27
7.1
2
11
AJINIYOZ QOʻSIBOY OʻGʻLINING BETAKROR ADABIY MEROSINI
OʻRGANISH
Madrimova Yorqinoy Jumamurot qizi
Nukus davlat pedagogika instituti
O‘zbek adabiyoti kafedrasi fan kabinet mudiri
Qoraqalpog’iston Respublikasi, Nukus shahri
Annotatsiya
: Ajiniyoz Sharq she’riyati an’analarini o‘rganish asosida qoraqalpoq
she’riyatini badiiy-estetik jihatdan boyitgan, misralarga g‘aroyib, rang-barang badiiy shakl
bag‘ishlagan, qoraqalpoq yozma adabiyotini yangi bosqichga ko‘targan serqirra iste’dod egasidir.
Uning asarlari to‘laligicha XIX asr qoraqalpoq she’riyatining gultoji hisoblanadi.
Kalit so‘zlar:
madh, qissa, hikoyat, hikmat, rivoyat, , ishorat, nukta, she’r, bayt, bashorat,
Hassos.
Аннотация
: Ажинияз – блестящий талант, обогативший каракалпакскую поэзию
художественно и эстетически на основе изучения традиций восточной поэзии, придавший
стихам своеобразную и красочную художественную форму, поднявший каракалпакскую
письменную литературу на новый уровень. Его произведения считаются шедевром
каракалпакской поэзии XIX века.
Ключевые слова:
гимн, рассказ, рассказ, мудрость, повествование, , намек, точка,
стихотворение, стих, пророчество, Смысл.
Annotation
: Ajiniyaz is a brilliant talent who enriched Karakalpak poetry artistically and
aesthetically based on the study of the traditions of Eastern poetry, gave strange and colorful
artistic form to verses, and raised Karakalpak written literature to a new level. is the owner. His
works are considered to be the masterpiece of Karakalpak poetry of the 19th century.
Key words:
hymn, story, story, wisdom, narrative, , hint, point, poem, verse, prophecy, Sense.
Prezident Shavkat Mirziyoyev atoqli qoraqalpoq shoiri va mutafakkiri Ajiniyoz
Qo‘siboy o‘g‘li (1824−1878) tavalludining 200 yilligini keng nishonlash to‘g‘risidagi
qarorni imzoladi.
"Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qarorida atoqli qoraqalpoq shoiri va
mutafakkiri Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli oʻzining betakror va sermazmun ijodi bilan
xalqimiz madaniyati va adabiyotini rivojlantirish, yosh avlodni vatanparvarlik va
ezgu gʻoyalar ruhida tarbiyalash, oʻzbek va qoraqalpoq xalqlari oʻrtasidagi azaliy
doʻstlik va ogʻizbirchilikni mustahkamlashga munosib hissa qoʻshgan ulkan
ijodkordir. Hassos shoirning she'r va dostonlarida aks etgan gumanistik falsafiy
qarashlar el-yurtimiz qalbidan chuqur joy egallagan deb etirof etilgan. Shuningdek
Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli tavalludining 200 yilligini nishonlash YuNESKOning
xalqaro yubileylar rejasiga kiritilgani ham uning ijodiy merosi umumbashariy
ahamiyatga ega» ekanligidan dalolat berishligini takidlab utadi. Bu karorda buyuk
siymoning tavalludini nishonlash tugrisida maksad va vazifalar anik va izchillik
bilan belgilab bergan..
28
7.1
2
11
Ajiniyoz bolaligidan ilm-fanga qiziqardi. Dastlab Xoʻjamurod imom
madrasasida oʻqigan, soʻngra onasi vafotidan keyin amakisi Elmuroddan saboq
olgan. Boʻlajak shoir darslarga borishdan tashqari, kitoblarni qayta yozish bilan ham
shugʻullangan, bu esa uni mashhur qilgan. 16 yoshida Alisher Navoiyning bir qancha
sheʼrlarini qayta yozgan. Ajiniyoz oʻqishni Xiva da davom ettirgan. Qadimgi Xorazm
madaniyat markazida avval turkman klassik shoiri Mahtumquli tahsil olgan
Sherg‘ozixon madrasasida, soʻngra Qutlimurot Inoq madrasasida tahsil oladi [2].
Bugun madrasaning kiraverishida „Bu yerda 1840—1845-yillarda shoir Ajiniyoz
Qoʻsiboy oʻgʻli oʻqigan“, degan yozuvni koʻrish mumkin. Ajiniyoz maʼnaviyat
fanlari bilan bir qatorda Qutlimurot Inoq madrasasida Navoiy, Hofiz, Saʼdiy
Sheroziy, Fuzuliy kabi Sharq mumtoz shoirlarining sheʼriyatini ham oʻrganganligi
uning ilgʻor lirikasiga katta taʼsir koʻrsatgan.
Ajiniyoz Qutlimurot Inoq madrasasini tugatgach, oʻz qishlogʻiga qaytgan, lekin
tez orada yana Qozog‘istonga joʻnab ketgan va u yerda bir yil qolgan. Qaytib
kelgach, ashmayli qabilasidan Xamra ismli qizga uylanib, xotini ikki oʻgʻil, bir qiz
farzand koʻrgan. Uning avlodlari hozir Qoʻngʻirot, Qanlikoʻl, Shumanay tumanlari va
Nukus shahrida istiqomat qilishadi.
Ajiniyoz bolaligidan ilm-fanga qiziqardi. Dastlab Xoʻjamurod imom
madrasasida oʻqigan, soʻngra onasi vafotidan keyin amakisi Elmuroddan saboq
olgan. Boʻlajak shoir darslarga borishdan tashqari, kitoblarni qayta yozish bilan ham
shugʻullangan, bu esa uni mashhur qilgan. 16 yoshida Alisher Navoiyning bir qancha
sheʼrlarini qayta yozgan. Ajiniyoz oʻqishni Xiva]da davom ettirgan. Qadimgi Xorazm
madaniyat markazida avval turkman klassik shoiri Mahtumquli tahsil olgan
Sherg‘ozixon madrasasida, soʻngra Qutlimurot Inoq madrasasida tahsil oladi[2].
Bugun madrasaning kiraverishida „Bu yerda 1840—1845-yillarda shoir Ajiniyoz
Qoʻsiboy oʻgʻli oʻqigan“, degan yozuvni koʻrish mumkin. Ajiniyoz maʼnaviyat
fanlari bilan bir qatorda Qutlimurot Inoq madrasasida Navoiy, Hofiz, Saʼdiy
Sheroziy, Fuzuliy kabi Sharq mumtoz shoirlarining sheʼriyatini ham oʻrganganligi
uning ilgʻor lirikasiga katta taʼsir koʻrsatgan.
Ajiniyoz Qutlimurot Inoq madrasasini tugatgach, oʻz qishlogʻiga qaytgan, lekin
tez orada yana Qozog‘iston]ga joʻnab ketgan va u yerda bir yil qolgan. Qaytib
kelgach, ashmayli qabilasidan Xamra ismli qizga uylanib, xotini ikki oʻgʻil, bir qiz
farzand koʻrgan. Uning avlodlari hozir Qoʻngʻirot, Qanlikoʻl, Shumanay tumanlari va
Nukus shahrida istiqomat qilishadi. Xorazm vohasida yashovchi xalqlar tarixidagi
muhim voqealardan biri boʻlgan 1858−1859-yillardagi Qoʻngʻirot qoʻzgʻoloni
Ajiniyozning sheʼriy tabiatiga katta taʼsir koʻrsatgan. Vatanparvar va olim bu
29
7.1
2
11
voqeaga befarq boʻla olmagan, aksincha, faol ishtirok etishni maʼqul koʻrgan.
Soʻngra Xiva hukumati tomonidan qoʻzgʻolon boshliqlaridan biri sifatida
Turkmanistonga surgun qilingan[4]. Surgun davrida shoir Mahtumqulining koʻplab
sheʼrlarini qoraqalpoq tiliga tarjima qilgan .
Oradan uch yil o‘tib, Ajiniyoz uyiga qaytib kelgan. Sharoit tufayli
Qozog‘istonga ketgan. Taxminlarga ko'ra, 1864-yilda Qozog'istonga safari chog'ida
qozoq shoiri bilan "Qiz Mengesh" nomli lirik tanlovda qatnashgan. Viloyatning
boshqa zamonaviy folklor janrlari bilan solishtirganda, aytishuv ayniqsa mashhur
boʻlgan. 1878-yilda Toshkentning “Turkestanskiye vedomosti” gazetasida chop
etilgan.
Xorazm vohasida yashovchi xalqlar tarixidagi muhim voqealardan biri boʻlgan
1858−1859-yillardagi Qoʻngʻirot qoʻzgʻoloni Ajiniyozning sheʼriy tabiatiga katta
taʼsir koʻrsatgan. Vatanparvar va olim bu voqeaga befarq boʻla olmagan, aksincha,
faol ishtirok etishni maʼqul koʻrgan. Soʻngra Xiva hukumati tomonidan qoʻzgʻolon
boshliqlaridan biri sifatida Turkmanistonga surgun qilingan . Surgun davrida shoir
Mahtumqulining koʻplab sheʼrlarini qoraqalpoq tiliga tarjima qilgan[3].
Oradan uch yil o‘tib, Ajiniyoz uyiga qaytib kelgan. Sharoit tufayli Qozog‘istonga
ketgan. Taxminlarga ko'ra, 1864-yilda Qozog'istonga safari chog'ida qozoq shoiri
bilan "Qiz Mengesh" nomli lirik tanlovda qatnashgan. Viloyatning boshqa zamonaviy
folklor janrlari bilan solishtirganda, aytishuv ayniqsa mashhur boʻlgan. 1878-yilda
Toshkentning “Turkestanskiye vedomosti” gazetasida chop etilgan.
Qoraqalpoq ziyolilari orasida birinchilardan boʻlib oxund darajasiga erishgan.
Oʻzbek, qozoq, turkman tillarini yaxshi bilgan[3]. Ajiniyoz adabiy merosidan bizga
100 ga yaqin sheʼr va dostonlari yetib kelgan. Sheʼrlarida vatanparvarlik,
insonparvarlik gʻoyalari kuylangan. „Kerak“, „Boʻladi“, „Boʻlmasa“, „Yaxshi“,
„Yigitlar“ kabi asarlarida A.ning insonparvar gʻoya lari, falsafiy qarashlari
ifodalangan. Asarlari xalq orasida keng tarqalgan. „Qiz Mengesh bilan aytishuv“
asari (1878) mashhur. Uning hayoti haqida yozuvchi K. Sultonov „Ajiniyoz“
romanini (1967), shoir I. Yusupov „Ajiniyoz“ operasi librettosini yaratgan (1989).
Asarlari oʻzbek tilida nashr etilgan („Tanlangan asarlar“, 1962 va boshqalar).
Qoraqalpoq ziyolilari orasida birinchilardan boʻlib oxund darajasiga erishgan.
Oʻzbek, qozoq, turkman tillarini yaxshi bilgan
Ajiniyoz adabiy merosidan bizga 100 ga yaqin sheʼr va dostonlari yetib kelgan.
Sheʼrlarida vatanparvarlik, insonparvarlik gʻoyalari kuylangan. „Kerak“, „Boʻladi“,
„Boʻlmasa“, „Yaxshi“, „Yigitlar“ kabi asarlarida A.ning insonparvar gʻoya lari,
falsafiy qarashlari ifodalangan. Asarlari xalq orasida keng tarqalgan. „Qiz Mengesh
30
7.1
2
11
bilan aytishuv“ asari (1878) mashhur. Uning hayoti haqida yozuvchi K. Sultonov
„Ajiniyoz“ romanini (1967), shoir I. Yusupov „Ajiniyoz“ operasi librettosini yaratgan
(1989). Asarlari oʻzbek tilida nashr etilgan („Tanlangan asarlar“, 1962 va boshqalar).
Аjiniyoz Qoʼsiboy oʼgʼlining betakror adabiy merosini yanada keng oʼrganish va
ommalashtirish hamda tavalludining 200 yilligini munosib nishonlash tugrisida
karorni inobatga olgan xolda ilmiy tatkikot ishlarini urnanishni maqsad qildik .
Buyuk bobomizning xayoti va ijodini urganish korakalpok adabiyotida o’ziga xos
ahamiyatni kasb etadi .Аdibning bobomizning adabiy merosini o’rganish sobiq sovet
davridan boshlangan. Jumladan, K.Аyыmbetov ning ko’pgina ilmiy ijodiy
publikatsiyalari Аjinyoz bobomizni ijodiga bag’ishlangan. Jumladan, «Xalыq
danalыg’i» asarida Аjiniyozning lirik she’rlarini tahlil qilib shoirni dono fiklarini
yoshlarga nasihat sifatida talqin qilgan. O.Аleuov «Аjiniyozdыn’ jamiyatlik –
pedagogikalыk koz qaraslari»uslubiy qo’llanmasida ta’lim tarybiya borasida Аjiniyoz
bobominizni pedagogalik ko’z qarashlari tahlil qilingan .Undan tashqari O.Аleuov
qalamiga mansub «Аjinyozdыn agartыuvchыlыq o’ylarы” qo’llanmasida shoir
ijodining g’oyalari talqin qilingan.
Аjiniyoz ijodini o’rganish 20- asrning 30 yillarinda boshlanadi. Ilk tatqiqotchilar
sifatida filolog olimlar N.Davkaraev. K.Аyыmbetov, O.Kojarovlar bo’lgan. XX
asrning 50-yillarida tadqiqotchilar K.Аimbetov, I.Sagitov, K. Berdimuratov,
S.Аxmetov, B.Ismailov va boshqalar Аjiniyoz ijodining yangi qirralarini ochishga
muvaffaq bo’ldilar.
Аjiniyoz asarlari ko’pgina o’zbek ,turkman va rus tillarga tarjima qilingan va chop
etilgan.Keyingi davrlarda Аjiniyozning yangidan topilgan qo’lyozmalari ilmiy
tatqiqotning yangi ko’rinishlarini yaratilishiga asos bo’ldi.Аyniqsa mustaqillik davrda
shoirning merosini o’rganish har tamonlama o’rganish ishlari qayta jonlandi.
Bu davrda Аjiniyoz ijodiyotining o’ziga xos xususiyatlari va ahamiyatiga bag’ishlab
taniqli olimlar akademiklar X.Xamidov, J.Bozorbaev, filologiya fanlari doktorlari
K.Boyniyozov, K.Jarimbetov, K.Kurambaev, А.Paxratdinov, А.Murtazaev,
K.Mambetov fan nomzodlari А.Karimov, А.Pirnazarov, K.Mambetnazarov,
B.Kalimbetov, I.Uteuliev, B.Genjamuratov G. Dvuletova, K.Smmambetov va
boshkalar tamonidan ko’plab ilmiy maqolalar va kitobdar chop qilindi.
Аjiniyoz ijodiyotini xalqimiz tarixi bilan qiyoslab o’rganish masalalari akademik
S.Kamalov shuningdek B. Ismailov tamonidan ko’plab ilmiy maqolalar va kitoblar
chop qilindi.
Nihoyatda chuqur ilm va bilim yuksak maьnaviyat va madaniyat sohibi bo’lgan
Аjiniyoz, Shark poetsiyasi an’analariga suyangan holda, qoraqalpoq yozma
31
7.1
2
11
adabiyotini yangi ilgari ko’rilmagan bosqichga ko’targan serqirra talant egasidir.
Uning asarlari to’laligicha XIX asr qoraqalpoq poetsiyasining gultoji
hisoblanadi.Shoir she’rlariring har biri chuqur lirizm bilan qondirilgan, insonning
ichki his tuyg’ulari to’lqinlantirib yuboradigan qudratga ega bo’lib, ularning har
biridan o’quvchi ruhiy madad oladi,ilhomlanadi. Mashur shoirimiz, O’zbekiston
Qahromoni Ibroxim Yusupov shunday ta’rif bergan.
Kuylagil Аjiniyoz qushiqlaridan !
Yiglasin yer ishqida bagri kuyganlar.
Dod solsin el yurtidan ayra tushganlar
Kuylagil Аjiniyoz qo’shiqlaridan.
deb yuqori baho bergani kabi Аjiniyoz she’rlari juda serqirra mazmunga ega.
Аjiniyoz ijodini qadrlash, avaylash avloddan avlodga yetkazish biz uchun ham qarz
ham farzdir.Shunday ekan Аjiniyoz adabiy merosini o’rganish va tatbiq qilish
bugungi kunda asosiy maqsadlarimizdan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Atoqli qoraqalpoq shoiri va mutafakkiri Ajiniyoz Qoʻsiboy oʻgʻli tavalludining
200 yilligini keng nishonlash toʻgʻrisida Prezedent qarori 16.07.24
2.
Ajiniyaz
Kosibay-Uli.
Biography
of
the
Poet.
http://www.ndpi.uz/img/menu/26/ajiniyaz.htm (Wayback Machine saytida 2018-
09-25 sanasida arxivlangan) (accessed on 2018-08-28)
3.
Nizami Məmmədov-Tağısoy. "Qaraqalpaq ədəbiyyatı." (Wayback Machine saytida
2021-11-01 sanasida arxivlangan) Bakı, "Elm və təhsil", 2015, səh. 226, anl.az
(Ozarbayjoncha)
4.
Nizami Məmmədov-Tağısoy. "Qaraqalpa." (Wayback Machine saytida 2021-11-01
sanasida arxivlangan) Bakı, "Elm və təhsil", 2015, səh. 227, anl.az
(Ozarbayjoncha)
