54
7.1
2
9
G. DÁWLETOVA SHIǴARMALARINDA LEKSEMALARDIŃ STILLIK
QOLLANILIWI
Esbergenova B.
Ájiniyaz atındaǵı NMPI Qaraqalpaq tili
kafedrası assistent oqıtıwshısı
Резюме:
В статье одна из языковых единиц нашего языка посвящена событию
употребления атрибутивные компоненты синонимов в художественном языке. В
художественных произведениях приводятся некоторые подробности, касающиеся
особенностей значения слова в употреблении.
Ключевые слова:
лексика, стиль, семантика, синоним, лингвистика, синоним.
Resume:
In article, one of the linguistic units of our language is devoted to the event of the
use of sinonim units in an artistic language. In the works of, some details are given concerning the
peculiarities of the meaning of the word in use.
Key words:
vocabulary, style, semantics, synonym, linguistics, synonym.
Ulıwma lingvistikada stil termininiń aktiv jumsalıwı XX ásirlerde payda bolǵan.
Akademik V.V.Vinogpadov til stilin kórkem ádebiy sóylemge yáki jazıwǵa, hár qıylı
turmıslıq jaǵdaylarǵa, qandayda bir jámiyetlik turmısqa muwapıqlasqan semantikalıq
hám estetikalıq jaqtan qabıllanǵan, emocional-eksppessivlik til qurallarınıń sisteması
sıpatı dep esaplaydı.
Ilimpaz A.H.Gvozdev ulıwma xalıqlıq til sistemasında ayırım semalarınıń da
payda bolatuǵının, olardıń ulıwma til quralları menen birge ózine tán, sol tarawda keń
qollanılatuǵın birliklerine iye ekenligin kórsetip, bunday ulıwma xalıqlıq til
tarawların til stili dep atadı. A.İ.Efimov bolsa stil - til qurallarınıń qollanılıw
nızamlıqları, jámlesiw xarakteri, ózgeshe quramı arqalı ajıralatuǵın tildiń tariyxıy
dáwirler dawamında dóregen tarmaqları dep kópsetedi.
Qaraqalpaq tilinde til stilleri hám stilistika máseleleri professor
E.Bepdimuratovtıń miynetlerinde arnawlı túrde sóz etildi. Ol óz izertlewlerinde stilge
qaraqalpaq tili mısalında anıqlama berip, qaraqalpaq tilindegi funkcional stillerdiń
túrleri, olardıń rawajlanıw jolları hám tilimizdiń leksikasın bayıtıwdaǵı ornın kórsetti.
E.Berdimuratov - stil bul haqıyqatında da tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń barısında
turmıs tarawlarına, til arqalı qatnastıń túrli formalarına konkret situaciyaǵa baylanıslı
leksika-semantikalıq, grammatikalıq h.t,b boyınsha sol tarawǵa funkcionallıq
beyimliligi menen qáliplesken til qurallarınıń sisteması sıpatında kórinedi-
deydi.[1.34.]. Til adamlardıń turmıs xızmetine baylanıslı háp qıylı funkciyalardı
atqaradı.
Jibereyik onda Berdaq shayırdı,
Zalım dushpan batırınan ayırdı.
55
7.1
2
9
Jaw jaǵadan iyt etekten alǵanda,
El shayırı is pitkerer qayırlı.
Tildiń eń áhmiyetli jámiyetlik funkciyaları bolǵan sóylesiw, xabarlaw, tásir etiw
sıyaqlı funkciyalardı atqarıw ushın tarıyxıy rawajlanıwda tildiń ayırım bólekleri
sıpatında olardıń ózine tán bolǵan ayrıqsha leksika-frazeologiyalıq, ayırım
jaǵdaylarda morfologiyalıq quralları qáliplesedi. Lingvistikadaǵı bunday bólshekler
tildiń funkcional stilleri dep ataladı. Kórsetilip ótilgen úsh funkciyaǵa sáykes tilde
mınaday stiller bólinip shıǵadı: sóylew stili ilimiy hám rásmiy isler stili,
publicistikalıq hám kórkem ádebiyat stili. Tildiń bul funkciyaları kópshilik waqıtta
bir-biri menen qatnasta boladı, máselen, publicistikalıq stilde tásir etiw funkciyası
menen birge xabarlaw funkciyası da kórinip turadı. Sonlıqtan da kórsetilgen stilerdi
óz aldına pútkilley bóleklengen sistema dep qaramay, olardı óz ara tıǵız qatnasta, bir-
birine ótip turatuǵın til qubılısı dep qaraw kerek. Olardıń ajıratılıwı tek shártli túrde
ǵana boladı.
Sózi qılısh xanǵa batıl sóz aytıp,
Júrek jutıp sol pútinler múshendi.
Kóp mánililiktiń qáliplesiwinde hám sózler stillik maqsetlerde ónimli
qollanıladı. Ásirese olar ayrıqsha bir pikir bildiriwde, sózdiń tásir etiw kúshi arqalı
emociyanı kúsheytiwde, sezimtallıqtı oyatıwda maqsetli qollanılıwı arqalı birinshiden
sózdiń mánilik kúshin arttırsa, ekinshiden sózdiń stillik qollanılıw órisin keńeytedi.
Qaraqalpaq tilinde insan hám onıń tábiyatı, haywanatlar dúnyası, qus atları sonday-
aq, basqa da qubılıs, háreket atamaları awıspalı mánilerde kóp mánilik xızmet
atqarıwda ásirese, kórkem súwretlewde sıpatlawshı xızmette paydalanılıp, poetikalıq
qatarlarda obrazlılıq kúshi, ekspressivlik-emotsionallıq mánilik sıpatı, olardıń
oqıwshıǵa tásirsheńligi, adam sezimlerine qatnası anıq sezilip turǵanlıǵın ańlawǵa
boladı. Ádette tilde ulıwma xalıqqa belgili sózler, tábiyiy baylıqlar atamaları, kiyim-
kenshek, terekler menen gúller atamaları, tábiyat qubılısları hám azıq-awqat ishimlik
atamaları tiykarında metaforalar jiyi payda bolıp, obektlik qatnaslar tiykarında
usılayınsha tematikalıq toparlarǵa bólip sıpatlama beriw maqsetke muwapıq boladı.
Shayır shıǵarmalarınıń tili, onda kóp mánilikti ańlatıwshı leksemalardı
qollanılıw arqalı sóz semantikasınıń keńeyiwine erisiledi. Sózdiń tilde paydalanıw
funkciyasınıń rawajlanıwına sebepshi boladı hám ayrıqsha sema, semantikalıq máni
birligi sıpatında qáliplesedi. Semamalar stillik jaqtan qollanılǵanda atawshı hám
sıpatlawshı xızmet atqaradı. Sonlıqtan sóz mánisiniń tuwrıdan tuwrı iske asırılıwı
emes, al qusaslıq tiykarında basqa sáykes obektlerdi atawda, sıpatlawda tildiń ishki
rawajlanıw nızamlıqlarına baylanıslı salıstırıwshı obektlerdiń qatnasına, túr-túsine,
56
7.1
2
9
ornına, xızmetine hám taǵı basqa da uqsaslıqlarına qaray mánilik qurılısındaǵı mánisi
sıpatında tán alınadı.
Bası kókke tiyip kewli súyindi,
Qarındasın kórip Marat aǵanıń.
Kóp mánilikti ańlatıwshı sózlerdi stillik maqsetlerde sheber paydalanıw, jańa
semalardı payda etip, olardı ustalıq penen qollanıwda sóz sheberleriniń úlesi úlken.
Bunda kórkem sóz sheberi dóretpelerinen keltirilgen mısallarda tuwılǵan jerge
muhabbat, ayraliq hám el jurt haqqindaǵı, basqa da ishki sezimlerdi beriwde jańa
semalıq mánidegi sózleri itibardı eriksiz tartadı. Hár qıylı mazmundaǵı qosiqlarinda
ádep-ikramlılıq úlgileri, insaniylıq, adamgershilik paziyletleri awıspalı mánili semalar
arqalı tereń emociyonallıq awıspalı máni ózgesheligin berip súwretlegenin kóremiz.
Uyası kórgenli uyalar bolar,
Tilin tez júwenler tiyalar bolar...
Júziń jarqın , tórt tamanıń qubladur,
Ullarıń shamshıraq , aqılıq shuǵladur.
Poetikalıq dóretpelerde kórkem sóz sheberiniń dóretiwshilik izleniwleri,
tapqırlıǵı menen ustalıǵı sheshiwshi ról atqaradı. Onda shayırdıń kórkem
suwretlewdegi originallıǵı, navatorlıǵı, batırlıǵı usaǵan poetikalıq sapalar qáliplesedi.
Eń jaqsı ádebiy shıǵarmalarǵa tán onıń kompazitsiyasına, ideyasına, mazmunına,
sapalıqqa obrazlılıq penen tásirsheńlikke, estetikalıq zawıqlıqqa tiykar bolatuǵın
qurılıslıq elementleriniń joqarı sapada shólkemlesiwine tiykar bolatuǵın barlıq
elementleri menen bir qatarda poetikalıq tili arqalı dóreydi. Hár qanday poetikalıq
shıǵarmada oqıwshıǵa dárhal seziletuǵın originallılıq janalıq, navatorlıq mine
poeziyasınıń bahalılıǵın anıqlawshı sol belgilerdiń dál kórinisleri arqalı ǵana payda
boladı. Onda poetikalıq emocionallıqtıń ornı bir bólek turadı.
Epke kelse sóz juwırtpa araǵa,
Qazıǵı bar , aylanadı qoraǵa.
Lingvistikada tán alınıwınsha, stillik maqsetlerde qáliplesken sememalar kórkem
shıǵarmadaǵı obrazlılıǵı, ekspressivliligi menen tikkeley baylanıslı tillik stilistikalıq,
semantikalıq-stilistikalıq kategoriyalar bolatuǵın bolsa, onda olardıń denotatlıq,
signifikatlıq, atamalıq qatnaslarına hám baylanıslarına tiykarlanǵan tematikalıq
toparlarına, olardıń kórkem shıǵarmada stillik qollanılıw halatların anıq faktler
57
7.1
2
9
bazasında lingvostilistikalıq jaqtan baha beriw oǵada zárúr. Óytkeni, obrazlı-
kórkem ekspressiya ádebiy shıǵarmada shólkemlestiriwshi, poeziya menen prozanı
basqa funktsionallıq stillerden ajıratıwǵa sebepshi bolatuǵın tiykarǵı dúzilislik
elementlerden esaplanadı. Obrazlılıq hám kórkemlilik arqalı obrazlar, kartinalar,
turmıs saxnaları anıq sáwlelenedi, olar eń áhmiyetli estetikalıq sapa bolıp tabıladı.
Sóylew obrazlıǵı sóylew qurallarınıń mazmunlıq ózinshelligi, olardıń qollanılıw
usılları hám qollanılatuǵın ornı arqalı dóreydi. Sózde ekspressiyanıń payda bolıwı,
semalıq mánilik qúramınıń keńeyiwi hám qospalanıwı, onıń dúzilisinde qosımsha
mánilik boyawlardıń dórewi menen birge iske asadı. Bul bahalawshı-sıpatlawshı
qásiyetler menen belgiler sóylewdiń áhmiyetli belgilerinen ibarat.
Kórdińizbe sózlerińniń ızǵarın ,
Allam sizge sabır berdi qızbadıń...
Kewil teńizimde ármanlar júzgen,
Juldızdı jayratıp aspannan úzgen.
Sherli kewil talay ańsap quladı,
Sırtqa sır aldırmay únsiz jıladı,
Sensiz ballar úylengende sırnıqtım,
Japsarım bos, samal húwlep turadı,
Tayasız tal qarmaladım, anajan.
Kórkem sóz lingvistikada óz tásirsheńlik shegarasına qaray kommunikativlik
hám estetikalıq funktsiyanı atqaradı. Sol ushın da kórkem ádebiy stildiń qollanılıw
shegarası júdá keń bolıp, barlıq stillik múmkinshiliklerden barınsha paydalanıp,
ádebiy til normalarınan da shıǵıwı múmkin. “Kórkem ádebiy stildiń basqa stillerden
ajıralıp turatuǵın tiykarǵı belgisi-onıń funktsiyası, obrazlılıǵı hám ekspressivliginde”,
-dep pikir bildiredi A.İ.Efimov
1
. Kórkem ádebiy stilde sáz mánileriniń stillik
qollanılıwı ózine tán kúshli stilistikalıq ózgeshelikke iye bolıp keliwi menen ajıralıp
turadı. Kórkem ádebiy stilde qollanılǵan sinonim, omonim hám antonimler
qollanılǵanda tildiń barlıq sóz baylıqlarınan paydalanıladı. Kórkem ádebiy stilindegi
sózler adamǵa estetikalıq tásir etiw kúshine iye bolıp, kórkem sóz sheberi bizdi
qorshaǵan dúnyanı obrazdı hám kórkem etip kórsetedi hám shıǵarmalarda
emocionallıq, ekspressivlik lirizm, stilistikalıq, figuralar keń qollanıladı.
Basqa da tiller sıyaqlı qaraqalpaq tiliniń de tiykarǵı sózlik baylıqlarınıń biri bolǵan
stillik maqsetlerde qollanılǵan sememalar basqa leksikalıq birliklerden ajıralıp,
kórkem shıǵarmalar tilinde ónimli jumsalıwına alıp keledi. Sonıń ushın da, kórkem
1
А.И.Ефимов. Стилистика русского языка. Москва, 1969. с.5.
58
7.1
2
9
shıǵarma tiliniń eń áhmiyetli leksikalıq quralı sıpatında xızmet atqaradı.
Juwmaqlastırıp aytqanda, G. Dáwletova shıǵarmalarında leksemalardıń stillik
qollanılıwı tildiń obrazlılıǵın, mánilik keńeyiwin, stillik emocional tásirliligin payda
etedi hám semalıq mánisiniń keyiwin kóriwge boladı.
Ádebiyatlar:
1.
Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, 1990.
2.
Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funktsionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen
qaraqalpaq tili leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, 1973.
3.
Begmatov E., Boboeva A., Asomiddinova M., Umurkulov B. Úzbek nutqi
madaniyati ocherklari. Toshkent: Fan. 1988, 73-191 b.
4.
Doniyorov X., Yuldashev B. Adabiy til va badiiy stil. Toshkent: Fan, 1988,
5.
Karimov S. O’zbek tilining badiiy uslubi. Samarkand: Zarafshan, 1992,
