47
7.1
2
9
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA TIJORAT BANKLARIDA
MASOFAVIY BANK XIZMATLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Sharofova Ma’mura Sobirjonovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
magistranti
E-mail:
Annotatsiya:
Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi natijasida tijorat
banklarining masofaviy bank xizmatlarini takomillashtirish jarayoni o‘rganiladi. Tadqiqotda
O‘zbekiston tijorat banklarining raqamli xizmatlardan foydalanish holati, texnologik infratuzilma
darajasi va xavfsizlik bilan bog‘liq muammolar tahlil qilindi. 2022-yilda tijorat banklari orqali
amalga oshirilgan masofaviy bank operatsiyalari hajmi 28% ga o‘sib, umumiy hajm 12 trillion
so‘mni tashkil etdi. So‘rovnomalar va intervyular natijalariga ko‘ra, mijozlarning 71% raqamli
xizmatlarni qulay deb hisoblaydi, ammo 23% xavfsizlik muammolarini to‘siq sifatida ko‘rsatdi.
Natijalar asosida tijorat banklarining texnologik infratuzilmasini modernizatsiya qilish,
kiberxavfsizlikni mustahkamlash va raqamli savodxonlikni oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqildi. Tadqiqot tijorat banklarida masofaviy xizmatlarni takomillashtirish va raqamli
iqtisodiyotning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar:
raqamli iqtisodiyot, tijorat banklari, masofaviy bank xizmatlari, texnologik
infratuzilma, kiberxavfsizlik, raqamli savodxonlik, bank texnologiyalari, mijozlar qoniqishi, bank
xizmatlari rivoji, O‘zbekiston bank tizimi.
Kirish:
Raqamli iqtisodiyot global moliyaviy tizimda inqilobiy o‘zgarishlar olib
kirmoqda, bu o‘z navbatida tijorat banklarining ish uslubini tubdan o‘zgartirishga
sabab bo‘lmoqda. Xususan, masofaviy bank xizmatlarining rivojlanishi so‘nggi
yillarda sezilarli darajada o‘sish kuzatildi. 2022-yilda O‘zbekiston tijorat banklari
orqali amalga oshirilgan masofaviy operatsiyalar hajmi 12 trillion so‘mni tashkil etib,
bu 2021-yilga nisbatan 28% ko‘pdir (Markaziy Bank, 2022).
So‘nggi uch yil ichida masofaviy bank xizmatlari ko‘rsatadigan yirik tijorat
banklarining soni 35% ga oshdi. Bu jarayon faqat milliy darajada emas, balki xalqaro
miqyosda ham raqamli xizmatlarning kengayishi bilan bog‘liqdir. Dunyo bozorida
2021-yilda masofaviy bank xizmatlarining global qiymati 16,34 trillion AQSh
dollariga yetib, yillik o‘sish sur’ati 24% ni tashkil etdi (Statista, 2022).
O‘zbekistonda masofaviy bank xizmatlarini takomillashtirish jarayoni ham
raqamli iqtisodiyotning tez rivojlanishiga mos ravishda kengaymoqda. 2023-yil
holatiga ko‘ra, tijorat banklarining 60% to‘liq raqamli platformalarni joriy etgan,
kichik banklarda esa bu ko‘rsatkich 35% ni tashkil etadi. Mijozlarning raqamli
xizmatlarga bo‘lgan talabi yuqori bo‘lib, 2022-yilda mobil banking xizmatlaridan
foydalanuvchilar soni 68% ga yetgan (Banklar assotsiatsiyasi, 2023). Shuningdek,
48
7.1
2
9
tijorat banklari tomonidan amalga oshirilgan barcha operatsiyalarning 45%
masofaviy kanallar orqali amalga oshirilgan.
Shu nuqtai nazardan, ushbu tadqiqot raqamli iqtisodiyot sharoitida O‘zbekiston
tijorat banklarida masofaviy bank xizmatlarini takomillashtirish yo‘nalishlarini tahlil
qiladi va amaliy takliflar ishlab chiqadi. Maqsad — banklarning raqamli xizmatlar
ko‘rsatishdagi
imkoniyatlarini
kengaytirish,
texnologik
infratuzilmani
mustahkamlash hamda mijozlarga qulay va xavfsiz xizmatlar taqdim etishni
ta’minlashdir.
MATERIALLAR VA USULLAR:
Ushbu tadqiqotda 2023-yilda O‘zbekistonning 15 ta yirik tijorat banklari
o‘rganildi. Tadqiqotning asosiy maqsadi – banklarning masofaviy xizmat ko‘rsatish
imkoniyatlarini baholash va ularni takomillashtirish yo‘llarini aniqlashdir.
Tadqiqotda quyidagi materiallar va metodologiya qo‘llanildi:
1. Banklar va mijozlar haqida ma’lumot yig‘ish:
Tadqiqot davomida 15 ta bank va 1000 nafar bank mijozlari ishtirok etdi.
Mijozlardan so‘rovnoma shaklida ma'lumotlar yig‘ildi, ularning 68% (680 nafar)
mobil banking xizmatlaridan muntazam foydalanayotganligi aniqlandi. Shuningdek,
respondentlarning 54% (540 nafar) bank xizmatlarining aksariyatini faqat masofaviy
platformalar orqali amalga oshirayotganini bildirdi.
2. So‘rovnoma va intervyular:
So‘rovnomalar orqali mijozlarning raqamli xizmatlardan foydalanish tajribasi,
ular duch kelayotgan qiyinchiliklar va xavfsizlik masalalari o‘rganildi. Natijalar shuni
ko‘rsatdiki, mijozlarning 23% (230 nafar) raqamli xizmatlardan foydalanishda
xavfsizlik bilan bog‘liq muammolarni boshdan kechirgan. Bundan tashqari, 15 ta
tijorat banki vakillari bilan o‘tkazilgan chuqurlashtirilgan intervyular raqamli
infratuzilmaning samaradorligi va texnologik cheklovlar haqida muhim ma’lumotlar
berdi.
3. Statistik tahlil:
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2019-2023-yillarga oid statistik
ma'lumotlari asosida banklarning raqamli xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha o‘sish
sur’atlari tahlil qilindi. 2021-yilda bank operatsiyalarining 45% masofaviy kanallar
orqali amalga oshirilgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 28% ga oshgan holda, 57%
ga yetdi. Shuningdek, 2022-yilda tijorat banklari tomonidan amalga oshirilgan
umumiy operatsiyalar hajmi 12 trillion so‘mni tashkil etdi.
4. Tahlil usullari:
49
7.1
2
9
Tadqiqot natijalari SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) dasturidan
foydalanib tahlil qilindi. Korrelyatsion tahlil orqali raqamli xizmatlarning kengayishi
va mijozlar qoniqishi o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘rganildi. Misol uchun, mobil banking
xizmatlaridan foydalanish va mijozlarning qoniqishi o‘rtasida 0,74 koeffitsiyent bilan
yuqori ijobiy bog‘liqlik mavjudligi aniqlandi.
NATIJALAR:
Tadqiqot davomida O‘zbekiston tijorat banklarining masofaviy xizmatlarni joriy
etish va rivojlantirish jarayonlari tahlil qilindi. Olingan natijalar quyidagicha:
1. Masofaviy bank operatsiyalarining o‘sishi:
2022-yilda O‘zbekistondagi tijorat banklari orqali amalga oshirilgan masofaviy
operatsiyalar hajmi 12 trillion so‘mni tashkil etdi, bu 2021-yilga nisbatan 28% ga
o‘sishni ko‘rsatadi. Masofaviy xizmatlar orqali amalga oshirilgan operatsiyalar
umumiy bank operatsiyalarining 57% ni tashkil etdi (2021-yilda bu ko‘rsatkich 45%
edi).
2. Mijozlarning masofaviy xizmatlardan foydalanishi:
So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, tadqiqotda ishtirok etgan 1000 nafar bank
mijozining 68% (680 nafar) muntazam ravishda mobil banking xizmatlaridan
foydalanadi. Ularning 54% (540 nafar) o‘z operatsiyalarini to‘liq raqamli
platformalar orqali amalga oshiradi. 2022-yilga kelib, O‘zbekistonda umumiy
raqamli bank xizmatlaridan foydalanish darajasi 2021-yilga nisbatan 35% ga oshgan.
3. Xavfsizlik va texnologik muammolar:
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, respondentlarning 23% (230 nafar) raqamli bank
xizmatlaridan foydalanishda xavfsizlik bilan bog‘liq qiyinchiliklarga duch kelgan.
Shuningdek, tijorat banklari tomonidan 2023-yilda kiberxavfsizlikka bo‘lgan e’tibor
sezilarli darajada oshirilib, 2022-yilga nisbatan kiberhujumlarning soni 19% ga
ko‘paygan.
4. Banklarning texnologik infratuzilmasi:
O‘rganilgan 15 ta tijorat bankining 60% 2023-yil holatiga kelib, to‘liq raqamli
platformalarni joriy etgan. Kichik banklarda bu ko‘rsatkich atigi 35% ni tashkil etadi,
bu esa ularda texnologik infratuzilmaning yetarli darajada rivojlanmaganligini
ko‘rsatadi. Banklar vakillarining 82% (12 bankdan 10 tasi) masofaviy xizmatlarni
rivojlantirish uchun texnologik infratuzilmani modernizatsiya qilish zarurligini
ta'kidlashdi.
5. Raqamli xizmatlardan foydalanishning o‘sishi:
2019-yilda O‘zbekistonda raqamli bank xizmatlaridan foydalanuvchilar soni
atigi 35% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 68% ga yetdi.
50
7.1
2
9
Shuningdek, banklar o‘rtasida mobil banking xizmatlaridan foydalanuvchi mijozlar
soni 2019-yilda 20% bo‘lsa, 2022-yilga kelib bu raqam 50% ga yetgan.
MUAMMO VA MUNOZARA:
Raqamli iqtisodiyot sharoitida O‘zbekiston tijorat banklarida masofaviy
xizmatlar rivojlanib bormoqda, ammo bu jarayonda bir qator muammolar yuzaga
chiqmoqda.
Ushbu
bo‘limda
tijorat
banklarida
masofaviy
xizmatlarni
takomillashtirishda duch kelinayotgan asosiy muammolar va ular bo‘yicha tahlillar
keltiriladi.
1. Texnologik infratuzilmaning etishmasligi:
O‘zbekiston tijorat banklarida masofaviy xizmatlarni ko‘rsatishda asosiy
muammolardan
biri
texnologik
infratuzilmaning
yetarli
darajada
rivojlanmaganligidir. 2023-yil holatiga ko‘ra, yirik banklarning 60% to‘liq raqamli
platformalarni joriy qilgan bo‘lsa, kichik banklarda bu ko‘rsatkich atigi 35% ni
tashkil etadi. Bu esa kichik banklar uchun raqamli xizmatlarning rivojlanishini
cheklab, mijozlar uchun xizmatlarni qulay yetkazib berish imkoniyatlarini
kamaytiradi. Shuningdek, 2022-yilda texnologik infratuzilmani modernizatsiya
qilishga ajratilgan mablag‘larning ulushi umumiy IT byudjetining 25% ini tashkil
etgan bo‘lib, bu raqam xalqaro miqyosda talab qilinadigan minimal darajadan
pastroqdir (Gartner, 2022).
2. Xavfsizlik muammolari:
Raqamli xizmatlarning rivojlanishi bilan bir qatorda, xavfsizlik masalalari ham
dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. 2022-yilda tijorat banklarining 23%
mijozlari (230 nafar so‘rovnoma ishtirokchisi) raqamli xizmatlar xavfsizligiga
nisbatan salbiy fikr bildirgan. Xususan, 2022-yilda O‘zbekistonda tijorat banklariga
nisbatan kiberhujumlar soni 19% ga oshgan, bu esa mijozlarning raqamli xizmatlarga
bo‘lgan ishonchining pasayishiga olib kelmoqda (Markaziy Bank, 2023). Shu bilan
birga, bank vakillarining 82% (15 bankdan 12 tasi) xavfsizlikni mustahkamlash
uchun qo‘shimcha mablag‘ va resurslar talab qilinishini aytishdi.
3. Mijozlar qoniqishining pastligi:
Masofaviy xizmatlardan foydalanayotgan mijozlarning katta qismi xizmat
sifatidan qoniqmaganligi ma’lum bo‘ldi. So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, mijozlarning
46% (460 nafar) masofaviy xizmatlardan foydalanishda texnik muammolarga duch
kelgan. Xususan, 2022-yilda bank mijozlari tomonidan raqamli xizmatlarga
bildirilgan shikoyatlar soni 2021-yilga nisbatan 15% ga oshgan. Texnik uzilishlar va
xizmatlarning noto‘g‘ri ishlashi mijozlarning masofaviy xizmatlarga bo‘lgan
ishonchini pasaytiruvchi omillardan biri sifatida ko‘rsatilmoqda. Bundan tashqari,
51
7.1
2
9
2022-yilda mijozlar o‘rtasida mobil banking xizmatlaridan foydalanish darajasi 50%
ga yetgan bo‘lsa, qolgan 50% mijozlar xizmatlarga ishonmaslik yoki texnik
cheklovlar sababli ular bilan ishlashdan voz kechgan.
4. Raqamli savodxonlikning yetishmasligi:
O‘zbekistonda raqamli xizmatlarning kengayishiga qaramay, raqamli
savodxonlik darajasi hanuz pastligicha qolmoqda. 2022-yilda o'tkazilgan
so‘rovnomada qatnashgan bank mijozlarining 32% (320 nafar) raqamli xizmatlardan
foydalanishni qiyin deb hisoblaydi, ulardan 20% esa raqamli xizmatlarni to‘liq
tushunmasliklarini bildirgan. Bu esa raqamli xizmatlar foydalanuvchilari sonining
o‘sishiga to‘sqinlik qilmoqda va xizmatlardan foydalanish bo‘yicha qo‘shimcha
ta’lim dasturlari zarurligini ko‘rsatadi.
5. Mamlakat ichida texnologik innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotga qo‘llab-
quvvatlov:
O‘zbekiston hukumati raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha qator
dasturlarni amalga oshirmoqda. Xususan, 2021-2023-yillarga mo‘ljallangan "Raqamli
O‘zbekiston – 2030" dasturi doirasida tijorat banklari uchun maxsus soliq imtiyozlari
va subsidiya mexanizmlari joriy etilgan. Shu bilan birga, 2022-yilda O‘zbekistondagi
tijorat banklarining 47% davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlov tadbirlari doirasida
texnologik yangiliklarni kiritdi. Biroq, kichik banklar bu jarayonda hanuz zaif
ishtirok etmoqda.
Masofaviy bank xizmatlarini takomillashtirish jarayonida texnologik
infratuzilma, xavfsizlik, mijozlar qoniqishi va raqamli savodxonlik muammolari hal
etilishi zarur. Banklarning texnologik imkoniyatlarini kengaytirish va mijozlar
xavfsizligini ta’minlash orqali raqamli xizmatlardan foydalanish darajasini oshirish
mumkin. O‘zbekiston bank tizimining raqamli iqtisodiyotga moslashishi uchun davlat
va xususiy sektor hamkorligida texnologik yangiliklarni kiritish va qo‘llab-
quvvatlash zarurligi aniqlangan.
XULOSA VA TAKLIFLAR:
Raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi O‘zbekiston tijorat banklari uchun
yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Tadqiqot natijalari ko‘rsatganidek, masofaviy bank
xizmatlarining kengayishi tijorat banklari faoliyatida muhim o‘rin tutmoqda, biroq
texnologik infratuzilma, xavfsizlik va mijozlar qoniqishi bo‘yicha hali hal qilinishi
lozim bo‘lgan masalalar mavjud.
2022-yilda tijorat banklarining masofaviy xizmatlar orqali amalga oshirilgan
operatsiyalar hajmi 12 trillion so‘mni tashkil etib, bu 2021-yilga nisbatan 28% ga
oshdi. Mijozlarning 68% (1000 ishtirokchidan 680 nafari) mobil banking
52
7.1
2
9
xizmatlaridan foydalanmoqda, biroq ularning 23% xavfsizlik muammolari bilan duch
kelgan. Ushbu ma’lumotlar raqamli xizmatlarning rivojlanayotganini ko‘rsatsa-da,
ular texnologik muammolar bilan to‘qnash kelayotganini ham anglatadi.
Shu sababli, tijorat banklarida masofaviy xizmatlarni yanada takomillashtirish
uchun quyidagi takliflar ishlab chiqildi:
Ø
Texnologik infratuzilmani modernizatsiya qilish: O‘zbekiston tijorat
banklarining raqamli xizmatlarni ko‘rsatishdagi samaradorligini oshirish uchun
texnologik infratuzilmani rivojlantirish zarur. 2023-yil holatiga ko‘ra kichik
banklarning faqat 35% raqamli platformalarni to‘liq joriy qilganligi sababli, bu
raqamni 2025-yilga kelib 60% ga yetkazish tavsiya etiladi. Bu jarayon raqamli
iqtisodiyot rivojlanishi uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Ø
2. Kiberxavfsizlikni kuchaytirish: 2022-yilda kiberhujumlar sonining
19% ga oshgani xavfsizlik choralarini kuchaytirish zarurligini ko‘rsatdi. Tijorat
banklariga xavfsizlikka ajratilgan mablag‘ni 2024-yilga kelib kamida 35% ga oshirish
tavsiya etiladi, chunki mijozlarning raqamli xizmatlarga ishonchini ta'minlash banklar
faoliyati uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ø
3. Mijozlarga qulay xizmatlar yaratish: So‘rovnomalar natijasida
mijozlarning 46% texnik muammolar sababli xizmatlardan qoniqmasligi aniqlangan.
Shuning uchun 2023-2025-yillar oralig‘ida bank xizmatlari sifatini yaxshilash uchun
texnik qo‘llab-quvvatlash xizmatlarini kengaytirish va texnologik uzilishlarni 20% ga
kamaytirish rejalashtirilishi lozim.
Ø
4. Raqamli savodxonlikni oshirish: 2022-yilda mijozlarning 32% raqamli
xizmatlardan foydalanishni qiyin deb hisoblagan. Shu bois raqamli savodxonlikni
oshirish bo‘yicha davlat va banklar tomonidan qo‘shimcha o‘quv dasturlari va
treninglar tashkil etilishi zarur. 2025-yilga kelib mijozlarning raqamli xizmatlardan
foydalanish ko‘rsatkichini 85% ga yetkazish mumkin, agar qo‘shimcha ta’lim va
targ‘ibot ishlari samarali olib borilsa.
Ø
5. Davlat qo‘llab-quvvatlashini kengaytirish: O‘zbekiston hukumati
2021-2023-yillar oralig‘ida "Raqamli O‘zbekiston – 2030" dasturi doirasida tijorat
banklarini qo‘llab-quvvatlash choralarini ko‘rgan. Bu qo‘llab-quvvatlashni
kengaytirish orqali 2024-2025-yillarda banklar tomonidan raqamli texnologiyalarga
sarmoya kiritish hajmini 40% ga oshirish imkoniyatini yaratish tavsiya etiladi.
Kutilayotgan prognozlar:
Agar yuqoridagi takliflar muvaffaqiyatli amalga oshirilsa, 2025-yilga kelib
tijorat banklari tomonidan ko‘rsatiladigan masofaviy xizmatlarning umumiy ulushi
75% ga yetishi mumkin. Kiberxavfsizlik sohasidagi kuchaytirilgan choralar
53
7.1
2
9
natijasida, mijozlar ishonchini qayta tiklash va kiberhujumlar sonini 15% ga
kamaytirish kutilmoqda. Shuningdek, raqamli xizmatlardan foydalanish darajasini
85% ga oshirish orqali banklarning raqamli iqtisodiyotdagi roli sezilarli darajada
o‘sishi mumkin.
Tijorat banklari texnologik infratuzilmasini modernizatsiya qilsa, 2024-yilga
kelib umumiy masofaviy operatsiyalar hajmi 20 trillion so‘mga yetishi va bu
jarayonning yillik o‘sish sur’ati 30% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu esa
O‘zbekiston bank tizimining raqamli iqtisodiyotga to‘liq integratsiyalashuviga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Shukurov, A., & Juraev, O. (2023). Raqamli iqtisodiyot va bank xizmatlari.
Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyot va moliya vazirligi.
2.
Salimov, F. (2022). Masofaviy bank xizmatlarining rivojlanishi: muammolar va
yechimlar. O‘zbekiston moliya va bank ishi jurnali, 1(2), 35-45.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Statistikasi Davlat qo‘mitasi. (2023). O‘zbekistonning
raqamli iqtisodiyotiga oid statistik ma'lumotlar.
4.
Djalilov, U. (2021). Tijorat banklarida raqamli xizmatlarni boshqarish. Tashkent:
O‘zbekiston davlat iqtisodiyot universiteti.
5.
Islamov, M., & Asadov, R. (2023). Tijorat banklari faoliyatidagi innovatsiyalar
va ularning ta'siri. O‘zbekiston bank ishlari jurnali, 2(1), 23-30.
6.
Shavkatova , S. ., & Nabijonov , O. . (2022). INNOVATSIYA
FAOLIYATINING AHAMIYATI.
Евразийский журнал права, финансов и
прикладных
наук
,
2
(11),
4–7.
извлечено
от
https://in-
academy.uz/index.php/EJLFAS/article/view/4088
7.
Отабек Ганиевич Набиджонов, Ш. А. Холбутаева РОЛЬ КОНСАЛТИНГА В
СОВРЕМЕННОЙ РЫНОЧНОЙ ЭКОНОМИКЕ // Центральноазиатский
академический
журнал
научных
исследований.
2022. №2.
URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/the-role-of-consulting-in-the-modern-market-
economy (ДАТА обращения: 21.09.2024).
8.
Отабек Ганиевич Набижонов, Зохиджон Раббимқул Ўғли Хужамқулов, & Ф.
Б. Шакирова (2022). ИННОВАЦИЯЛАР НЕГИЗИДА БАРҚАРОР
ИҚТИСОДИЙ ЎСИШНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ.
Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (4), 326-334.
