ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
334
TILSHUNOSLIK FANINING SHAKLLANISHI VA TARAQQIYOTI
Karimnazarov Shohboz
Jizzax davlat pedagogika universiteti O’zbek tili va adabiyoti fakulteti talabasi
Annotatsiya:
Maqolada tilshunoslikning tarixiy shakllanishi, uning asosiy yo'nalishlari va
metodologik yondoshuvlar haqida so'z yuritiladi. Xususan, tilshunoslik fanining boshlang'ich
davrlari, qadimiy tilshunoslik ilmiy maktablari va ularning zamonaviy tilshunoslikka ta'siri ko'rib
chiqiladi. Shuningdek, tilshunoslikning turli yo'nalishlari, jumladan, strukturalizm, generativ
grammatikalar, funksionalizm, kognitiv tilshunoslik va postmodern yondoshuvlarning ilmiy
rivojlanishiga qanday hissa qo'shganligi tahlil etiladi. Maqola tilshunoslik fani taraqqiyotining
zamonaviy bosqichlari, yangi metodlar va yondoshuvlar haqida ham muhokama qiladi,
shuningdek, tilshunoslik fanining kelajagi va uning amaliy ahamiyati haqida xulosalar chiqaradi.
Kalit soʻzlar:
tilshunoslik,strukturalizm,generativ grammatikalar, kognitiv tilshunoslik,
funksionalizm ,fonetika, fonologiya.
Tilshunoslikning rivojlanishida va uning turli yo‘nalishlarida bir qancha mashhur olimlar va
ularning nazariyalari muhim ahamiyatga ega. Ularning fikrlari tilshunoslik fanining shakllanishi
va taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Quyida ba'zi olimlarning tilshunoslik haqidagi fikrlariga
qisqacha to‘xtalib o‘taman.
Tilshunoslikning kelib chiqishi va shakllanishi
Tilshunoslikning tarixiy shakllanishi qadim zamonlardan boshlangan. G‘arbda
tilshunoslikning boshlanishi qadimgi Yunoniston va Hindiston ilmiy an’analariga borib taqaladi.
G‘arbda tilshunoslikning asosi Aristotel, Platon, va Keynsh (Protagoras) kabi faylasuflarning til
haqida yozgan asarlariga borib taqaladi. Hindiston tilshunosligi esa, sanskrit tilini va uning
grammatikasini o‘rganishdan boshlangan. Hind tilshunosligi, masalan, Pāṇini tomonidan
yozilgan "Aṣṭādhyāyī" (tillarni qoidalari haqida asar) tilshunoslikning ilmiy asosini yaratgan.
Tilshunoslik fanining rivojlanish bosqichlari
Qadimgi davrlar (Hindiston, Yunoniston): Tilshunoslikning ilk bosqichi mifologik va faylasufiy
yondashuvlarda ko‘rinadi. Pāṇini grammatikasi (miloddan avvalgi 4-5-asrlar) Hind
tilshunosligining asosini yaratgan.
O‘rta asrlar (Islom dunyosi, Yevropa): Islom olamida Abu Nasr Forobiy va Ibn Xaldun
tilshunoslikka oid asarlar yaratgan. Yevropada esa, o‘rta asrlarda lotin tili va grammatikasi
o‘rganilgan. Xususan, 12-13 asrlarda universitetlarda tilshunoslik bo‘yicha dastlabki fanlarni
o‘rgatish boshlandi.
Yangi davr (17-19-asrlar): Yangi davrda, tilshunoslik fanining alohida ilmiy sohaga aylanishi
vujudga keldi. 19-asrda, nemis tilshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan "tipologiya" (til
o‘xshashliklarini o‘rganish) va "historik-komparativ" (tilning tarixiy taraqqiyoti) metodlar ilmiy
jamoatchilik tomonidan keng qabul qilindi. Bu davrda, tilshunoslik faqat tilning strukturasi bilan
cheklanib qolmasdan, til va jamiyat, til va psixologiya o‘rtasidagi aloqalarni ham o‘rgana
boshladi.¹
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
335
Tilshunoslikning asosiy yo‘nalishlari
Fonetika va fonologiya: Tilning tovush tizimi va tovushlarning qanday ishlashini
o‘rganadi.Morfologiya: So‘zlarning tuzilishi va ularning tarkibiy qismlarini o‘rganadi.Sintaksis:
So‘z birikmalarining va jumlalarning tuzilishi.Semantika: So‘zlarning ma’nosi va ular
o‘rtasidagi aloqalarni o‘rganadi.Pragmatika: Tilning kontekstual va ijtimoiy jihatlarini
o‘rganadi.Sotsiolingvistika:
Tillar
va
jamiyat
o‘rtasidagi
munosabatlarni
o‘rganadi.Psixolingvistika: Tildan qanday foydalanish, tilni qayd etish va tildagi nutq
jarayonlarini psixologik nuqtai nazardan o‘rganadi.²
Tilshunoslikda yangi yo‘nalishlar va taraqqiyot
XX asrda tilshunoslikda strukturalizm, funksionalizm, generativ grammatika kabi turli
yo‘nalishlar yuzaga keldi. Ferdinand de Sossur, Noam Chomsky, Roman Jakobson kabi
olimlarning ilmiy yondashuvlari tilshunoslikni yangi darajaga olib chiqdi.Strukturalizm: Sossur
va boshqa tilshunoslar tilni tizim sifatida ko‘rib, uning tarkibiy qismlarini o‘rganishga e’tibor
qaratdilar. Sossurning "tillarning strukturasini o‘rganish" g‘oyasi tilshunoslikni yangi
yo‘nalishlarga olib keldi.³
Generativ grammatika (Chomsky): Noam Chomsky tilni inson ongi tomonidan qurilgan ijtimoiy
konstruksiya sifatida qarab, tilshunoslikni psixologik va neyrobiologik jihatlari bilan bog‘lab
o‘rgandi.
Pragmatika va diskurs: 20-asrning oxirida tilshunoslikda pragmatika va diskurs o‘rganishga
qiziqish ortdi. Bu esa til va ijtimoiy kontekst o‘rtasidagi aloqalarni chuqurroq tushunishga imkon
berdi.
Hozirgi davrda tilshunoslik
Bugungi kunda tilshunoslik nafaqat tilning ilmiy o‘rganilishi, balki uning ijtimoiy, siyosiy,
psixologik, va madaniy kontekstlaridagi o‘rni va rolini ham tahlil qiladi. Hozirgi tilshunoslikda
zamonaviy texnologiyalar, kompyuter lingvistika, sun’iy intellekt va tilni qayta ishlash kabi
yangi sohalar paydo bo‘ldi.³
Tilshunoslik va uning boshqa fanlar bilan aloqasi
Tilshunoslik ko‘plab boshqa fanlar bilan bog‘liq, masalan, antropologiya, psixologiya,
sotsiologiya, va tarix. Tilshunoslikning rivojlanishi, ayniqsa, jamiyat va madaniyatning
rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.
Tilshunoslikning rivojlanishida va uning turli yo‘nalishlarida bir qancha mashhur olimlar va
ularning nazariyalari muhim ahamiyatga ega. Ularning fikrlari tilshunoslik fanining shakllanishi
va taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Quyida ba'zi olimlarning tilshunoslik haqidagi fikrlariga
qisqacha to‘xtalib o‘taman.
1. Ferdinand de Saussure (1857–1913)
Saussure — strukturalizmning asoschisi va zamonaviy tilshunoslikning ota-onasi hisoblanadi.
Uning fikricha, til — bu "belgilar tizimi" bo‘lib, uning tarkibi "bilingvistik" (so‘zlar) va
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
336
"signifikatsiya" (ma’no)dan iborat. Saussure tilni o‘zaro bog‘langan elementlar sifatida ko‘rib,
uni faqat bir tilda emas, balki boshqa tillar bilan taqqoslash orqali o‘rganishni ta’kidlagan. U til
va nutqni ajratdi va tilni ijtimoiy jarayon sifatida tushunishga harakat qildi.
Saussure’ning fikrlari:
Langue (til): Tizimli, ijtimoiy va umumiy til qoidalari.
Parole (nutq): Individual nutq, so‘zlar va jumlalarning konkret ishlatilishi.
Binar qarama-qarshilik: Tilni va uning elementlarini ajratishda binar qarama-qarshiliklarni
o‘rganish zarurati.
2. Noam Chomsky (1928-yilda tug‘ilgan)
Chomsky — XX asrning eng muhim tilshunoslaridan biri bo‘lib, u "generativ grammatika"
nazariyasini ishlab chiqqan. Uning fikricha, insonlar tabiatan tilni o‘rganishga moyil bo‘lishadi,
chunki miyamizda tilni o‘rganish uchun "genetik" mexanizm mavjud. U tilni inson ongi
tomonidan shakllangan va strukturalangan deb hisoblaydi.
Chomsky’ning fikrlari:
Generativ grammatika: Tilning asosiy prinsiplarini aniqlash va tilda qayta-qayta ishlatiladigan
qoidalarni kashf qilish.
Universal grammatika: Barcha tillarda mavjud bo‘lgan umumiy grammatika qoidalari.
Ijtimoiy va psixologik tilshunoslik: Tildagi psixologik jarayonlarni tushunish va tilni o‘rganish
uchun ilmiy metodlarni ishlab chiqish.
3. Roman Jakobson (1896–1982)
Jakobson strukturalizmning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan va tilshunoslikni lingvistik,
psixologik va sotsiologik nuqtai nazarlardan o‘rganishga harakat qilgan. U tilni kommunikativ
jarayon sifatida ko‘rib, uning to‘rt asosiy funktsiyasini ajratib ko‘rsatgan:
Referensial funktsiya (ma’lumot uzatish),
Ekspressiv funktsiya (emotsiyalarni ifodalash),
Imperativ funktsiya (buyruqlarni berish),
Metalingvistika funktsiyasi (til haqida gapirish).
Jakobson tilni faqat grammatik shakllar bilan cheklanib qolmay, balki uning muloqotdagi rolini
ham o‘rganish kerakligini ta’kidlagan.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
337
4. Viktor Shklovskiy (1893–1984).Shklovskiy, strukturalizmga asoslanib, tilni san’at va adabiyot
bilan bog‘lab ko‘rgan. U tilni, birinchi navbatda, "detallarga e’tibor qaratish" va "oddiylikni
murakkablashtirish" orqali tahlil qilishni ta’kidlagan. Shklovskiy "ostranenie" (tanish narsalarni
yangi ko‘rinishda tasvirlash) konseptsiyasini ishlab chiqqan.
Shklovskiy ning fikrlari:Ostranenie: Tanish narsalarni yangi nuqtai nazardan ko‘rishga
chaqiruvchi adabiy texnika. Bu tilni san’at sifatida ko‘rishning muhim usulidir.Lingvistik va
estetik o‘zgarishlar: Til va san’at orasidagi o‘zaro aloqalarni o‘rganish zarurati.
5. Edward Sapir (1884–1939) va Benjamin Lee Whorf (1897–1941).Sapir va Whorf, "Sapir-
Whorf gipotezasi" deb ataladigan nazariyani ishlab chiqqanlar. Ularning fikricha, til insonning
dunyoqarashini shakllantiradi va odamlarning dunyoni qanday qabul qilishini til orqali aniqlash
mumkin. Ular, shuningdek, til va madaniyat o‘rtasidagi mustahkam aloqalarni ta’kidlagan.
Sapir va Whorfning fikrlari:Lingvistik relativizm: Tilning tuzilishi va lug‘at tarkibi odamlarning
fikrlash tarzini shakllantiradi.Til va madaniyat o‘rtasidagi bog‘liqlik: Har bir til o‘zining
jamiyatiga xos dunyoqarashni aks ettiradi.
6. Mikhail Bakhtin (1895–1975).Bakhtin tilshunoslik va adabiyotshunoslikda diskurs tahlilining
muhim namoyandasi bo‘lgan. U tilni faqat grammatik yoki sintaktik struktura sifatida emas,
balki ijtimoiy va madaniy jarayon sifatida ko‘rgan. Bakhtin nutqning ijtimoiy xususiyatlariga
e’tibor qaratgan va "dialog"ni tilning asosiy mohiyati deb hisoblagan.
Shuningdek yangi oʻzbek tilshunosligi haqida ham bir qancha oʻzbek olimlari oʻrganishgan.
Masalan:
Yangi tilshunoslik (yoki zamonaviy tilshunoslik) — bu tilshunoslikning ilmiy yondoshuvlarini
yangilash va rivojlantirish jarayonidir. U tilning struktural aspektlari bilan birga, uning ijtimoiy,
madaniy, psixologik va pragmatik jihatlarini ham o'rganishga qaratilgan. Yangi tilshunoslikda,
ayniqsa, til va jamiyat o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik, tilni shaxsiy va guruhiy identifikatsiya
vositasi sifatida tahlil qilish, lingvistik texnologiyalar va kompyuter yordamida tilni o'rganish
muhim o'rin tutadi.⁵
Yangi tilshunoslikning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Kognitiv lingvistika — tilni inson miyasi va uning ongiga bog'lab o'rganish.
2. Pragmatika — tilning ijtimoiy kontekstda qanday ishlashini va uning kommunikativ
funksiyasini tahlil qilish.
3. Sotsiolingvistika — tilning jamiyatdagi o'rni, til o'zgarishi, til va ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi
aloqani o'rganish.
4. Korpus lingvistika — kompyuter texnologiyalaridan foydalanib, til materiallarini katta
ma'lumotlar to'plamiga asoslangan holda tahlil qilish.
O'zbek olimlari yangi tilshunoslik yo'nalishlarini o'rganishda ham faol ishtirok etgan. Ular
orasida:
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
338
Abdullaev Shodmon — kognitiv lingvistikani o'rganish va uning O'zbek tilidagi xususiyatlarini
tahlil qilishda katta hissa qo'shgan olim.
Juraev To'xtasin — sotsiolingvistika, dialektologiya va til o'zgarishlari sohalarida tadqiqotlar
olib borgan.
Ismailov Muhiddin — O'zbek tilining fonetik, morfologik va sintaktik strukturasi bilan bir
qatorda, zamonaviy tilshunoslikka oid masalalarda ko'plab ilmiy ishlarni amalga oshirgan.
Ushbu olimlar va boshqa tilshunoslar O'zbek tilining o'ziga xos jihatlarini va uning boshqa tillar
bilan aloqalarini o'rganishda yangi yondashuvlarni qo'llab, ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirganlar.
Yangi tilshunoslik O'zbekistonda ham tilni rivojlantirish va uni global kommunikativ
jarayonlarga moslashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.⁶
Tilshunoslikning rivojlanishida yuqoridagi olimlarning nazariyalari va metodologiyalari tilning
asosiy elementlarini (strukturasi, ma’nosi, nutq jarayonlari) o‘rganishga yangi yondashuvlar
yaratgan. Har bir olim o‘zining ilmiy nuqtai nazaridan tilni turli jihatdan tahlil qilgan va bu
tilshunoslikka katta hissa qo‘shgan. Shuningdek, tilshunoslikda zamonaviy yondashuvlar,
masalan, pragmatika, kognitiv tilshunoslik, va tilni qayta ishlash texnologiyalari kabi sohalar
paydo bo‘ldi, bu esa tilni yanada chuqurroq o‘rganishga imkon yaratmoqda.Tilshunoslik
fanining shakllanishi va taraqqiyoti, uning turli bosqichlari va ilmiy maktablari tarixiy jarayonlar
bilan bog'liq bo'lib, insoniyatning tilni o'rganishga bo'lgan qiziqishining natijasidir. Bu fan
tarixan diniy va falsafiy qarashlardan ajralib, mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Birinchi bosqichda
tilshunoslik tilning sintaksis, morfologiya va fonetik jihatlarini o'rganishga qaratilgan bo'lsa,
keyinchalik uning semantik, pragmatik va sotsiolingvistik jihatlari ham tadqiq qilingan.
Shuningdek, tilshunoslikda strukturalizm, funktsionalizm, generativizm kabi yondashuvlar
paydo bo'lib, har biri o'zining ilmiy metodologiyasiga ega. Bugungi kunda tilshunoslik fanining
rivojlanishi texnologiyalar va lingvistik tadqiqotlarning integratsiyasi orqali yangi yo'nalishlarga
yo'l ochmoqda. Bu fanning taraqqiyoti tilni chuqurroq tushunish va inson madaniyati va
psixologiyasini aniqlashda katta ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar :
1.Nurmonov A., Oʻzbek tilshunosligi tarixi, T., 2002. 132-bet.
2.Mirzayev M., Usmonov S., Rasulov I. O‘zbek tili. ”Tilshunoslikdan umumiy ma’lumot”bobi.-
T.,1978. 233-bet
3.Ismoilov B. “ Dunyoni bilishda til va tafakkur birligi.-T.,1966.12-bet
4.Baskakov N.A., Sodiqov A.S. “Umumiy tilshunoslik ”.-T., 1979.175-bet.
5 Berdiyorov X., Xo‘jayev P., Yo‘ldoshev B. Umumiy
tilshunoslik.-Samarqand, 1974. 95-bet
6.Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati.-T., 2002. 193-bet.
