ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
226
TURLI TIZIMLI TILLARDA MAQOLLARNING UNIVERSAL VA XUSUSIY
JIHATLARI
To‘xliboyeva Muazzamxon
ADCHTI 2-kurs magistranti
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqola turli tizimli tillardagi maqollarning universal va xususiy
jihatlarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Maqollar xalq og‘zaki ijodining noyob namunalaridan
biri sifatida insoniyatning umumiy tajribalari va madaniy qadriyatlarini aks ettiradi. Maqolada
o‘zbek, ingliz va boshqa tillardagi maqollarning struktura, semantika va madaniy kontekstda
o‘xshash va farqli jihatlari ko‘rib chiqiladi.
Tadqiqotda maqollarning universal jihatlari – mehnat, halollik, do‘stlik va vaqtni qadrlash kabi
mavzular barcha tillarda uchrashini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, maqollarning xususiy jihatlari –
milliy qadriyatlar, madaniy kontekst va hayot tarzi bilan bog‘liq leksik va semantik xususiyatlar
orqali ifodalanadi.
Maqollarning tarjima qilishdagi muammolari va ularni hal qilish usullari ham tahlil qilingan.
Ekvivalent maqollarni topish, deskriptiv tarjima va madaniy moslashuv kabi yondashuvlar orqali
maqollarning to‘g‘ri tarjima qilinishi va ularning ma’no va madaniy xususiyatlarini saqlab qolish
yo‘llari ko‘rsatilgan.
Ushbu maqola tilshunoslik, madaniyatshunoslik va tarjimashunoslik sohalarida izlanish olib
borayotgan tadqiqotchilar, tarjimonlar va til o‘rganuvchilar uchun foydali manba bo‘lib xizmat
qiladi. Turli tillardagi maqollarni taqqoslash orqali ularning umumiy va milliy xususiyatlarini
chuqurroq tushunish, madaniyatlararo muloqotni rivojlantirish imkoniyatlarini ochib beradi.
Kalit so‘zlar:
maqollar, universal xususiyatlar, madaniy qadriyatlar, tarjima muammolari,
lingvistik tahlil, semantik tahlil, madaniy moslashuv, ekvivalent maqollar.
Maqollar har bir xalqning madaniy merosi va donishmandlik namunasi bo‘lib, ular orqali
avlodlar o‘z tajribalari, qadriyatlari va hayotiy saboqlarini ifoda etadilar. Turli tillarda yaratilgan
maqollarni o‘rganish, ularning universal va xususiy jihatlarini aniqlash tilshunoslikda muhim
ahamiyatga ega. Ushbu maqolada turli tizimli tillardagi maqollarning umumiy va o‘ziga xos
xususiyatlari tahlil qilinadi.
Maqollar ko‘pincha qisqa, mazmunli va obrazli ifodalar bo‘lib, ular insoniyatning umumiy
tajribalari va kuzatuvlariga asoslanadi. Masalan, mehnatning ahamiyati, do‘stlik, halollik kabi
mavzular ko‘plab tillarda uchraydi. Bu universal mavzular turli xalqlarning hayotiy tajribalari va
qadriyatlarining o‘xshashligi bilan izohlanadi. Maqollarning tuzilishi ham ko‘pincha barqaror
bo‘lib, ular ritmik va qafiyali shaklda bo‘ladi, bu esa ularning esda qolishini osonlashtiradi.
Har bir xalqning o‘ziga xos turmush tarzi, madaniyati va mentaliteti mavjud bo‘lib, bu
maqollarda ham aks etadi. Maqollarning leksik tarkibi, obrazlari va ma’nolari milliy-madaniy
xususiyatlarni ifodalaydi. Masalan, o‘zbek tilidagi "O‘zingga qara, keyin o‘zgaga" maqoli
o‘zbek xalqining o‘zini tanqid qilishga chaqiruvchi odatini aks ettirsa, ingliz tilidagi "The early
bird catches the worm" (Erta turgan qush qurtni tutadi) maqoli inglizlarning vaqtni qadrlash va
erta turish odatini ifodalaydi. Bu kabi misollar har bir xalqning o‘ziga xos qadriyatlari va
turmush tarzini ko‘rsatadi.
Turli tillardagi maqollarni qiyosiy o‘rganish ularning universal va xususiy jihatlarini aniqlashga
yordam beradi. Masalan, o‘zbek va ingliz tillaridagi maqollarni taqqoslash orqali ularning
o‘xshash va farqli jihatlarini ko‘rish mumkin. Ba’zi maqollar mazmunan bir-biriga yaqin bo‘lsa-
da, ifoda shakli va obrazlari jihatidan farq qiladi. Bu tillarning leksik va grammatik xususiyatlari,
shuningdek, madaniy farqlari bilan bog‘liq.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
227
Maqollar tilning o‘ziga xos qisqargan shaklidagi namunalari bo‘lib, ular odatda ritmik va
simmetrik tuzilishga ega. Ularning strukturasini o‘rganish tilshunoslikda muhim o‘rin tutadi.
Ko‘plab tillarda maqollar ikki qismli bo‘lib, ular sabab-oqibat yoki qarama-qarshilik asosida
quriladi.
Sabab-oqibat asosidagi maqollar:
O‘zbek tilida:
"Mehnat qilgan och qolmaydi."
Ingliz tilida:
"No pain, no gain."
Bu maqollar inson mehnati natijasida erishiladigan natijalarni ko‘rsatadi.
Qarama-qarshilik asosidagi maqollar:
O‘zbek tilida:
"Yaxshilik qil, yomonlik seni topadi."
Ingliz tilida:
"Every cloud has a silver lining."
Bu maqollar hayotdagi ziddiyatli holatlarni ifodalaydi va ko‘pincha sabr-toqatga undaydi.
Turli tillarda maqollarning grammatik qurilishi ham farqlanadi. Masalan, o‘zbek tilida maqollar
ko‘pincha sifatlovchi va ergash gaplar orqali ifodalanadi, ingliz tilida esa qisqa va tushunarlilikni
ta’minlash uchun infinitiv yoki gerundial shakllar ishlatiladi.
O‘zbek tilida:
"Bola – kelajakning ko‘zgusi."
Ingliz tilida:
"Children are the mirror of the future."
Bu grammatik tuzilma farqlari tilning umumiy sintaktik qoidalaridan kelib chiqadi va maqollarni
tarjima qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Maqollar xalqning milliy qadriyatlari va madaniyati haqida ko‘p ma’lumot beradi. Ularning
mazmunida o‘sha xalqning hayot tarzi, tabiatga bo‘lgan munosabati, axloqiy me’yorlari aks etadi.
O
‘zbek va Ingliz Maqollarining Madaniy Xususiyatlari:
Oila qadriyatlari:
O‘zbek tilida:
"Ota-onaning duosi – farzandga yor."
Ingliz tilida:
"Blood is thicker than water."
Ikkala maqolda ham oilaning ahamiyati ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, o‘zbek maqolida ota-onaning
duosi va tarbiyasi muhim bo‘lsa, ingliz maqolida qon-qarindoshlik aloqalari asosiy o‘rinda turadi.
Vaqtning qadri:
O‘zbek tilida:
"Vaqt – boylik."
Ingliz tilida:
"Time is money."
Har ikki maqolda ham vaqtning ahamiyati ta’kidlanadi, ammo ingliz tilida bu ko‘proq iqtisodiy
mazmun kasb etadi, o‘zbek tilida esa vaqtning umumiy qadri haqida so‘z boradi.
Mehnat va halollik:
O‘zbek tilida:
"Halol mehnat – rohat manbai."
Ingliz tilida:
"Honesty is the best policy."
O‘zbek maqollarida mehnat va halollik ko‘proq birlashtirilsa, ingliz maqollarida bu jihatlar
alohida ko‘rib chiqiladi.
Maqollarni bir tildan boshqasiga tarjima qilishda ko‘plab qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bu asosan
quyidagi omillar bilan bog‘liq:
Har bir tilning o‘ziga xos leksik birikmalari bor. Masalan,
"Tovuq ham o‘z tuxumini maqtaydi"
maqolini ingliz tiliga
"Even the hen praises its own egg"
tarzida to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilish
mumkin, ammo ingliz tilida bu ifoda tabiiy eshitilmaydi. Shu sababli, mos ekvivalent topish
zarur:
"Every cock crows on its own dunghill."
Ba’zi maqollar o‘ziga xos madaniy kontekstga ega. Masalan, o‘zbek xalqining qadimiy hayot
tarziga oid maqollar ingliz tilida bevosita tushunarli bo‘lmasligi mumkin.
O‘zbekcha:
"Bo‘zdan chiqqan bola bo‘ri bo‘lmaydi."
Inglizcha ekvivalent topishda bu maqolning ma’nosini ochib beradigan ifoda kerak bo‘ladi.
O‘zbek tilidagi murakkab gaplar ko‘pincha qisqartirilgan va lo‘nda shaklda ingliz tiliga o‘giriladi.
Shu sababli, tarjimada ma’no yo‘qolib ketmasligi uchun sinchkovlik bilan yondashish zarur.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
228
Ekvalent maqollarni topish: Maqol tarjimasi ekvivalentni topishga asoslanadi. Masalan,
"Yaxshi
niyat – yarim omad"
maqolining ingliz tilidagi ekvivalentini
"Well begun is half done"
deb
tarjima qilish mumkin.
Deskriptiv tarjima: Ekvivalent bo‘lmagan maqollarni izohlab tarjima qilish. Masalan,
"Suvning
tagini bil, do‘stning dilini bil."
maqolini ingliz tilida
"Know the depth of water and the heart of a
friend."
tarzida izohli tarjima qilish mumkin.
Madaniy moslashuv: Maqollarni madaniy kontekstga moslab tarjima qilish. Bu usul, ayniqsa,
madaniy o‘ziga xosliklar ko‘proq aks etgan maqollarni tarjima qilishda qo‘llaniladi.
Maqollar xalqning o‘ziga xos tafakkur tarzini, qadriyatlarini va madaniyatini ifodalovchi muhim
til birliklaridir. Turli tizimli tillardagi maqollarni o‘rganish orqali ularning universal va xususiy
jihatlarini aniqlash mumkin. Tarjima jarayonida maqollarning semantik va madaniy
xususiyatlarini to‘g‘ri aks ettirish, ekvivalent maqollarni topish va madaniy kontekstni inobatga
olish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tadqiqotlar nafaqat lingvistik bilimlarni boyitadi, balki
turli madaniyatlar o‘rtasidagi muloqotni ham mustahkamlaydi.
Maqollar xalqning madaniy merosi sifatida ularning hayotiy tajribalari, qadriyatlari va
dunyoqarashini aks ettiradi. Turli tillardagi maqollarni o‘rganish ularning universal va xususiy
jihatlarini aniqlashga, shuningdek, turli xalqlarning madaniy va til xususiyatlarini chuqurroq
tushunishga yordam beradi. Bu esa tilshunoslik va madaniyatshunoslik sohalarida muhim
ahamiyatga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Mirzaaxmedova M. Y. "Ingliz va o‘zbek tillarida maqollarning milliy-madaniy va
universal xususiyatlari" // Oriental Renaissance: Innovative, Educational, Natural and Social
Sciences, 2021.
2.
Kucharova J. "Maqollarni tipologik usullarda o‘rganish va o‘zbek, qozoq, rus tillarida
tahlil qilish" // Interscience, 2022.
3.
"Ingliz va o‘zbek maqollarining kognitiv-qiyosiy tahlil qilish nazariyasi" // Cyberleninka.
4.
"O‘zbek – turk maqollarining klassifikatsiyasi" // Utudas.
5.
"Paremiyalarning til leksik tizimida tutgan o‘rni va ahamiyati" // Cyberleninka.
