89
7.1
2
12
ARAL TEŃIZI KRIZISI HÁM JAŃA REDAKCIYADAǴI
KONSTITUCIYA: EKOLOGIYALIQ TURAQLILIQTI TÁMIYNLEW
MÁSELELERIN SÁWLELENDIRIWDE JURNALISTIKANÍŃ ROLI
Ayzada Smaylova,
Qaraqalpaq
mámleketlik
universiteti magistrantı
Annotaciya.
Bul maqalada global ekologiyalıq apatshılıq Aral teńiziniń qurıwı hám onıń
aqıbetleri haqqında sóz baradı. Iri ekologiyalıq mashqalanıń awır qaıbetlerin saplastırıw máselesi
Jańa redakciyada qabıl etilgen Kontituciya normaları menen bekkemleniwi sonday-aq, bul
mashqalanı keń jámiyetshilikke tanıstırıw hám sáwlelendiriwde jurnalistikanıń roli anlizlengen.
Gilt sózler.
Aral teńizi, Jańa redakciyadaǵı Konstituciya, ekologiyalıq krizis, ǴXQ,
jurnalistika, jurnalistlik juwapkershilik
Kirisiw
Aral teńizi krizisi XX ásirdiń iri ekologiyalıq apatshılıqlarınan biri esaplanadı.
Oraylıq Aziya regionında jaylasqan bul teńizdiń qurıwı tek ǵana aymaqtagi xalqı
ushın ekologiyalıq emes, al sociallıq hám ekonomikalıq mashqalalardı da júzege
keltirdi. Aral teńizi krizisi fonında Ózbekstannıń jańa redakciyadaǵı Konstituciyası
ekologiyalıq mashqalalardı sheshiwde ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan huqıqıy
tiykarlardı jarattı. Bul maqalada Konstituciyanıń jańa redakciyası sheńberinde
ekologiyalıq mashqalalar, sonıń ishinde, Aral teńizi krizisin saplastırıwdaǵı tiykarǵı
baǵdarlar kórip shıǵıladı.
Aral teńizi krizisiniń sebepleri hám aqıbetleri:
Aral teńizi krizisi tiykarınan antropogen faktorlar, yaǵnıy insan iskerligi
nátiyjesinde júzege kelgen. XX ásirdiń 60-jıllarında Ámiwdárya hám Sırdárya
suwlarınan awıl xojalıǵı maqsetlerinde hádden tıs paydalanıw nátiyjesinde teńizdiń
suw balansı buzıldı. Nátiyjede teńiz maydanı hám kólemi qısqardı, suw dárejesiniń
keskin tómenlewi bolsa tómendegi ekologiyalıq hám sociallıq aqibetlerge alıp keldi:
• Klimat ózgeriwi hám shólleniw procesiniń kúsheyiwi.
• Topiraq hám suw resurslarınıń shorlanıwı.
• Biologiyalıq kóp túrliliktiń joǵalıwı hám ósimlik hám haywanat dúnyasınıń
qısqarıwı.
• Aralboyı xalqınıń densawlıǵınıń tómenlewi, atap aytqanda, respirator
keselliklerdiń kóbeyiwi.
Aral teńizi hám xalıqaralıq baslamalar
Ózbekstan Aral teńizi krizisin saplastırıwda tek ǵana ishki emes, al xalıqaralıq
baslamalardı da ámelge asıradı. Atap aytqanda:
90
7.1
2
12
•
Araldı qutqarıw xalıqaralıq qorı (XQJQ):
Bul shólkem Aral teńizi krizisiniń
aqıbetlerin jumsartıw hám aymaq xalqınıń turmıs sharayatın jaqsılawǵa qaratılǵan
baǵdarlamalardı ámelge asıradı.
•
BMShtıń Trast fondı:
2018-jılı shólkemlestirilgen Aralboyı ushın Trast fondı
ekologiyalıq tikleniw hám xalıqtıń sociallıq-ekonomikalıq abadanlıǵın arttırıw
maqsetinde jumıs alıp baradı. Fond sheńberinde shólleniwge qarsı gúresiw, suw
resurslarınan aqılǵa uǵras paydalanıw hám xalıqqa sociallıq járdem kórsetiw
baǵdarlamaları ámelge asırılmaqta.
•
Ekologiyalıq tiklew joybarları:
Aral teńiziniń qurıǵan ultanında toǵaylıqlar
jaratıw, aymaqtı kóklemzarlastırıw hám biologiyalıq hár túrlilikti tiklew boyınsha
jumıslar alıp barılmaqta.
Aral teńizi krizisi tek ǵana ekologiyalıq emes, al sociallıq hám ekonomikalıq
mashqalalardı da júzege keltirgen quramalı hádiyse bolıp esaplanadı. Bul másele
xalıqaralıq hám jergilikli jurnalistika ushın áhmietli temalardan biri bolıp kelmekte.
Ózbekstan Respublikasınıń jańa redakciyadaǵı Konstituciyası ekologiyalıq
mashqalalardı sheshiwdiń huqıqıy tiykarların bekkemleydi. Usı kózqarastan,
jurnalistika tarawında Aral krizisin sáwlelendiriw tek ǵana mashqaladı
jámiyetshiliktin itibarına kirgiziw emes, al sociallıq juwapkershilikti qáliplestiriw
hám mámlekettiń háreketlerine járdemlesiw ushın áhmiyetli.
Jańa redakciyadaǵı Konstituciya
1
Aral krizisi sıyaqlı ekologiyalıq máselelerdi
sáwlelendiriwde jurnalistikanı qollap-quwatlaw ushın zárúr huqıqıy tiykarlardı jarattı.
Tómendegi statyalarda jurnalistika ushın áhmiyetli baǵdarlar belgilengen:
1. 55-statya: Tábiyiy resurslardı qorǵaw mámlekettiń tiykargı wazıypalarınan
biri sıpatında belgilengen. Jurnalistler usı statyaǵa súenip, mámlekettiń ekologiyalıq
siyasatın monitoring etiw hám onı jámiechilikke jetkeriw imkaniyatına ie.
2. 50-statya: Puqaralardıń qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw boyınsha juwapkershiligi
belgilenedi. Jurnalistika bul máseleni keńnen sáwlelendiriw arqalı ekologiyalıq
sananı arttırıwǵa járdemlesedi.
3. Informaciya alıw erkinligi: Jańa Konstituciya puqaralardıń hám ǵalaba xabar
qurallarınıń ekologiyalıq maǵlıwmatlarǵa erkin kiriw huqıqın kepilleydi, bul bolsa
ekologiyalıq mashqalalardı sáwlelendiriwdi nátiyjeli etiw ushın imkaniyat jaratadı.
Jurnalistlik juwapkershilik: Aral krizisin sheshiwdegi roli
Aral teńizi krizisi sıyaqlı quramalı temalardı sáwlelendiriwde jurnalistlerdiń
juwapkershiligi oǵada joqarı. Tómende jurnalistika arqalı ámelge asırılıwı múmkin
bolgan tiykargı jumıslar kórsetip ótiledi:
1
https://lex.uz/docs/-6445145
91
7.1
2
12
1. Maglıwmattı anıqlıq penen jetkeriw: Aral teńizi mashqalaları haqqında
nadurıs yamasa jeterli bolmaǵan málimlemeni tarqatıw unamsız aqıbetlerge alıp
keliwi múmkin. Sonıń ushın jurnalistler ilimiy izertlewler hám rásmiy
maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan materiallar tayarlawı kerek.
2. Jergilikli xalıqtıń dawısın esittiriw: Aralboyı xalqı dus kelip atırǵan
mashqalalardı sáwlelendiriw arqalı olardıń mútájlikleri hám mashqalalarına itibar
qaratıw jurnalistikalıq materiallardıń tiykarǵı wazıypası bolıp tabıladı.
3. Xalıqaralıq birge islesiwdi úgit-násiyatlaw: Jurnalistika xalıqaralıq
jámiechilikti Aral mashqalasına tartıwda kópir wazıypasın atqaradı.
4. Ekologiyalıq sanastı arttırıw: Televidenie, baspa basılımlar hám internet
platformaları arqalı Aral teńizi krizisine itibar qaratıw xalıqtıń ekologiyalıq sanasın
arttırıwǵa járdem beredi.
Aral teńizi temasın sáwlelendiriwde xalıqaralıq hám jergilikli mısallar
• Xalıqaralıq jurnalistika tájiriybesi: CNN, BBC sıyaqlı iri xabar agentlikleri
Aral krizisi haqqında hújjetli filmler hám arnawlı reportajlar tayarlap, global
jámiyetshilikti bul másele boyınsha xabardar etken.
• Jergilikli jurnalistlik joybarlar: Ózbekstannıń "Ózbekstan 24," "Daryo.uz"
sıyaqlı málimleme platformaları Aralboyı aymaǵındaǵı ekologiyalıq tiklew joybarları
haqqında turaqlı materiallar járiyalap kelmekte. Bunday materiallar regiondaǵı
ekologiyalıq hám sociallıq rawajlanıw haqqında xabardarlıqtı arttırıwda úlken
áhmiyetke iye.
Aral teńizi krizisi jurnalistika ushın áhmiyetli tema bolıp, ol ekologiyalıq
máselelerdi sáwlelendiriw arqalı jámiettiń sanalı múnásibetin qáliplestiriwge xızmet
etedi. Jańa redakciyadaǵı Konstituciya bul baǵdarda jurnalistler ushın huqıqıy
tiykarlar jaratıp, ekologiyalıq máselelerdi erkin hám qalıs sáwlelendiriw imkaniyatın
bermekte.
Aral teńizi krizisin sheshiw tek ǵana húkimettiń emes, al jurnalistlik
jámiechiliktiń de juwapkershilikli qatnasın talap etedi. Jurnalistika ekologiyalıq
turaqlılıqtı támiyinlew jolında jámiet hám mámleket arasındaǵı áhmietli kópir
wazıypasın atqaradı.
Ózbekstan Respublikasınıń jańa redakciyadaǵı Konstituciyası ekologiyalıq
turaqlılıqtı támiyinlew jolında áhmiyetli qádem bolıp esaplanadı. Onda tábiyiy
resurslardı qorǵaw hám puqaralardıń ekologiyalıq juwapkershiligin arttırıw boyınsha
anıq normalar belgilengen. Sonıń menen birge, Aral teńizi krizisin saplastırıw
boyınsha xalıqaralıq birge islesiwdi kúsheytiw de ayrıqsha áhmiyetke iye.
92
7.1
2
12
Aral teńizi krizisiniń aldın alıw hám onıń aqıbetlerin saplastırıw tek ǵana
mámleket emes, al xalıqaralıq birge islesiw hám hár bir puqaranıń juwapkershilikli
qatnasın talap etedi. Bul bolsa turaqlı keleshektiń tiykarı bolıp esaplanadı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1.
2.
https://static.norma.uz/documents/2/745.pdf
3.
Худайқулов М. Журналистика ва публицистика. Т.: «Тafakkur», 2011.
4.
Ҳамдамов Ю. Замон ва мезон. Т.: «Ўзбекистон», 1991.
