ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
184
ABDURAHMON JOMIY: HAYOTI, ILMIY FAOLIYATI VA ASARLARI
Sh. I. Aripov
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti
Sharq xalqlari tillari va adabiyoti instituti
Arabshunoslik oliy maktabi dotsenti
s.f.n.
Yunusov Otabek Ulug‘bek o‘g‘li
70230101 Lingvistika (arab tili)
yo’nalishi I bosqich magistranti
+998999210270
Annotatsiya:
Mazkur maqolada buyuk alloma va tasavvuf ahli Abdurahmon ibn Ahmad ibn
Muhammad Jomiyning hayoti, ilmiy faoliyati va asarlari haqida batafsil ma’lumot berilgan.
Jomiyning nasabi, kunyasi, laqablari va ilmiy shakllanishi, shuningdek, Naqshbandiya
tariqatidagi o‘rni, hukmdorlar bilan munosabatlari va oilaviy hayoti haqida muhim tarixiy
ma’lumotlar keltirilgan. Uning shogirdlari va ustozlari bilan bo‘lgan aloqalari ham tahlil qilingan.
Maqolaning asosiy qismi Jomiyning arab va fors tillarida yozilgan asarlariga bag‘ishlangan
bo‘lib, ularning mavzusi, mazmuni va ahamiyati yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
Abdurahmon Jomiy, tasavvuf, Naqshbandiya, adabiyot, fiqh, islom ilmlari, fors
she’riyati, ilmiy meros, asarlar.
Ismi, nasabi, kunyasi va laqabi
Buyuk alloma Abdurahmon ibn Ahmad ibn Muhammad Jomiy ilm ahli orasida Nuriddin laqabi
bilan mashhur bo‘lib, ilk faoliyat davrida unga Imodiddin laqabi ham nisbat berilgan. Ba’zi
manbalarda uning kunyasi Abu al-Barakot ekani qayd etilgan. Bu nom va laqablar Jomiyning
tarjimai holi bilan bog‘liq ravishda manbalarda ishonchli tarzda zikr qilingan.
Nisbati masalasiga kelsak, unga “Jomiy” nisbati berilishi borasida barcha tarixiy manbalar
yakdildir. Bu nisbat Xurosondagi “Jom” viloyati bilan bog‘liq bo‘lib, Jomiyning bobosi
Shamsiddin Muhammad va otasi Nizomiddin Ahmad asl vatani bo‘lmish Dasht, ya’ni
Isfahondan Jom viloyatiga ko’chib o’tgan. Ushbu safar ma’lum siyosiy va ijtimoiy voqealar
sababli sodir bo‘lgan. Ularning Jomda yashagan davrida rasmiy hujjatlar va yozma manbalarda
“Dashtiy” nisbatidan foydalanilgan. Keyinchalik, oilasi Hirotga ko‘chib kelgach, “Dashtiy”
o‘rniga “Jomiy” nisbati ishlatila boshlangan.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
185
Manbalarda qayd etilishicha, Abdurahmon Jomiy nasaban buyuk faqih, Imom Muhammad
Shayboniy – Imom A’zam Abu Hanifaning mashhur shogirdi va Hanafiya fiqh maktabining
asoschilaridan biri bilan bog‘liq nasabiy silsilaga ega bo‘lgan.
Tug‘ilishi, voyaga yetishi, ilmiy safarlari
Abdurahmon Jomiy hijriy 817-yil Sha’bon oyining 23-kuni Xurosonning Xarjard qishlog‘ida
dunyoga kelgan. Ushbu hudud Mashhad va Hirot orasida joylashgan bo‘lib, o‘sha davrda ilm-fan
va tasavvuf markazlaridan biri sanalgan.
Abdurahmon Jomiy ilm ahli bo‘lgan mashhur bir oilada ulg‘aygan. Uning bobosi Shamsiddin
Muhammad Dashtiy Xurosondagi yetuk olimlardan biri bo‘lib, fiqh va fatvo sohasida muhim
mavqega ega edi hamda Jom viloyatining asosiy diniy-huquqiy arboblaridan biri sanalgan. Otasi
Nizomiddin Ahmad esa hanafiy mazhabining yetuk faqihlaridan bo‘lib, arab tili va adabiyotida
ham chuqur bilimga ega bo‘lgan.
Ilmiy shakllanishi va ustozlari
Abdurahmon Jomiy yoshligidan aqliy va shar’iy ilmlar bilan shug‘ullanib, bu sohalarni
mukammal egallagan. U ilmiy davralarda faol ishtirok etib, o‘z davrining mashhur ustozlaridan
fiqh, falsafa, hikmat va boshqa diniy-ilmiy fanlarni o‘rgangan. U otasi bilan birga Hirotga
ko‘chib o‘tgan va u yerda hali yosh bo‘lishiga qaramay, yirik olimlar bilan ilmiy munozaralarga
kirishgan. Tarixiy manbalarga ko‘ra, Jomiy hali yosh bola bo‘lib turgan chog‘ida mashhur
alloma Alauddin Ali ibn Muhammad Qushchi bilan bahslashib, uni ilmiy mantiq bilan mag‘lub
qilgan.
Manbalarga ko‘ra, Abdurahmon Jomiy o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan olimlaridan ta’lim olgan.
U avvaliga arab tili ilmlarida mashhur bo‘lgan Shayx Junayd Usuliy va Shihobiddin
Jojarmiylarning darslarida ishtirok etgan. Keyinchalik, ilm izlab Samarqandga safar qilib, u
yerda Xoja Ali Samarqandiy va Qozizoda Rumiy kabi mashhur olimlarning darslariga
qatnashgan. Abdurahmon Jomiyning asosiy ustozlari quyidagilardan iborat:
1.
Shayx Junayd Usuliy – arab tili va fiqh ilmlari ustozlaridan biri;
2.
Shihobiddin Jojarmiy – fiqh va falsafa bo‘yicha mashhur olim;
3.
Xoja Ali Samarqandiy – ilmiy an’analari bilan mashhur olim;
4.
Qozizoda Rumiy – matematik va astronomiya ilmi ustasi;
5.
Shayx Ubaydulloh Ahror – tasavvuf va Naqshbandiya tariqatining yirik vakili.
Shogirdlari
Abdurahmon Jomiydan ko‘plab talabalar ta’lim olgan bo‘lsa-da, ikki shogirdi o‘zining
mashhurligi bilan boshqalaridan ajralib turgan. Bu ikki shogirdning shuhrati sababli, boshqa
shogirdlari haqida ma'lumotlar kamroq saqlanib qolgan. Shunga qaramay, tarjima kitoblarida
Jomiyning yana ikki shogirdi haqida ma'lumotlar uchraydi. Umuman olganda, Abdurahmon
Jomiyning to‘rtta mashhur shogirdi bo‘lgan bo‘lib, ularning ismlari vafot etgan yillariga ko‘ra
quyidagicha:
1.
Mavlono Abdul G‘afur ibn Solih al-Loriy al-Ansoriy (vafoti hijriy 912-yil);
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
186
Mavlono Abdul G‘afur al-Loriy, to‘liq ismi Abdul G‘afur ibn Solih al-Loriy al-Ansoriy, o‘z
davrining yetuk olimi va mutasavvifi bo‘lib, Imom Abdurahmon Jomiyning eng mashhur
shogirdlaridan biri hisoblanadi. Uning hayoti haqida batafsil ma'lumotlar kam bo‘lsa-da, mavjud
manbalarda uning ilmiy va ma'naviy faoliyati haqida qimmatli ma'lumotlar keltirilgan.
2.
Shayx ul-Islom Badriddin Hasan ibn Ali ibn Yusuf al-Arbiliy (hijriy 925-yilda vafot
etgan);
Ibn as-Siyufiy hijriy 850-yilda Hasankiyf (hozirgi Turkiyaning Batman viloyati) shahrida
tug‘ilgan. U yerda Qur'oni karimni, Imom Navaviyning "al-Minhaj" asarini, Ibn al-Muqriyning
"al-Irshad" kitobini, Iroqiyning hadis va siyratga oid "Alfiyya"larini, Bayzoviyning "Minhaj al-
Usul" va "Tavoli' al-Anvor" asarlarini, shuningdek, "ash-Shotibiyya", Ibn al-Hajibning "al-
Kafiya", Ibn Molikning "Alfiya", az-Zanjoniyning "at-Tasrif al-Izzi" va Najmuddin al-Kotibiy
al-Qazviniyning "ash-Shamsiyya" kabi asarlarni yod olgan.
U Halab (Aleppo), Qohira, Quddus, Makka va Damashq kabi shaharlarda ko‘plab mashhur
olimlardan ta'lim olgan. Masalan, Halabda Sulaymon ibn Abu Bakr al-Haraviydan "ash-
Shotibiyya" va Qur'on qiroatlarini o‘rgangan. Qohirada Shamsuddin al-Javjariy va Zaynuddin
Ja'far as-Sanhuriydan ta'lim olgan. Quddusda Kamoluddin ibn Abu Sharifdan, Halabda
Shamsuddin as-Salmi al-Halabiy va Ali Qara Darvishdan ilm olgan. Makkada Taqiyuddin ibn
Fahddan, Damashqda Abdulloh ibn Xalil al-Azra'iy va Burhanuddin al-Baqo'iydan ta'lim olgan.
Ibn as-Siyufiy o‘z davrining mashhur olimi bo‘lib, fiqh, usul, mantiq, maoniy, bayon va boshqa
islomiy ilmlarda chuqur bilimga ega edi. U Halabda mudarrislik qilib, ko‘plab shogirdlar
yetishtirgan. Uning mashhur asarlari orasida Imom Jomiyning "al-Kafiya" asariga yozilgan
sharhga yozgan "Hoshiya"si mavjud. Shuningdek, u "Hidoyat al-Hikma" asariga ham izohlar
yozgan.
3.
Fozil muhaqqiq Isomiddin Ibrohim ibn Muhammad ibn Arabshoh al-Isfaroyiniy ash-
Shofe’iy (vafoti hijriy 943-yil);
Isomiddin Ibrohim ibn Muhammad ibn Arabshoh al-Isfaroyiniy, Abu Ishoq al-Isfaroyiniy
naslidan bo‘lib, ilm-fan bilan mashhur oilada tug‘ilgan. Otasi Isfaroyinda qozilik qilgan, bobosi
esa Temuriylar davrida nufuzli shaxs bo‘lgan. U Isfaroyinda tug‘ilib, dastlabki ta'limini o‘sha
yerda olgan. Keyinchalik, Shayx ul-Islom Ahmad ibn Yahyo ibn Muhammad ibn Sa'diddin
Mas'ud ibn Umar at-Taftazoniy al-Haraviy (mashhur "Hafid")dan ta'lim olib, ko‘plab fanlarni
o‘rgangan va shuhrat qozongan. Hirotda dars berib, talabalar uning huzuriga ilm olish uchun
kelishgan. U, ayniqsa, arab tili va adabiyotida chuqur bilimga ega bo‘lib, boshqa fanlarda ham
yetuk edi.
4.
Shayx Ismoil ibn Abdulloh ibn Muhammad ash-Sharif al-Hasaniy al-Ajiy, keyinchalik al-
Lahuriy (vafoti hijriy 978-yil).
Shayx Ismoil ibn Abdulloh al-Ajiy, shayx Abdulqodir al-Jiloniy naslidan bo‘lib, "Aj" shahrida
tug‘ilib, otasidan ta'lim olgan. Akbarshoh Temuriy davrida Lahorga ko‘chib o‘tgan va sulton
tomonidan ming fadan (taxminan 4,047,000 kvadrat metr) yer bilan taqdirlangan. U yirik olim,
solih va taqvodor shaxs bo‘lib, riyozat va mujahadaga katta e'tibor bergan. Hijriy 978-yilda
Lahorda vafot etgan.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
187
Shayx Ismoil, Imom Abdurahmon Jomiy hazratlarining shogirdlaridan biri bo‘lgan. Uning
shogirdi, shayx Dovud ibn Fathulloh al-Kirmoniy, ustozining quyidagi so‘zlarini keltiradi: "Biz
shayx orif Abdurahmon Jomiy bilan uchrashib, undan ta'lim olishimiz bilan faxrlanardik. Xuddi
shunday, bu yigit (Dovud) ham shunday maqomga yetadiki, odamlar u bilan uchrashish va undan
baraka olish bilan faxrlanadilar."
Bu so‘zlar shayx Ismoilning Imom Jomiy bilan bo‘lgan yaqin aloqasini va undan ta'lim
olganligini ko‘rsatadi.
Tasavvuf yo‘li va Naqshbandiya tariqatidagi o‘rni
: Abdurahmon Jomiy Naqshbandiya
tariqatiga mansub bo‘lib, bu tariqatning tamoyillariga qattiq rioya qilgan va keyinchalik uning
yetakchi peshvolaridan biriga aylangan. U Naqshbandiya tariqatiga shayx Ubaydulloh Ahror
(q.s.) qo‘lida kirgan. Ubaydulloh Ahror esa tariqatni shayx Alouddin Attor orqali Naqshbandiya
asoschisi Bahouddin Naqshband Buxoriyga bog‘lagan.
Jomiy o‘z asarlarida, xususan "Tuhfat al-Ahror" va "Nafahot al-Uns" kitoblarida Ubaydulloh
Ahrorga bo‘lgan cheksiz hurmat va ehtiromini alohida qayd etgan. U ilmiy va tasavvufiy
sayohatlar davomida ustozlarining suhbatlarida qatnashish uchun Toshkent shimolidagi Farob
shahriga ham ko‘p bora tashrif buyurgan. Ushbu sayohatlar unga Naqshbandiya tariqatining sir-
asrorlarini yanada chuqurroq o‘rganish va ilmiy-ma’naviy salohiyatini oshirish imkonini bergan.
Jomiy butun hayoti davomida ilm va tasavvufni uyg‘un holda targ‘ib qilib, o‘z asarlari orqali
musulmon ummatining ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan..
Jomiyning obro‘-e’tibori va hukmdorlar bilan munosabatlari
Mulla Abdurahmon Jomiy o‘z davrida katta shuhrat qozonib, ko‘plab hukmdorlar va sultonlar
orasida ulug‘langan. Xususan, Hirot hukmdori Sulton Husayn Boyqaro uni o‘zining piri va ustoz
deb bilgan. Shuningdek, Usmonli sultoni Boyazid Xon Jomiyni o‘z mamlakatiga taklif qilib,
unga qimmatbaho sovg‘alar yuborgan. Jomiy Xurosondan Rum (Anadolu) tomon safarga
otlangan, biroq Hamadonga yetib borgach, u yerda o‘lat (vabo) kasalligi tarqalganini eshitib,
safarni davom ettirishdan voz kechgan va Hirotga qaytib, Sulton Husayn Boyqaroning
homiyligida yashashni afzal ko‘rgan.
Shuningdek, Usmonli sultoni Muhammad Fotih ham Jomiyni Haj ziyoratidan qaytgach, o‘z
huzuriga taklif qilgan, biroq Jomiy Hirotga tezroq qaytishni istab, bu taklifni muloyimlik bilan
rad etgan.
Oilasi
Abdurahmon Jomiy Naqshbandiya tariqatidagi ustozlaridan biri bo‘lgan Shayx Sa’diddin
Koshg‘ariyning qiziga uylangan. Ularning nikohidan to‘rt o‘g‘il farzand dunyoga kelgan:
1. Birinchi o‘g‘il: Tug‘ilganidan bir kun o‘tib vafot etgan.
2. Ikkinchi o‘g‘il – Safiuddin Muhammad: Bir yoshga to‘lganida vafot etgan.
3. Uchinchi o‘g‘il – Ziyoiddin Yusuf: Sog‘lom voyaga yetgan. Jomiy unga bo‘lgan mehrini o‘z
asarlarida, xususan, "Favoid az-Ziyoiyya" nomli asarida ifoda etgan. Ushbu asarning
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
188
muqaddimasida u: "Uni aziz o‘g‘lim Ziyoiddin Yusuf uchun tartib berdim va unga “Favoid az-
Ziyoiyya” deb nom qo‘ydim, chunki bu to‘plam va tasnif unga g‘oyaviy sababdir", deb yozgan.
Manbalarga ko‘ra, Ziyoiddin Yusuf hijriy 882-yilda tug‘ilgan.
4. To‘rtinchi o‘g‘il – Zohiriddin Iso: U Ziyoiddin Yusufdan to‘qqiz yil keyin tug‘ilgan, biroq
qirq kunlik bo‘lganida vafot etgan.
Mulla Abdurahmon Jomiy oilaviy hayotida ko‘plab sinovlarga duch kelgan bo‘lsa-da, o‘zining
ilmiy va ma’naviy faoliyatini davom ettirib, asarlari orqali avlodlarga boy meros qoldirgan.
Asarlari
Jomiyning Asarlari Jomiy ko‘plab she’riy va nasriy asarlar qoldirgan bo‘lib, ular bugungi kunda
ham adabiyot va tasavvuf tadqiqotchilari uchun muhim manba hisoblanadi. Uning asarlarining
aksariyati hayotining so‘nggi yillarida, tinchlik va barqarorlik davrida, hukmdorlarning
homiyligi va e’tibori ostida yaratilgan.
Jomiyning asarlari turli fanlarni qamrab oladi va ularning ba’zilari arab tilida, ba’zilari esa fors
tilida yozilgan.
Arab tilidagi asarlari:
1. Qur'oni karim tafsiri: Imom Jomiy Qur'on oyatlarini sharhlab, ularning ma'nolarini ochib
beruvchi tafsir asarini yaratgan.
2. "Ad-Durra al-Foxira": Bu risola so‘fiylar, mutakallimlar, hukamolar va qadimgi olimlarning
qarashlarini tahlil qilib, Vojibul Vujudning mavjudligi, ismlari va sifatlarining haqiqatlarini
bayon etadi.
3. "Risolat La ilaha illalloh": Tawhid (yakka Xudoga ishonch) mavzusida yozilgan kichik risola.
4. "Sharh Du'a al-Qunut": Qunut duosining mazmunini tushuntiruvchi ikki varaqdan iborat qisqa
sharh.
5. "Sharh ar-Risala al-‘Adudiyya": Adudiddin Abdurahmon ibn Ahmadning (vaf. 756 h.q.) "Ar-
Risala al-‘Adudiyya" asariga yozilgan sharh.
6. "Sharh Fusus al-Hikam": Ibn Arabiy tomonidan yozilgan "Fusus al-Hikam" asariga yozilgan
sharh.
7. "Al-Fava'id ad-Diyaiyya": Ibn al-Hajibning "Al-Kafiya" asariga yozilgan sharh bo‘lib, Imom
Jomiy bu asarni o‘g‘li Ziyoiddin Yusuf va boshqa talabalari uchun yozgan.
8. "Sharh an-Niqoya": Shayx Sadr ash-Shari'a Ubayd ibn Mas'ud al-Hanafiy (vaf. 745 hij.)ning
"Al-Wiqaya" asarining qisqartirilgan versiyasi bo‘lgan "An-Niqoya"ga yozilgan sharh.
Ushbu asarlar Imom Jomiyning arab tilidagi ilmiy merosining muhim qismini tashkil etadi va
turli ilmiy sohalarni qamrab oladi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
189
Fors tilidagi asarlari:
1. "Ashi'at al-Lama'at": Shayx Faxriddin Ibrohim al-Hamadoniy al-Iroqiyyning "al-Lama'at"
kitobiga yozilgan sharh.
2. "Bahoriston": "Irshodiyya" yoki "Irshodiyya Bahoriston" nomlari bilan ham tanilgan. Jomiy
ushbu asarni o‘g‘li Ziyoiddin Yusuf uchun yozgan bo‘lib, u o‘sha paytda o‘n yoshda edi.
3. "Tarixi Hirot": Hirot shahrining tarixi haqida asar.
4. "Chihil Hadis": Qirq hadis tarjimasini o‘z ichiga olgan risola bo‘lib, har bir hadis tarjimasi
alohida she'r shaklida ifodalangan. 886 hijriy yilda yozilgan.
5. "Devoni qasoid va g‘azaliot": Uch qismdan iborat she'riy to‘plam:
Birinchi qism: Jomiyning yoshlik davridagi she'rlari, "Fotiha al-shabab" deb nomlangan.
Ikkinchi qism: O‘rta yoshdagi she'rlari, "Vasita al-uqd" deb nomlangan.
Uchinchi qism: Hayotining so‘nggi davridagi she'rlari, "Xotima al-hayot" deb nomlangan.
6. "Risolai arkon al-haj": Haj arkonlari haqida risola.
7. "Risolai tajnis xatt": Arab tilidagi ba'zi so‘zlarning o‘zgarishi va turli ma'nolarni ifodalashi
haqida nazmiy risola.
8. "Risolai dar fan-i qofiya": Qofiya ilmi haqida qisqacha risola. Ba'zi manbalarda "ar-Risola al-
vafiya fi ilm al-qofiya" nomi bilan ham keltirilgan.
9. "Risolai dar ma'no": "Ma'no" san'ati haqida risola.
10. "Risolai dar fan-i aruz": Aruz ilmi haqida risola.
11. "Risolai dar vujud ba hasb-i qismat-i aqliyya": Aqliy taqsimotga ko‘ra vujud mavzusida
risola.
12. "Risolai kabir dar ma'no": "Ma'no" san'ati asoslari va qoidalari haqida nasriy risola.
13. "Risolai munshaat": Jomiyning turli shaxslar, jumladan, obro‘li va fazilatli kishilarga yozgan
maktublari to‘plami.
14. "ar-Risola an-na'iya": Inson haqiqatining ma'nosi haqida risola.
15. "Suxanoni Xoja Barsa": Naqshbandiya tariqatining ulug‘laridan biri bo‘lgan Muhammad
Barsa Buxoriyning hayoti haqida besh sahifalik kichik risola.
16. "Sharhi hadisi Abu Zar al-G‘iforiy": Abu Zar al-G‘iforiy rivoyat qilgan hadisning sharhi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
190
17. "Shavohid an-nubuwwa": Jomiy ushbu kitobni "Nafahot al-uns" asarida so‘fiylar hayotini
yozgandan so‘ng, do‘stlari, jumladan, Mir Alisher Navoiy iltimosiga binoan Rasululloh ﷺning
hayoti haqida yozgan.
18. "Lujjat al-asror": Tasavvuf mavzusida yozilgan qasida.
19. "Lavoih": Tasavvuf mavzusida saj' bilan yozilgan qisqacha risola bo‘lib, turli maqolalarni
o‘z ichiga oladi.
20. "al-Vaqi'ot": Ibn al-Faridning "al-Qasida al-xamriyya" asariga yozilgan sharh bo‘lib, kashf
va shuhud nurlarini bayon etadi.
21. "Masnaviyoti Haft Awrang": Jomiyning turli davrlarda yozgan yettita masnaviy asari
to‘plami.
22. "Manoqibi Shayx al-Islom Abdulloh al-Ansoriy": Shayx Abdulloh al-Ansoriyning fazilatlari
haqida asar.
23. "Manoqibi Shayx Jaloliddin ar-Rumiy": Shayx Jaloliddin Rumiy haqidagi asar.
24. "Nafahot al-uns": Mir Alisher Navoiy iltimosiga binoan 881 hijriy yilda yozila boshlangan va
883 hijriy yilda tugallangan ushbu asar 582 nafar so‘fiy erkak va 34 nafar so‘fiy ayolning
hayotini o‘z ichiga oladi.
25. "Naqd an-nusus fi sharh Naqsh al-fusus": Imom Muhyiddin ibn Arabiy tomonidan yozilgan
"Naqsh al-fusus" asariga yozilgan sharh bo‘lib, unda fors va arab tillari aralash holda sodda va
ravon uslubda bayon etilgan.
26. "Naqd an-Nusūs fī Sharh Naqsh al-Fusūs": Imom Muhyiddin ibn Arabiy tomonidan yozilgan
"Naqsh al-Fusūs" asariga sharh bo‘lib, unda fors va arab tillari aralash holda sodda va ravon
uslubda bayon etilgan.
27. "Hāshiya 'ala al-Miftāh": Balog‘at ilmining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan "Miftāh al-
'Ulūm" asariga yozilgan izohlar to‘plami.
28. "Risāla fī As'ilat al-Hindustān wa Ajwibatuhā": Hindiston olimlarining savollariga javob
sifatida yozilgan risola.
29. "Risāla fī al-Isṭurlāb": Astrolab (osmon jismlarini o‘lchash asbobi) haqida ilmiy risola.
30. "Risāla fī Bayt Amīr Khusraw ad-Dihlawī": Amir Xusrav Dehlaviy she'rlaridan birining
tahliliga bag‘ishlangan risola.
31. "Risāla fī al-Mu'ammā al-Mutawassit": O‘rta darajadagi muammo (topishmoq) san'ati haqida
risola.
32. "Risāla fī al-Mūsīqī": Musiqa ilmi haqida risola.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
191
33. "Risāla fī al-Hay'a": Astronomiya va kosmologiya haqida risola.
34. "as-Ṣarf al-Manẓūm": Sarf (so‘z yasash) ilmi haqida nazmiy asar.
35. “Hadiyyat al-Khillān fī Ṭawā'if al-Bayān": Bayon (ifoda) san'ati haqida do‘stlarga tuhfa
sifatida yozilgan asar.
Abdurahmon Jomiyning hayoti va ijodi islom madaniyatida katta o‘rin egallaydi. Uning ilmiy va
adabiy merosi bugungi kunda ham o‘rganilishi lozim bo‘lgan bebaho boylikdir. Uning
Naqshbandiya tariqatidagi o‘rni va ilmiy asarlari islom tafakkuri va madaniyatining ajralmas
qismi hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Antuan Daddah.
Jahon arab tili grammatikasi lug‘ati
. Livan, 1992. 249-bet.
2.
Fuod Na’ma.
Arab tili grammatikasi xulosasi
. Qohira: Nahdat Misr, 1973. 214-bet.
3.
Mahmud Zamaxshariy.
An-Namuzaj fi an-Nahv
(Nahv ilmidagi namunalar). Misr, 1323
hijriy/1987 milodiy. 408-bet.
4.
Shayx Mustafo al-G‘aloyniy.
Jome' ad-Durus al-Arabiyya
(Arabiy darslar to‘plami). Dar
al-G‘ad al-Jadid, Qohira, 2007. 590-bet.
5.
Bahouddin Abdulloh ibn Aqil al-Hamdoniy al-Misriy.
Sharh Ibn Aqil ala Alfiyyat Ibn
Malik
(Ibn Malikning "Alfiya" asariga sharh). Maktabat Dar at-Turoth, Qohira, 2005. 704-bet.
6.
Abbos Hasan.
An-Nahv al-Wafi
(Mukammal nahv ilmi). 4-jild. Qohira: Dar al-Ma'arif,
1967.
7.
Ali Jarrum va Mustafo Amin.
An-Nahw al-Wodih
(Tushunarli arab tili grammatikasi). 2-
jild. Dar al-Ma'arif, Misr-Qohira, 1965. 170-bet.
8.
Hafni Nosif, Muhammad Diob, Mustafo Tomum, Muhammad Solih.
Ad-Durus an-
Nahviyya
(Nahv darslari). Dar al-Aqidah, Iskandariya, Misr, 2007. 381-bet.
9.
Abu Tayyib Muhammad Sodiq Xon al-Qanavjiy.
Bajd al-Ulum
(Ilmlar yuksakligi). Dar
Ibn Hazm, 1423 hijriy/2002 milodiy.
10.
Abu Abdulloh Husayn ibn Ahmad ibn Xalaviy.
Ibn Xalaviy va uning tilshunoslik
sohasidagi sa’y-harakatlari, Ibn Dureydning “Sharh Maqsurat” asarining tahlili
. Tahqiq:
Mahmud Jasim Muhammad. Muassasat ar-Risala, Bayrut, 1408 hijriy/1986 milodiy.
11.
Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Abdul G‘aniy ad-Dimyotiy (Al-
Banna).
It’haf Fuzalail-Bashar fi al-Qiroat al-Arba’ata Ashar
(To‘rt o‘n qiroatlar ilmidagi
sharh). Tahqiq: Anas Mahara, Dar al-Kutub al-Ilmiyya, Livan, 3-nashr, 2006 milodiy/1427 hijriy.
12.
Jaloliddin Abdurahmon ibn Abu Bakr as-Suyutiy.
Al-Itqon fi Ulum al-Qur’an
(Qur’on
ilmlarida mukammallik). Tahqiq: Muhammad Abu Fadl Ibrohim. Al-Hay’a al-Misriyya al-
Aamma lil-Kitob, 1394 hijriy/1974 milodiy.
13.
Lisaaniddin ibn al-Xatib.
Al-Ihota fi Axbar G‘arnata
(G‘arnata tarixi haqida
ma’lumotlar). Dar al-Kutub al-Ilmiyya, Bayrut, 1424 hijriy.
14.
Abu Bakr ar-Roziy al-Jassos.
Ahkom al-Qur’an
(Qur’ondagi hukmlar). Tahqiq: Abdul
Salam Muhammad Ali Shoyin. Dar al-Kutub al-Ilmiyya, Bayrut, 1415 hijriy/1994 milodiy.
15.
Abu Said al-Hasan ibn Abdulloh ibn al-Marzabon as-Sirofiy.
Axbār an-Nahviyyīn al-
Basriyyīn
(Basralik nahvchilar haqida xabarlar). Tahqiq: Tohir Muhammad Zayniy va
Muhammad Abdul Mun’im Xafajiy. Mustafa al-Bobiy al-Halabiy matbaasi, 1373 hijriy/1966
milodiy.
