INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
158
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING NUTQIY KOMPETENSIYASINI
RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
Nazirova Robiya Mamirjon qizi
Farg'ona davlat universiteti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqiy kompetensiyasini
shakllantirishning nazariy va metodik asoslari ilmiy jihatdan tahlil qilinadi. Nutqiy
kompetensiya tushunchasi, uning tarkibiy qismlari, boshlang‘ich taʼlim bosqichida til o‘rganish
jarayonidagi roli, pedagogik yondashuvlar va zamonaviy metodikalar asosida rivojlantirish
imkoniyatlari yoritiladi. Shuningdek, zamonaviy taʼlim texnologiyalaridan foydalanishning
ahamiyati, yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda kompetensiyani oshirish strategiyalari
bayon qilinadi. Tadqiqotda ilg‘or xorijiy va mahalliy tajribalarga tayanilgan holda nutqiy
rivojlanish samaradorligini oshirishga qaratilgan nazariy tavsiyalar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
nutqiy kompetensiya, boshlang‘ich taʼlim, til o‘rgatish, lingvodidaktika,
kommunikativ ko‘nikmalar, metodika, taʼlim texnologiyalari
Nutqiy kompetensiyani rivojlantirish bugungi kunda taʼlim jarayonining asosiy
yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida bu
kompetensiyani shakllantirish ularning keyingi taʼlim bosqichlaridagi muvaffaqiyatli o‘qishlari,
fikrlash qobiliyatlari, mustaqil fikr yurita olish malakalariga bevosita ta’sir qiladi. Nutqiy
kompetensiya bu – shaxsning o‘z fikrini aniq, to‘g‘ri, tushunarli va mantiqiy tarzda ifodalash,
boshqalarni tushunish, turli kommunikativ vaziyatlarda to‘g‘ri munosabat bildirish layoqatidir.
Bu kompetensiya til o‘rganishning asosiy poydevoridir va boshqa fanlarni o‘zlashtirishda ham
hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Boshlang‘ich sinfda nutqiy kompetensiyani shakllantirish bo‘yicha olib boriladigan ishlar
o‘quvchilarning tilga oid bilimlarini mustahkamlash, og‘zaki va yozma nutq faoliyatini
faollashtirish, og‘zaki muloqot madaniyatini rivojlantirishga yo‘naltiriladi. Ushbu jarayonning
nazariy asoslarini tahlil qilishda tilshunoslik, psixologiya, pedagogika, didaktika va
lingvodidaktika fanlarining yondashuvlarini kompleks yoritish zarur. Nutqiy kompetensiya
nafaqat grammatik bilimlarni o‘z ichiga oladi, balki madaniy, ijtimoiy, emotsional va etik
komponentlarni ham qamrab oladi.
Shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hali mustaqil fikr yuritish, mavzuni to‘liq bayon
qilish, kontekstda nutq qurish kabi ko‘nikmalarga ega emasligi bois, ularda bu kompetensiyani
bosqichma-bosqich shakllantirish lozim. Bu jarayonda maktabgacha yoshdan boshlab berilgan
tayyorgarlik, oilaviy muhit, atrofdagi nutqiy muhit ham muhim rol o‘ynaydi. Pedagog nutqining
boyligi, emotsional boyligi va talaffuz aniqligi esa o‘quvchilarga namuna bo‘ladi.
Nutqiy kompetensiyani shakllantirish nazariyasida bir nechta yondashuvlar mavjud.
Jumladan, kommunikativ yondashuv, faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuv, kognitiv yondashuv
va lingvistik yondashuvlarni alohida ta’kidlash mumkin. Kommmunikativ yondashuv asosida
o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi muloqot, o‘quvchining o‘z tengdoshlari bilan erkin fikr
almashishi, og‘zaki nutqni qo‘llashga yo‘naltiriladi. Faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuvda esa
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
159
o‘quvchining mustaqil muloqotga kirishishi, muammoni yechish uchun til vositalaridan
foydalana olishi talab qilinadi.
Til kompetensiyasini shakllantirishda grammatik, leksik, fonetik bilimlarni berish muhim
bo‘lsa-da, bu bilimlar kommunikativ vaziyatda to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llanilmas ekan, natija
bermaydi. Shu sababli o‘quvchilarda tilning amaliy jihatini shakllantirish maqsadida rolli
o‘yinlar, suhbatlar, mashqlar, vaziyatli topshiriqlardan keng foydalanish kerak. Yana bir muhim
jihat – bolalarda eshitish, esda saqlash, qayta hikoya qilish, fikr bildirish kabi psixik
funksiyalarni faollashtirishdir. Chunki bu funksiyalar nutqiy kompetensiyaning shakllanishida
asosiy o‘rin tutadi.
Zamonaviy taʼlim jarayonida interaktiv metodlardan foydalanish orqali o‘quvchilarda tilga
bo‘lgan qiziqishni oshirish, ularni muloqotga undash mumkin. Masalan, “fikrlar bahsi”, “savol-
javob”, “klasterlar”, “fikrlar zanjiri” kabi metodlar o‘quvchining faolligini oshirib, uning nutqiy
ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu metodlar orqali bolalar o‘z fikrini erkin ifoda etish,
boshqalarning fikrini tinglash, o‘z nuqtai nazarini dalillar asosida isbotlash ko‘nikmalarini
egallaydi. Bunday yondashuvlar nafaqat o‘zbek tilini o‘rgatishda, balki boshqa fanlarda ham
nutqiy kompetensiyani rivojlantirish imkonini beradi.
Psixologik tadqiqotlarga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘z fikrlarini qisqa, sodda,
holatli jumlalar orqali ifoda etadi. Demak, ularning tafakkuri obrazli va emotsional xarakterga
ega. Shu sababli nutqiy kompetensiyani rivojlantirishda dramatik mashg‘ulotlar, obrazli ifoda
mashqlari, erkin fikrlashga undovchi topshiriqlardan foydalanish muhimdir. Rivojlantiruvchi
o‘yinlar, hikoyalarni yakunlash, vaziyatni tasvirlab berish kabi topshiriqlar muloqotga bo‘lgan
ichki ehtiyojni kuchaytiradi.
Nutqiy kompetensiyaning tarkibiy qismlariga fonetik, leksik, grammatik, stilistik, pragmatik
va madaniy komponentlar kiradi. Boshlang‘ich sinfda aynan fonetik va leksik komponentlarga
alohida e’tibor qaratiladi. To‘g‘ri talaffuz qilish, urg‘uni aniqlik bilan qo‘llay olish, so‘z
boyligini oshirish orqali o‘quvchilarda ifodali nutq asoslari shakllanadi. Shu bilan birga, yozma
nutqni rivojlantirish ham og‘zaki nutq bilan parallel olib borilishi kerak. Chunki yozma ifoda
bolani nutqini puxta rejalashtirishga o‘rgatadi, grammatika va imloviy meʼyorlarga amal qilish
ko‘nikmasini mustahkamlaydi.
Boshlang‘ich sinfda nutqiy kompetensiyani shakllantirish uchun darsdan tashqari
mashg‘ulotlar – badiiy o‘qish, dramatizatsiya, hikoya aytish musobaqalari, insholar tanlovi,
og‘zaki va yozma ijod mashg‘ulotlari katta imkoniyat yaratadi. O‘quvchilarni turli janrlar –
ertak, rivoyat, maqol, hikoya, she’r bilan tanishtirish, ularni tahlil qilish, obrazli nutq
vositalaridan foydalanishga o‘rgatish zarur.
Shuningdek, ona tilidan tashqari chet tillarini o‘qitish jarayonida ham nutqiy kompetensiya
masalasi dolzarb hisoblanadi. Chet tilida erkin muloqot qilish, maʼlumotni izohlab bera olish,
savollarga javob bera olish, fikr bildirish bu kompetensiyaning yuqori bosqichiga xos
ko‘rinishlardir. Shuning uchun til o‘qitishda integratsiyalashgan yondashuv, yaʼni tilni boshqa
fanlar bilan uyg‘unlashtirish orqali nutqiy faoliyatni kuchaytirish tavsiya etiladi.
Axborot texnologiyalaridan foydalanish ham bu borada samaralidir. Multimediali darslar,
interaktiv testlar, audio va video materiallar, virtual muloqot platformalari o‘quvchilarning tilga
bo‘lgan qiziqishini oshirib, ularni faol muloqotga undaydi. Masalan, o‘quvchining o‘z ovozini
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
160
yozib, tahlil qilish imkoniyati, muloqotni ekranda modellashtirish, multimodal vositalar
yordamida so‘z boyligini kengaytirish metodik jihatdan foydalidir.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida nutqiy kompetensiyani
shakllantirish ko‘p omilli, kompleks yondashuvni talab qiluvchi jarayondir. Bu borada
o‘qituvchining metodik tayyorgarligi, innovatsion metodlardan foydalanish darajasi,
o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olishi hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi. Nutqiy kompetensiyaning shakllanishi bolalarning ijtimoiy moslashuvi, fikr bildirish
madaniyati va o‘z fikrini erkin ifoda eta olish qobiliyatini mustahkamlab, ularning kelajakdagi
kommunikativ muvaffaqiyatiga zamin yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. G‘afurov N. Til o‘rganish psixologiyasi. – Toshkent: Fan, 2020.
2. Saidova M. Lingvodidaktika asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
3. Vygotsky L.S. Myshlenie i rech. – Moskva: Pedagogika, 1996.
4. Jalolov J. Til o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021.
5. Kuznetsova T.M. Razvitie rechevoy kompetentsii mladshix shkolnikov. – Moskva:
Prosveshchenie, 2018.
6. Hasanboeva M. Boshlang‘ich taʼlimda nutq rivojlantirish metodikasi. – Toshkent, 2022.
7. Common European Framework of Reference for Languages (CEFR). – Council of Europe,
2020.
8. Chomsky N. Aspects of the Theory of Syntax. – Cambridge: MIT Press, 1965.
9.
UNESCO. Language and early childhood development. – Paris, 2020.
