlab
chiqarishning texnologik usullarini asoslash sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni kengaytirish
hisobiga qondirish kerak bo‘lmoqda.
Ushbu maqolaning maqsadi polimer tolalari nazariyasi va texnologiyasini rivojlantirishning
istiqbolli vazifalarini belgilash asosida ushbu sanoatning jadal rivojlanishi bilan bog‘liq holda
yuzaga keladigan muammolarni shakllantirishdir.
Shu joyda akademik V.A. Karginning tolalarni olish va ulardan foydalanishning nazariy
asoslari hamda polimerlar fizikasi va kimyosining umumiy tushunchalarini ishlab chiqish
o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlik haqidagi u qayta-qayta bildirgan fikrining to‘g‘riligini
tasdiqlash zarur.
Tolalar fizikasi sohasidagi ilmiy ishlanmalarning muhim natijasi tolali polimer materiallarning
juda yuqori mexanik xususiyatlariga erishishdir. Shunday qilib, ba’zi zamonaviy tolalarning
kuchi 3 - 4 GPa ni tashkil qiladi. Bunday katta kuchning sababi makromolekulalar
oriyentatsiyasining juda yuqori darajasidir. Bunga polimer ipni hosil bo‘lish vaqtida cho‘zish
va ipning yuzasida yoki ichki qatlamlarida mumkin bo‘lgan nuqsonlarni maksimal darajada
kamaytirish orqali erishiladi. Makromolekulalar oriyentatsiyasining juda yuqori darajasini
olishga kelsak, bu erda deformatsiya paytida ipni chizish bilan bir vaqtda, bir qator qattiq
zanjirli polimerlarning 20-25 yil oldin kashf etilgan va ilgari faqat maxsus tuzilishdagi past
molekulyar moddalar uchun ma’lum bo‘lgan CK holatiga o‘tish qobiliyatidan foydalaniladi.
Tolalarning mustahkamligi masalasi asosan hal qilinganga o‘xshaydi. Biroq, taxminan 20 GPa
bo‘lgan nazariy chegaraga yaqin qiymatlarga kuchni yanada oshirish muammolari hal
qilinmagan.
Tolalarni buzilish kuchi va mexanizmini tahlil qilish uchun asos hozirgi vaqtda materiallarning
buzilishi va chidamliligining termofluktatsion nazariyasi bo‘lib qolmoqda. Muhim hal
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
125
qilinmagan muammolardan biri, ba’zi tolalar uchun tavsiflanganidek, quvvatning polimer
yo‘nalishi burchagiga bog‘liqligidir. Tola mustahkamligining nuqsonlarning tabiatiga va
ularning joylashishiga bog‘liqligi to‘liq o‘rganilmagan.
Shuningdek, tolalarning deformatsiya qobiliyatini oshirish chegaralari va imkoniyatlarini tahlil
qilishga urinishlar faqat sifat darajasida qolmoqda. Shu bilan birga, tolalarning deformatsiya
xususiyatlari, ayniqsa deformatsiyaning Guk ta’siriga bog‘liqligidan tashqari, bevosita amaliy
qiziqish uyg‘otadi. Aynan shu xususiyatlar tolalarni to‘qimachilik sanoatida ham, kompozit
materiallarni yaratishda ham qo‘llash imkoniyatini belgilaydi. Ikkinchisi muhimroqdir, chunki
mustahkamlovchi
tolalarning
deformatsiya
xususiyatlari
matritsa
materialining
deformatsiyalanishiga mos kelishi kerak. Ushbu muammoni hal qilishning ba’zi yondashuvlari
sharhda muhokama qilinadi.
Tolalarning deformatsiya harakatini tahlil qilganda, masalan, yuk ta’sirida deformatsiyani
kerakli qiymatga oshirish uchun ma’lum bir turdagi tolaning elastik modulini tartibga solish
haqida savol tug‘iladi.
Bu masala, xususan, tolali materialning amorf va kristall tarkibiy qismlari o‘rtasidagi nisbatni
tartibga solish orqali hal qilinadi.
Yopishqoq oqimdan qattiq holatga o‘tishda sun’iy tolalar hosil bo‘lishining o‘ziga xos
xususiyati tufayli, texnologik operatsiyalarning qisqa davom etishi sababli fazaviy o‘zgarishlar
jarayonlari yakunlanishiga vaqt topa olmaydi va tizim termodinamik jihatdan muvozanatsiz
holatda qoladi. Natijada, tashqi sharoitlar ta’sirida vaqt o‘tishi bilan strukturaviy o‘zgarishlar
ro‘y beradi, tolaning xususiyatlarini sezilarli darajada o‘zgartiradi. Shuning uchun harorat,
namlik, tashqi ta’sirlarning tabiati va davomiyligi kabi omillar materialning haqiqiy xizmat
qilish muddatini belgilaydi. Polimerni termodinamik muvozanat holatiga yaqinlashtirish
jarayonini tezlashtirish uchun issiqlik bilan ishlov berishga katta e’tibor berish kerak.
Tolalarning ish sharoitida qisqarish hodisalari kabi muhim ko‘rsatkich muhim ahamiyatga ega.
Ushbu jarayonlarning miqdoriy tafsiloti nihoyatda murakkab, ammo bunday hodisalarni
tavsiflash uchun umumiy nazariy yondashuv zarur va bu sohadagi istiqbolli vazifalardan biridir.
Kimyoviy tola texnologiyasining nazariy asoslarini o‘rganishga kelsak, ular ko‘p sonli
fundamental tadqiqotlarda tahlil qilingan va bu yerda, bizga ko‘rinib turibdiki, bunday
tadqiqotlarni kengaytirishni talab qiladigan hal etilmagan muammolar yo‘q.
Agar ilgari tabiiy tolalarning xususiyatlari tola sifati ko‘rsatkichlari uchun qo‘llanma bo‘lib
xizmat qilgan bo‘lsa, endi materialning mustahkamlik ko‘rsatkichlarining nazariy qiymatlari
asosiy mezon sifatida qabul qilinishi mumkin. Bu yanada muhimroq, chunki to‘qimachilik
sanoatida tolalardan foydalanish ularni qo‘llashning yagona sohasi emas. Strukturaviy
materiallarga katta qiziqish bor, bu tolalar asosiy rol o‘ynaydigan kompozitlarning
yaratilishidan dalolat beradi. Kompozitlarni yaratish uchun mo‘ljallangan tolalarga qo‘yilgan
ortib borayotgan talablar an’anaviy sun’iy tolalar tayyorlanadigan asl polimerlar tomonidan
qondirilmadi. Shuning uchun tayyor tolalarda maxsus funksiyalarni bajaradigan yangi
polimerlarni sintez qilish kerak edi.
Agar biz plastmassalarni mustahkamlash uchun mo‘ljallangan materiallar haqida gapiradigan
bo‘lsak, unda tolalarning fizik-mexanik xususiyatlarini yaxshilash suyuq-kristall holatiga
o‘tishga qodir bo‘lgan polimerlarning kimyoviy tarkibini sintez qilish va tartibga solish orqali
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
126
erishiladi va shuning uchun o‘z-o‘zidan buyurtma berish tendensiyasiga ega. Bu erda asosiy
vazifa, asosan, erituvchi bilan aralashtirilganda yopishqoq oqim holatiga o‘tadigan qattiq
zanjirli polimerlardan voz kechish va ularni kuchli termal halokat haroratigacha eritilganda
suyuq-kristall holatiga o‘tadigan polimerlar bilan almashtirishdir.
Biroq, eng katta qiziqish polimer materiallarning maxsus jismoniy shakli sifatida tolalarning
o‘ziga xos xususiyatlarini qo‘llash imkonini beradigan polimerlarning sintezidir. Keling, ushbu
masalani sharhga asoslanib ko‘rib chiqaylik. Tola hosil qiluvchi polimerlar chizilganda yuqori
yo‘naltirilgan holatga o‘tish qobiliyatiga ega bo‘lishi va LC tartibini termodinamik
muvozanatni saqlashi kerak. Bundan tashqari, tola hosil qiluvchi polimer materiallar
strukturaning butun kesimi bo‘ylab nuqsonlar (yoriqlar) tarqalishini lokalizatsiya qiluvchi
diskret strukturaviy tuzilmalarni yaratish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak; gaz yoki suyuq
muhitda samarali kimyosorbsiya jarayonlarini amalga oshirish va teskari osmos va
ultrafiltratsiya tamoyiliga asoslangan ajratish jarayonlari uchun muhim bo‘lgan yuqori o‘ziga
xos sirt maydonini saqlash; tor tolalararo bo‘shliqda suyuqliklarning kapillyar tashishini
ta’minlash va bu bo‘shliqlarga havo va gazlar kiritilganda, gazlarning past issiqlik
o‘tkazuvchanligi tufayli izolyatsion qatlamlarni yaratish; turli reaktiv kimyoviy guruhlarning
barqaror tashuvchisi bo‘lib xizmat qiladi, bu organizmlarda dori zahiralarining migratsiyasiga
chidamli sorbsion materiallar va materiallar kabi tolalardan foydalanish uchun muhimdir.
Strukturaviy materiallar sifatida tolalarning barcha bu o‘ziga xos xususiyatlari nafaqat mavjud
materiallardan olingan tolalarni tanlashni, balki maxsus sintez qilingan yangi polimerlardan
foydalanishni va ulardan tolalar hosil qilishni ham talab qiladi.
Tolalarga ta’sir qiluvchi ekologik muammoning yana bir jihati shundaki, hozirgi vaqtda keng
qo‘llaniladigan sun’iy sellyuloza tolalarini olish usuli asl sellyulozani uglerod disulfidi
yordamida ksantogenat kislotasi efiriga (ksantogenat) aylantirishga va keyinchalik gidroksidi
suvli eritmada efirni eritishga (shuningdek, bu eritmadan viskoza tolalar hosil qilish)
asoslangandir. Bu jarayonda uglerod disulfidi va vodorod sulfidi ajralib chiqadi va yuvish
suvlari tarkibida metall sulfatlar mavjud. Ushbu jarayon bilan bog‘liq bo‘lgan atmosferani va
oqava suvlarni tozalash juda murakkab va qimmat ishdir.
Hozirgi vaqtda sellyuloza tolalarini ishlab chiqarish bilan bog‘liq murakkab ekologik
vaziyatdan chiqish yo‘li topilgan deb taxmin qilish mumkin. U N-metilmorfolin-M-oksidni
"to‘g‘ridan-to‘g‘ri" hal qiluvchi sifatida ishlatishdan iborat (ya’ni sellyulozaning oraliq
esterifikatsiyasini istisno qiladigan jarayonda), u juda past toksiklikka ega va ishlab chiqarishga
qaytish bilan deyarli butunlay qayta tiklanadi. Bu jarayon katta qiziqish uyg‘otadi. Uni ko‘rib
chiqayotganda, ba’zi shaxsiy, lekin ayni paytda muhim muammolar noaniqligicha qolmoqda.
Ulardan biri yangi tolalarning fibrilatsiya deb ataladigan qobiliyatini oshirishdir - tolaning bir
tomonida tutilgan tolaning sirt qatlamlarida fibrilyar zarrachalarning qisman bo‘linishi. Bu
qayta ishlash jarayonida tolalarning ko‘rinishi va xususiyatlarini o‘zgartiradi. Yangi
texnologiya yordamida olingan sellyuloza tolalarining bu kamchiligini bartaraf etish polimerlar
fizikasi va kimyosi sohasidagi mutaxassislarni jalb qilishni talab qiladi.
Tola fibrilatsiyasining shunga o‘xshash muammosi plastmassalarni mustahkamlash uchun
mo‘ljallangan tolalar uchun mavjud. Tolalarning fibrilatsiyasi zanjirlar va molekulalararo
bog‘lanishlar bo‘ylab kimyoviy bog‘lanish energiyasining katta farqlari bilan izohlanadi.
Xususan, PA uchun bu energiyalar orasidagi nisbat 5-10 oralig‘ida, poliolefinlar uchun esa 50-
70 gacha ko‘tariladi. Tahlil shuni ko‘rsatadiki, fibrilatsiya ta’sirini kamaytirish uchun palliativ
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
127
yechimlardan biri polimer tolasining qisman noto‘g‘ri yo‘nalishidir. Bu tolaning kuchini
pasaytirsa-da, fibrilatsiyani oldini oladi. Bu ikki omil orasidagi optimal muvozanatni topish
eksperimental va nazariy ishlanmani talab qiladi.
Shu bilan birga, qo‘shni makromolekulalarga "kirish" va shu tariqa ularning "ajralishi" ning
oldini olish uchun qat’iy muntazam yon zanjirlar bilan makromolekulalar qurishga asoslangan
molekulalararo va ichki o‘zaro ta’sirlardagi farqlarni bartaraf etishning asl, ammo deyarli
amalga oshirilishi qiyin.
Ushbu maqolada ko‘tarilgan sun’iy polimer tolalarining tuzilishi va xususiyatlarini yanada
o‘rganish bilan bog‘liq ba’zi muammolar nafaqat ularni ishlab chiqarish xususiyatlari va
texnologiyasini takomillashtirish uchun muhimdir. Ular umumiy nazariy ahamiyatga ega,
chunki tolalar o‘zining fizik shakli va polimerlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan birini -
makromolekulalarning juda yuqori darajadagi orientatsiyasi va o‘zaro tartiblanishini ko‘rsatish
qobiliyatiga ega bo‘lgan polimer materialning o‘ziga xos turini ifodalaydi. Va agar
makromolekulalarning tartibsiz taqsimlanishi bilan afzal yo‘nalishga ega bo‘lmagan amorf
polimerlardan qurilgan materiallar polimer fizikasidagi ekstremal tuzilmalardan birini ifodalasa,
yuqori yo‘naltirilgan tolalar boshqa ekstremal holatni ifodalaydi.
Adabiyotlar:
1. Erenkov O.Yu., Aryamnov P.L., Khimukhin S.N. A method for molding high-strength
products from epoxy resin. // Repair, restoration, modernization. – 2013. – No. 4. – P. 30–35.
2.
Атоев
Э.
Х.
ГЕТЕРОЦИКЛИЧЕСКИЕ
ОКСИАЗОСОЕДИНЕНИЯ
КАК
АНАЛИТИЧЕСКИЕ РЕАГЕНТЫ //Universum: химия и биология. – 2021. – №. 3-2 (81). –
С. 4-6.
3. Belkin V.S., Bukharin V.A., Dubrovin V.K. and others. Nanosecond electromagnetic pulses
and their application. / Ed. V.V. Krymsky. – Chelyabinsk: Publishing house of the South Ural
State. University, 2011. – 110 p.
4. Kartashov E.M., Tsoi B., Shevelev V.V. Structural-statistical kinetics of polymer destruction.
– M.: Chemistry. – 2012. – 736 p.
5. Erenkov O.Yu. Study of the hardness of the surface of thermoplastic polymer materials
processed by cutting. // Questions of materials science. – 2008. – No. 3(55). – pp. 25–30.
6. Patent No. 2575726 Russian Federation, (51) IPC B 29 C 43/02. Method for processing
polyethylene film waste / O.Yu. Erenkov, M.Yu. Sarilov, G.V. Konnova. – No. 2014141856/05;
application 10/16/2014; Publ. 02/10/2016, Bulletin. No. 5.
7. Атоев Э. Х. Строение и свойства внутрикомплексных соединений 8-меркаптохинолина
(тиооксина) и его производных //Universum: химия и биология. – 2020. – №. 10-2 (76). – С.
29-32.
8. OLIMOV B., GAFUROVA G., QUDRATOV O. Production and properties of corrosion
inhibitors in the oil and gas industry //Universum. – 2022. – С. 47-51.
