18
7.1
2
12
T.JUMAMURATOVTIŃ “MÁKARIYA SULIW” DÁSTANINDA
FOLKLORLIQ HÁM REALISTLIK ÚLGILER MODERNI
Allanazarov E. E.
f.i.k.docent
Ájiniyaz atındaǵı NMPI Qaraqalpaq tili
kafedrası baslıǵı
Xojanova A. O.
Ájiniyaz atındaǵı NMPI Magistratura
bólimi 1-basqısh magistrantı
Резюме:
Мақолада халқ шоири Т.Жумамуратовнинг Макария сулув достонида
метафораларни яратишда ва стилистик қўлланишда анъанавий ва нонъанавий
дастурларидан фойдаланганлиги, метафоралар орқали анъанавий дастурларнинг реалистик
ҳаётий янги қирраларини ёритилиши, философик ва патриотизмга, реал ҳаётий турмуш
таризи билан боғлик туйғуларга бой асар эканлиги ҳар томонлама илмий жиҳатдан талқин
қилинади.
Таянч сўзлар:
Достон, миллий эпик фольклорлик анъана, стил, ландшафтлық поэзия,
метафора, композиция.
Резюме:
В статье всесторонне разъясняется, что народный поэт Т. Жумамуратов
использовал традиционные и нетрадиционные программы в создании и стилистическом
применении метафор в эпосе «Макария Сулу», освещая через метафоры новые
реалистические
аспекты
традиционных
программ,
философско-патриотических,
насыщенных реальной жизнью.
Ключевые слова:
Дастан (эпос), национально-эпические традиция, стиль,
ландшафтная поэзия, композиция.
Summary:
The article comprehensively explains that the national poet T.Jumamuratov used
traditional and non-traditional programs in the creation and stylistic application of metaphors in
the epic "Makariya Sulu", highlighting through metaphors new realistic aspects of traditional
programs, philosophical and patriotic, saturated with real life.
Key words:
Dastan (epos), national epic traditions, style, landscape poetry (Nature Poetry)
composition.
Tilewbergen Jumamuratov óz xalqınıń turmısın jaqsı bilgen, óziniń ómir
tájiriybesin toplap, filosofiyalıq pikirge, tereń sotsiallıq mazmunǵa iye shıǵarmalar
dóretken shayır boldı. Ol óziniń gúllan iygilikli islerdiń deregi folklorlıq dástanlar
dep biledi, dástannan úyreniwdi, úlgi alıwdı násiyatladı. Qosıqlarında tuwılǵan elge
degen húrmet, súyispenshilik qarap, onıń hár bir gózzallıǵın úlken súyiwshilik penen
jırladı. Shıǵarmalarında Aral teńizi, aydın kóller, dala-shóller, batır jigitler. gózzal
qızlar. belli shabandozlar, ataqlı shayırlar h'ám t.blar kórkem sáwlelenedi hám
kóterińki maqtanısh penen jırlanadı. Shayırdıń kópshilik qosıqları hám Mákariya
sulıw dástanında tuwılǵan jer topıraǵı, doslıq, muhabbat máseleleriniń jırlanıwı
epizodlıq xarakterge iye bolıwı menen onıń improvizator (suwırıp salma) shayır
19
7.1
2
12
bolǵanlıǵınan derek beredi. Kórkem shıǵarma, ondaǵı sóz óneri tuwralı
akad.V.V.Vinogradov tastıyıqlaǵanınday-aq, sóz óneriniń tili sózlik-kórkem
formalar, ádebiy til menen xalıqlıq sóylew tiliniń kommunikativlik, ańlatıwshı hám
kórkem súwretlewshi xızmetleriniń sintezi tiykarında dóregen mánileri hám
xızmetleri bolıp tabıladı,-dep atap kórsetedi.
1
Bul kórkem sózlik-kórkem formalar,
ádebiy til hám ulıwmaxalıqlıq sóylew tiliniń kommunikativlik xızmeti menen
ańlatıwshı hám kórkem súwretlewshi xızmetleriniń sintezi sistemasında til
qurallarınıń biri sıpatında tanılatuǵın metaforalar ayrıqsha áhmiyetke iye. Sonlıqtan
da ol ilimiy kózqarastan aktual problema retinde til iliminde de, ádebiyattanıw
iliminde de tán alınıp kelmekte. Onıń ústine kórkem shıǵarmanıń itilin úyreniwge
baylanıslı baslı problemalar qatarında kórkem shıǵarmanıń tili (stili) hám sóz
sheberiniń tili (stili), olar arasındaǵı baylanıs, sonday-aq usıllarǵa qatnaslı basqa da
máseleler kórkem shıǵarma tiliniń stillik ózgesheliklerin anıqlawǵa taǵı da qospalıraq
tús beredi.
Qaraqalpaqstan xalıq shayırı - T.Jumamuratov qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında
ornı bólek, óziniń ájayıp dóretpeleri menen kórkem súwretlewge úlken úles qosqan,
estetikalıq kórkem oy-pikir tarawında oǵada qunlı hám bahalı miyras qaldırǵan
qaraqalpaq shayırlarınıń biri. Ózi jasaǵan dáwirdegi jámiyetlik turmıstıń eń áhmiyetli
problemaların poetikalıq shıǵarmalarınıń tiykarǵı obekti etip aldı. Ol tárepinen
dóretilgen ádebiy obrazlar, portretler hám estetikalıq oy-óris kartinaları, ideyası,
mazmunı, olardıń barlıǵında tuwǵan el, sheksiz muhabbat, adamgershilik qásiyetleri,
h.t.b.lar poetikalıq shıǵarmada real súwretleniwi onıń hár bir adresanttıń esinde, kóz
aldında. Shayırdı xalıq «tuwma talant» dep biykarǵa bahalamaǵan. Haqıyqatında da,
tuwma talantllıq onıń barlıq shıǵarmalarında, olardıń kompozitsiyasında, ideyasında,
obrazları, menen portretlerinde kórkem súwretlewler arqalı real kórinislerine iye
boladı. Tuwma talantlılıq derlik shıǵarmalarınıń hár bir poetikalıq qatarına tán. Tez
kórkem ańlaydı hám tez súwretlengen waqıya oqıwshınıń kóz aldında eriksiz eleslew,
sonday-aq adamda estetikalıq zawıq payda etedi. Haqıyqatında da, qosıǵında
keltirgenindey, shayır óz metaforası menen sıpatlaǵanda poeziya aspanında alǵır
qustay sharıqladı, poetikalıq oy-pikir hám shiyrin qıyallar menen jasadı, poeziya
tereńliginiń túbinen gáwhar taptı.
T.Jumamuratov Mákariya sulıw dástanında xalıq tiliniń sheksiz baylıqlarınan
óziniń jeke poetikalıq stili talaplarına say durıs paydalana alǵan, hálsizlik emes al
tapqırlıq etken, sózlik-kórkem súwretlew ushın zárúriy bolǵan til quralların tańlawda
óziniń tuwma talantı tiykarında batırlıq hám originallıq islegen sóz ustası bolıp
1
Виноградов В В. Проблемы русской стилистика. М., «Высшая школа», 1981. 184-бет.
20
7.1
2
12
tabıladı. Álbette, bunda onıń jeke stillik metaforalardı dóretiw hám poetikalıq
xızmette paydalanıwdaǵı originallıǵı menen tapqırlıǵı da birden kózge taslanadı.
Jazba dástanshılıq stilinde folklorlıq stilden sheber paydalanıp, kórkem-ádebiy
stildiń ózgeshe tarmaqlarınıń biri sıpatında onda ana tiliniń barlıq baylıqları
súwretlewdiń tiykarǵı elementi xızmetin atqarıp keledi. Kórkem súwretlew stilinde
óziniń poetikalıq sheberligine iye talantlı shayırdıń tábiyat qubılısların súwretlewge
baylanıslı mına qatarlarındaǵı oy-pikirdiń, onıń obrazlılıq-ekspressiyasın tolıq
beriwdegi sóz hám máni tańlaw sheberligin, bayanlaw stiline say metafora jasawdaǵı
dóretiwshilik originallıqtı, novatorlıqtı, máselen, basqasha qalay bahalaw múmkin:
Zorlıqqa kónbes ashıqlıq otı,
Men de bir torǵa qamalǵan totı,
Haǵıńa kelsem, súyemen seni,
Buyırǵan solay júrektiń otı. («Mákariya sulıw»)
Bul mısaldaǵı ashıqlıq otı, men de bir totı, súyemen seni, júrektiń otı sóz
dizbeklerindegi metaforalasqan mániler awısqan mánilerden, sóz mánisiniń
keńeyiwinen payda bolǵan mánilerden ibarat.
T.Jumamuratovtıń Mákariya sulıw dástanı arqalı poetikalıq sóz tańlawı arqalı
jańa formadaǵı realistlik úlgidegi folklorlıq jańashıllıqtı kóriwimizge boladı:
1. Jaw shıńǵıtıp nárestesin arıwdıń,
Jutıp turdı gáwhár dárya aǵısın…
2. «Qaliylanı», Shaxnamanı», «Qabustı»,
Oqıyǵoysa, kirpik qaqpay tań attı.
3. Múlgiydi toǵay, uyqıda dala,
Kıyǵırǵan dem-dem qırǵawıl ǵana…..
4. Ne danalar ótpedi bul tariyxtan,
Baxıt kórgen erler menen qanıqpan.
5. Sekirip júr jelkildesken aydarlar,
Óspirimler jawdırasqan tulımı…..
6. Jigitke aralasıp, házillesip
Qosıla án shırqaydı perileri,…..
Berilgen poeziyalıq qatarlarda (nárestesin) arıwdıń, (oqıǵoysa) «Qaliylanı»,
«Shaxnamanı», «Qabustı», (ótpedi bul) tariyxtan metonimiyalıq mánilerde,
(jelkildesken)aydarlar sinekdoxalıq mánide, (toǵay) múlgiydi, (dala) uyqıda, (erler
menen) qanıqpan sózleri metaforalasqan awısqan mánilerde kórkem qatarlar tilin
bayıtıp, onıń tásirsheńlik dárejesiniń kúsheyiwine erisilgen.
21
7.1
2
12
Bul pikirdi T.Jumamuratovtıń dástanında házirgi zaman talapları jaǵdaylarına
baylanıslı sóz tańlaw sheberliginiń dál faktlerin kóriwge boladı. Tábiyat kórinisin
súwretlewge baylanıslı onıń mına qosıq qatarlarındaǵı sózlerdiń qollanılıwına názer
awdarayıq:
Nurı egep tawlardıń basın,
Samal jalap aynaday tasın,
Ala bultlar kóship, tebelep,
Ótip ketken suwın sebelep.
Tamshı qonıp shópke, putaqqa,
Jıltıraydı gúmis shıtaqtay.
Sap hawanıń salqın samalı,
Jelip óter betten shamalı,
Tasbaqalar da mamırlap basıp.
Arqasına qıstırǵan qasıq…
Olja tawıp asar asına,
Barıp qondı shıńnıń basına…
Shayır kórkem súwretlew ushın folklorlıq úlgiler menen birge jańasha
ekspressivlik kúsheytiwshi mánilerge iye sóz hám sóz mánilerin de ádettegi tuwra
mánilerdey bolıp uǵınılıp ketken sóz mánilerin de óz ornında sheber paydalanılǵan:
1. Qarlıǵash buǵan-baylawlı baspaq,
Jılasa jeter kózine kúshi.
2. Men de birge izleseyin,
Qıyalımdı at etip.
3. Óltirgen Japar talaydı shalıp,
Qasqır dep onı ataǵan xalıq.
Bul mısallardaǵı haywanlar hám quslar atlarına qurılǵan metaforalardı qısqasha
mına taqlette kórsetse bolar edi: qarlıǵash-baspaq, qıyal-at, Japar-qasqır, adam-
qoyan, júrek-arıslan, qumırısqa-pil, aqmaq-pıshıq. Olardıń hár birin sóz dep
qaraytuǵın bolsaq, onda sırttan qaraǵanda ápiwayı bolǵanı menen sóz tásirsheńligi
folklorlıq úlgilerden kem emesligin seziniwge boladı.
T.Jumamuratov tuwma talantqa iye, novator, haqıyqıy kórkem sóz ustası
ekenliginiń dálili sıpatında qaraqalpaq kórkem ádebiyatın, folklorlıq úlgiler menen
bayıtıp, onı belgili dárejede bunnan bılay da rawajlandırıwǵa úlken úles qosqanlıǵın
izertlewlerdiń nátiyjesi pikirimizdi tastıyıqlaydı.
22
7.1
2
12
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi.
1.
Abdullaeva L. Leksicheskaya stilistika uzbekskoy xudojestvennoy literaturı. T.,
1979
2.
Ashirbaev S. Strukturno-semanticheskie osobennosti prostogo predlojeniya v
prozaicheskix proizvedeniyax Alishera Navoiy. ADD., 1990. Avtoref.diss.na
soisk.uch.st.d.f.n. T.: 1990.
3.
Berdimuratov E. Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası. N.: 1968
4.
Vinogradov V.V. Problema russkoy stilistiki. M.: 1981
5.
T.Jumamuratov. Shıǵarmalar jıynaǵınıń 3 tomlıǵı. N.: 1978
6.
T.Jumamuratov. Mákariya sulıw. N.: 1973
