50
7.1
2
12
S. MAJITOVTIŃ SHIǴARMALARINIŃ TILINIŃ STILLIK
ÓZGESHELIKLERI
Seydullaeva Ayzada
Ájiniyaz atındaǵı NMPI qaraqalpaq tili kafedrası
Резюме:
В статье одна из языковых единиц нашего языка посвящена событию
употребления атрибутивные компоненты синонимов в художественном языке. В
художественных произведениях приводятся некоторые подробности, касающиеся
особенностей значения слова в употреблении.
Ключевые слова:
лексика, стил, семантика, синоним, лингвистика, синоним.
Resume:
In article, one of the linguistic units of our language is devoted to the event of the
use of sinonim units in an artistic language. In the works of, some details are given concerning the
peculiarities of the meaning of the word in use.
Key words:
vocabulary, style, semantics, synonym, linguistics, synonym.
Kórkem poetikalıq til, yamas kórkem shıǵarma tili – bul ruwxıy mádeniyattıń
birden bir áhmiywtli tili, sonıń menen birge lingvistikalıq ilimiy izertlew obekti
esaplanadı.. Insániyattıń mádeniy qáliplesiwinde poetikalıq tildiń roli ayrıqsha bolıp,
solardıń ishinde sinonim antonim hám omonimler ayrıqsha orın iyeleydi.
Sinonimler tildiń, sóylewdiń sonday-aq kórkem shıǵarma tiliniń sulıwlıǵın,
tásirliligin, baylıǵın támiyinleytuǵın qural bolıp esaplanadı. Olar jámiyette qatnas
talaplarına say payda boladı hám tildiń sózlik quramın, semantikalıq baylıqların
rawajlandıradı. Tilde sinonimlerdi orınlı tańlay alıw pikirimizdi anıq jetkeriwge,
kerekli jerinde onıń hár túrli variantlarınan paydalanıw pikirdi rawajlandırawǵa hám
zárúr mánini payda etiwge xızmet etedi. Nátiyjede jazıwshınıń jeke stilin jaratıwǵa
járdem beredi.
S.Májitov shıǵarmalarında sinonimler jiyi qollanǵan. Bular aytılajaq pikirge
kórkemlilik, obrazlılıq berip, shıǵarmalar tiliniń bay ekenligin kórsetedi. Sonday-aq
dóretpelerdegi sinonimler bir sózdi tákirarlamaw, kórkem teksttiń sulıwlıǵına erisiw
hám usılay kórkem sóz sheberiniń jeke stilin kórsetip beriw ushın qollanılǵan. Mısalı:
Qıstan
álemat
qalmay jannıń bári jayrasar (1,62), Taza kún, taza jıl da bar,
Jaqsılıq
nıshan
bunda bar (1,66), Samal turıp alaǵanshıq jaǵınan,
Áser
qalmas jazdıń,
gúzdiń waǵınan (1,66),
Ómir
qımbatlı zat joqdur bahası (1,76),
Hayatta
jeńiler, zálel
degen ne?
Tuw
alıp abay kórgizgen. Bul xalıqtıń qay bayramı (1,27), Sen kótergen
shanlı
bayraq
, máńgi turǵay dúńyada (1,27),
Táǵdiyr
oǵan jay bermedi kórmege, Ózi
de ilinip tústi qamaqqa (1,111),
Qaza
solay bolsa ne shara qılsın, Sarǵayıp otırdı
qarap jan-jaqqa (1,111).
51
7.1
2
12
Bul mısallarda avtor shıǵarma tiliniń jarlı túsiwiniń aldın alıp hár qıylı
sinonimlerden paydalanǵan.
Belgi
sóziniń ornına álemat, nıshan, áser sózlerin
kishigirim mánilik ózgesheligine qaray sáykes orınlarǵa durıs qoyıp qollanǵan,
sonday-aq ómir-hayat, tuw-bayraq, táǵdir-qaza sózleri de orınlı paydalanılıp
sózlerdiń tákirarlanıwına jol qoyılmaǵan.
Komponentleri sinonimler bolǵan jup sózler de shıǵarmalar tilinde
qollanılǵan:
İs uqsasa sonday kúnge jetpeyme?,
Ash-arıqtan uwayım-qayǵı
ketpeyme? (1,48).
Jarlı islep, baylar alıp,
Hal-dármanı
pitip ketken (1,52).
Jábir-zulım
asa ketip,
Esten tanıp harıp ediń (1,53).
Bundaǵı ash-arıq, uwayım-qayǵı, hal-dárman, jábir-zulım jup sózleri óz-ara
sinonimler bolıp, olar ulıwmalastırıwshı, kúsheytiwshi mánige iye bolǵan.
Sinonimler shıǵarmalarda hár jerde kelip sinonim bolıwı menen birge bir
qatarda kelip te birgelkili aǵzalardı payda etedi:
Keshten jatıp erte turmaq,
Bilmeyseń
sharshamaq, harmaq
(1,47) .
Mintazlap, puxtalap
alıp tarashın,
Etip suwdıń irkilmestey sharasın (1,48).
Zamana
dúzlesip, sazlastı
oǵan (1,22).
Ezildiń, jenshildiń
isiń edi haq,
Jurtlar aralastı bizge ne boldı (1,23).
Joqarıdaǵı mısallarda qollanılǵan sinonim sózler gradatsiyalıq sıpatqa iye
bolıp,
shıǵarma
tiliniń
kórkemliligin
arttırǵan.
Sonday-aq,
S.Májitov
shıǵarmalarındaǵı jumsalǵan sinonimlerdiń payda bolıw jollarına toqtap ótsek.
1. Jeke turǵanda ulıwma mánileri bir-birine jaqın turaqlı sinonimler.
Jolta bolsa,
máwsim
óter is ońbas,
Demek, jaz
paslında
diyqanlar tınbas (1,49)- máwsim, pasıl
2. Qosımta qosılıw jolı menen jasalǵan sinonimler.
Bir
tilenshi, diywana
bir baydan barıp qayır soradı (3,93), -tilenshi, diywana.
3. Dialektlik sózler óz-ara sinonim bolıp qollanılǵan:
…Tilden
házirlengen
, túrli-túrli naz-neǵmetlerden tarta berdi. (1,187)
…dúńyadaǵı eń pás bolǵan tamaqlardan
tayarlamaǵın
ótindi. (1,187)-
házirlew, tayarlaw.
52
7.1
2
12
4. Basqa tilden ózlesken sózler túpkilikli sózler menen sinonim bolıp qollanǵan:
Endi qonaqlar Azipke kelesi
náhári
ushın dúńyadaǵı eń pás bolǵan
tamaqlardan
tayarlamaǵın ótindi (1,187). Náhár (oǵuz tilinde awqat)- tamaq.
Bolǵay maǵan
jan suwı-abı hayat
(1,125). Jan suwı, abı (parsı tilinde suw) hayat.
Qullası, dóretiwshi shıǵarmalarındaǵı sinonim sózler sózlik quramımızdıń
baylıǵınan derek beredi, hám olar avtor tárepinen júdá sheberlik penen jumsalǵanın
kóremiz.
S.Májitov dóretpelerindegi antonimler, tiykarınan, atlıq, kelbetlik hám ráwish
sózlerden jasalǵan.
a) Atlıqlardan jasalǵan antonimler:
Jeriń
ayaq
pa,
saǵa
ma?
…
jaqsılıq
ornına da,
jamanlaq
ornına da sol bir tildi jumsadıq. (1,187). Bul
mısallardaǵı ayaq sózi awıspalı mánide jumsalıp aqırı, sońı mánisin bildirgen hám
saǵa sózine antonim bolıp qollanǵan.
b) Kelbetlik sózlerden jasalǵan antonimler:
…Xatamtay tuwısında
saqıy
, sen tuwısında
baqıl
ediń (1,172).
…Bántte turıp bende bolıp
semiz
bolǵannan, óz ayaǵıma arqayın júrip,
arıq
bolǵanım abzal (1,189).
Suwda sonday qaysı
shiyrin
, qaysı
ashshı
tolqı bar (1,126).
Alıs
bilen
juwıqtı
jorıtqan biler,
Ashshı
bilen
dushshını
tatqan biler (1,179).
Shıǵarmalarda kelbetliklerden morfologiyalıq usılda da antonimler jasalǵan:
Biydárt
adam birewge erer,
Dártli
jigit ózi berer (1,102).
v) Ráwish sózlerden jasalǵan antonimler:
Keshten
jatıp,
erte
turmaq (1,47).
Búgin bar
boldı,
burın joq
,
Bunda baylarǵa orın joq (1,27).
Ádep
ásteledi dárriw
jetpege,
Quwıp jetip uslap alıp ketpege (1,114)-áste, dárriw
Bul mısallarda bir frazada, bir gápte qollanılǵan antonim sózler antitezalıq
sıpatqa iye bolıp sóylewdiń ótkirligin arttırıw maqsetinde qollanılǵan.
Sonday-aq ayırım antonim sózler juplasıp qollanılıp bir túsinikti ańlatıp
kelgen:
Qıdırıp
arman-berman
júrgennen soń,
Diyxanlar egin ekken jerge bardı (1,117).
53
7.1
2
12
…
Kempir-ǵarrıǵa
tiymeńiz, qayta sıylańız (1,179).
Bul mısaldaǵı juplasıp kelgen antonim sózler qarama-qarsı mánisin joytıp,
ulıwmalastırıwshı máni ańlatıp tur.
S.Májitov dóretpelerinde omonimler kórkemlew quralları sıpatında pikirdi
uyqasıqlı etip jetkeriw ushın keń qollanılǵan. Shıǵarmalarda omonimler bir sóz
shaqabınan da, hár qıylı sóz shaqabınan da jasalǵan:
Jadırap qıs kiyimin
qoyıp
,
Qonaq shaqırar
qoy
soyıp (1,64).
…Arnalǵan
qosıma
aparıp túsiredi.
…jáne
qos
kópirge deyin jılawımda juwırıp shıǵarıp saldı (1,167).
…arpa egeyin dep
qosqa
shıǵıp ketip edi (1,181).
Búgin buzawlar emip, malǵa
qosılıp
ketipti (1,181).
Bunı óriste
mal
baǵıp júrgen Begdulla kórdi (1,178).
Baǵzı isler,
mal
tabar islep talap (1,114).
Birinshi mısaldaǵı
qoy
sózi is háreketti ańlatsa, ekinshi mısaldaǵı
qoy
sózi
atlıq «haywan» mánisinde kelip, úshinshi mısalda
qos
- jay, ılashıq, tórtinshi mısalda
qos
– «jup» mánisinde, besinshide
qos
–«jer súriw», «qos aydaw», altınshı mısalda
qos
sózi «is háreket» mánisinde qollanǵan. Jetinshi mısalda
mal
sózi «haywan»
mánisin bildirse, keyingi
mal
sózi «baylıq» mánisin bildirip kelgen.
S.Májitov shıǵarmalarında kóp mánili sózlerdiń leksikalıq mánisiniń
uzaqlasıwı arqalı jasalǵan omonimler de jumsalǵan. Mısalı:
As kóbeyip,
aq shıǵıp
kewli ósken el sózi,
Qısqan qıstan qutqarǵan erkinlik taza báhár (1,63).
Kók
elesler búlbil sayrar,
Gúl-gúl dónip gúller jaynar (1,65).
Mısallardaǵı
aq
,
kók
sózleri nárseniń túrin bildiretuǵın reń mánisinen
uzaqlasıp «aq» (egin), «kók» (kók shóp) mánisinde jumsalǵan.
S.Májitovtı kúshli sóz sheberi ekenligin onıń
qarap
omonim sózlerin óz
shıǵarmalarında ustalıq penen paydalanıp sóz oyının payda etken:
…
Qarap
bolǵanı menen
qarap
qalmaydı, jarıq dúńya kózine tastay qarańǵı
boladı. Mısaldaǵı «qarap bolıw» mańlayın qurıtıw, awhalın qıyınlastırıw mánisinde
jumsalsa, ekinshi «qarap qalmaydı» sózi «qurı qarap qalmaydı» mánisinde
keltirilgen. Bunday omonimlerden sóz oyının dúziw XI ásirdegi «Qutadǵu bilik»
shıǵarmasında da ushırasqanın kóremiz. Onda «qarshi» sózi «saray» hám «qarsı»
mánilerinde jumsalǵan.
54
7.1
2
12
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1.
Айназарова
Г.
Қарақалпақ
тилинде
теңлес
еки
компонентли
фразеологизмлер (Оқыў –методикалық қолланба). -Нөкис: 2005. -118 б.
2.
Əбдиназимов Ш. Бердақ ҳəм қарақалпақ жазба əдебий тили. -Нөкис: Билим,
1997. -21 б.
3.
Əбдиназимов Ш. Сөзлерим мерўертдур айтылған ҳəр бир. -Нөкис: Билим,
1997. -32 б.
4.
Баскаков Н. А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова.
ИСГТЯ. Ч. IV. Лексика. –Москва: 1962. –С. 69-100.
5.
Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Материалы по диалектологии. - М.:
АН СССР, 1951. T. 1. – 398 с.
6.
Бекбергенов
А.
Қарақалпақ
тилиниң
стилистикасы.
-
Нөкис:
Қарақалпақстан, 1990. -88 б.
