ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
31
DEMOGRAFIK O‘SISH VA UNING IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISHGA
TA’SIRI
Sanakulova Iroda Abrorovna
Samarqand davlat universitetining Kattaqo‘rg‘on filiali
Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo'yicha) yo'nalishi 2-kurs talabasi
+99877-404-47-22
Annotatsiya:
Mazkur maqolada demografik o‘sishning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
jarayonlariga ko‘rsatadigan bevosita va bilvosita ta’siri tahlil etiladi. Aholi sonining ortishi
mehnat resurslari, iste’mol bozori, infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash va uy-joy masalalariga
qanday ta’sir ko‘rsatayotgani tahliliy yondashuv asosida ko‘rib chiqiladi. Demografik o‘sish bir
tomondan iqtisodiy salohiyatning kengayishiga xizmat qilsa, boshqa tomondan ortiqcha bosim
va ijtimoiy muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. O‘zbekiston misolida aholining yillik o‘sish
sur’ati, yosh tarkibi, shahar va qishloq aholisi o‘rtasidagi nisbatlar hamda bu omillarning bandlik,
yashash sharoitlari va davlat siyosatiga ta’siri ko‘rsatib o‘tiladi. Shuningdek, maqolada
demografik o‘sishni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot omiliga aylantirish uchun zarur
bo‘lgan strategiyalar, xususan, ta’lim sifatini oshirish, urbanizatsiyani boshqarish va aholini
samarali ish bilan ta’minlash kabi masalalarga e’tibor qaratiladi.
Kalit so‘zlar:
demografik o‘sish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, aholi soni, mehnat bozori,
urbanizatsiya, O‘zbekiston, bandlik, infratuzilma, strategik rejalashtirish, demografik bosim.
Odatda har qanday mamlakatda yuqori demografik sur’at, aholi soni va nikohlarning yuqori
tezlikda ortib borishi uning iqtisodiy parametrlariga bosimni oshirish bilan birga, ushbu
yo‘nalishda qator muammolarni vujudga keltirishi mumkin. Avvalgi bo‘limda demografik
jarayonlarning ijtimoiy sohalarga ta’siri tahlil qilinganda, ularning deyarli barchasida
O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishi bilan bog‘liq jihatlar ishtirok etganini, ya’ni har qanday
ijtimoiy sohalardagi infratuzilmalarni yaratish, yanada takomillashtirish birinchi galda aholi soni
ortishidan kelib chiqib amalga oshirilsada, oxir-oqibat mamlakat iqtisodiyotga ta’siri ko‘zga
tashlanadi. Dunyoning qator mamlakatlari, birinchi galda iqtisodiyoti sust rivojlangan davlatlar
aholi sonining yuqori sur’atlarda o‘sishi, bunga
teskari proporsional tarzda iqtisodiyot
rivojlanishi past bo‘lganligi bilan ajralib turadi. Osiyoning janubiy, Afrikaning Sahroi Kabirdan
janubda joylashgan qator mamlakatlarda ana shu jihatlarni ko‘rish mumkin. Lekin bularning
barchasiga qaramay, agar mamlakat to‘g‘ri va samarali ijtimoiy-iqtisodiy siyosat olib borsa,
demografik jarayonlar, jumladan, aholi sonining ortishidan ijobiy natija bo‘lishi ham mumkin.
Bunga misol tariqasida inson kapitalidan samarali foydalanish orqali demografik bosimdan
ijobiy natija chiqarish mumkin. Ma’lumot uchun, Jahon bankining 192 mamlakatda o‘tkazgan
tadqiqotlariga ko‘ra, zamonaviy iqtisodiyotda jismoniy kapital umumiy boylikning 16 foizini,
tabiiy kapital 20 foizni, inson kapitali esa 64 foizni tashkil etadi. Yaponiya, Germaniya va
Shvesiyada inson kapitali ulushi 80 foizga yetadi, Rossiyada esa atigi 14 foizni tashkil etadi.
Yuqorida qayd etilgan iqtisodiyoti sust rivojlangan mamlakatlarda esa undan ham past daraja
saqlanib qolmoqda.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
32
Shu o‘rinda Vetnam (aholisi salkam 100 mln.kishi) va Filippin (salkam 110 mln.kishi) singari
mamlakatlarni misol tariqasida keltirish mumkinki, mamlakatlarda aholi soni hamda o‘sish
sur’ati yuqoriligi saqlanib qolgan sharoitda inson resurslaridan samarali foydalanish borasida
ijobiy natijalarga erishishgan. Asosiy mexanizmlar sifatida chet elga mehnat resursi “eksport”ini
to‘g‘ri yo‘lga qo‘ygan holda boshlagan vetnamliklar tez orada ishlab chiqarish va iqtisodiy
o‘sish sur’atini yuqori darajada oshirishga erishdi. Hozirda ushbu mamlakatlarda jon boshiga
YaIM 3,5-4 ming AQSh dollarigacha ko‘tarilishiga erishishgan. Bunga birinchi galda inson
kapitalidan oqilona foydalanish, ta’lim tizimini muvaffaqiyatli yo‘lga qo‘yish va eng muhimi
to‘g‘ri iqtisodiy rivojlanish yo‘lini tanlaganliklari sababchidir. Ushbu bo‘limda demografik
jarayonlarning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga, ayrim tarmoqlarga ta’siri tahlil qilinadi.
Jumladan, aholining mehnatga layoqatli qatlamini qo‘llab-quvvatlash va mehnat bozoridagi
islohotlar, ularning daromadlari shakllanishi, uy-joy qurilishi va urbanizatsiyaning rivojlanishi,
aholining muhandislik-infratuzilma ob’ektlari hamda oziq-ovqat ta’minoti borasidagi tahlillar
keltiriladi. Garchi iqtisodiyotning barcha sohalari aholi soni va o‘sish sur’atiga bog‘liq bo‘lsa-da,
davlat budjeti va iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liq yuqoridagi omillar birlamchi tahlil etilishi
maqsadga muvofiqdir.[3]
Demografik o‘sish – bu aholining son jihatdan ko‘payish jarayoni bo‘lib, u tabiiy o‘sish
(tug‘ilish va o‘lim o‘rtasidagi farq) hamda migratsion harakatlar natijasida yuzaga keladi. U har
qanday mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Aholi
sonining o‘sishi mehnat resurslari bazasining kengayishiga, iste’mol bozorining kengayishiga va
ishlab chiqarish quvvatining oshishiga olib keladi. Biroq bu jarayon to‘g‘ri boshqarilmasa, u
ijtimoiy muammolar, resurs tanqisligi, infratuzilma yuklamasi va ekologik muammolarni yuzaga
keltirishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi misolida olib qaralganda, mustaqillikdan keyingi yillarda aholining
doimiy o‘sib borayotgani kuzatilmoqda. Bu holat mamlakatning taraqqiyot strategiyasini ishlab
chiqishda demografik omilni muhim ahamiyatga ega qilmoqda. Ushbu maqolada demografik
o‘sishning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ko‘rsatadigan ta’siri tahlil qilinadi, mavjud
muammolar va ularni hal etish yo‘llari ko‘rib chiqiladi.
Demografik o‘sish deganda, aholi sonining ma’lum vaqt davomida ortib borishi tushuniladi. Bu
jarayon asosan ikkita asosiy omil – tug‘ilish darajasi va o‘lim darajasining farqi orqali
belgilanadi. Shuningdek, migratsion harakatlar – ya’ni aholining chetga chiqishi yoki
mamlakatga kelishi ham demografik dinamikaga ta’sir ko‘rsatadi.
Demografik o‘sishni o‘lchashda quyidagi ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:
Aholi sonining yillik o‘sish sur’ati (%)
Tug‘ilish va o‘lim koeffitsiyentlari (1000 kishiga nisbatan)
Aholining yosh tarkibi (mehnatga layoqatli va mehnatga layoqatsiz)
Migratsiya saldosi (kelgan va ketganlar farqi)
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda aholining yillik o‘sish sur’ati 1,5–2%
atrofida bo‘lib, bu Osiyo mamlakatlari orasida yuqori ko‘rsatkich hisoblanadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta’sirlar[4]
Demografik o‘sishning eng muhim ijobiy ta’sirlaridan biri – bu mehnat resurslari salohiyatining
kengayishidir. Yoshlik ulushi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmini oshirish
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
33
imkoniyati mavjud bo‘ladi. Ayniqsa, mehnatga layoqatli yoshdagi aholining ko‘pligi
iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
Aholi sonining ko‘payishi, ayniqsa shaharlarda, ichki bozorning kengayishiga olib keladi. Bu
ishlab chiqaruvchilar uchun yangi imkoniyatlar, savdo tarmoqlari va xizmat ko‘rsatish
sohalarining rivojlanishiga turtki beradi. Iqtisodiy o‘sish sur’atlari aholi soni ortishiga hamohang
ravishda harakat qilsa, bu barqaror rivojlanishga olib keladi.
Demografik o‘sish sog‘liqni saqlash, ta’lim, transport va uy-joy qurilishi kabi ijtimoiy
infratuzilma sohalariga talabni oshiradi. Bu esa yangi ish o‘rinlarining yaratilishi va aholining
farovonligi uchun zamin yaratadi.
Demografik o‘sishning salbiy oqibatlari va muammolari
Aholi sonining jadal o‘sishi, ayniqsa, yirik shaharlarda maktablar, kasalxonalar, transport tizimi
va uy-joy infratuzilmasiga katta bosim keltiradi. Bu resurslar taqchilligi, sifatning pasayishi va
ijtimoiy norozilikka olib kelishi mumkin.
Agar demografik o‘sish mehnat bozoridagi ish o‘rinlari soni bilan mos kelmasa, ishsizlik darajasi
ortadi. Bu ayniqsa, yoshlarda bandlik muammolarini kuchaytiradi. Ishsizlik ijtimoiy beqarorlik,
migratsiya va jinoyatchilik darajasining oshishiga olib keladi.
Demografik o‘sish natijasida suv, oziq-ovqat, energiya kabi asosiy resurslarga ehtiyoj ortadi.
Aholining ko‘pligi ekologik muvozanatga salbiy ta’sir ko‘rsatib, chiqindilar ko‘payishi, suv
tanqisligi, havo ifloslanishi kabi muammolarni yuzaga keltiradi.
O‘zbekiston Respublikasi aholisi 2025 yil holatiga ko‘ra 37 milliondan oshgan. Respublikada
yoshlar soni yuqori bo‘lib, 30 yoshgacha bo‘lganlar umumiy aholining 60% dan ortig‘ini tashkil
etadi. Bu “demografik dividend” deb ataluvchi imkoniyatni yuzaga keltiradi, ya’ni yosh mehnat
kuchi orqali iqtisodiy o‘sishni tezlashtirish mumkin.
Ammo bu imkoniyatdan foydalanish uchun ta’lim sifati, kasb-hunar o‘rgatish, zamonaviy
bandlik siyosati zarur. Aks holda bu kuch ijtimoiy muammoga aylanadi.
Yoshlarga zamonaviy bilimlar berish, texnik va kasb-hunar maktablarini rivojlantirish
demografik o‘sishni iqtisodiy kuchga aylantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Shaharlarning kengayish jarayonini rejalashtirish orqali infratuzilma tizimlarini bosimdan
saqlash mumkin. Yangi shaharcha va uy-joy massivlarini qurish, transport tizimini
modernizatsiyalash zarur.
Aholining sog‘lom va barqaror o‘sishini ta’minlash uchun reproduktiv salomatlik xizmatlari,
tug‘ilishni ongli rejalashtirish madaniyatini shakllantirish kerak.
Kichik va o‘rta bizneslarni rivojlantirish, raqamli iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi va xizmat
ko‘rsatish sohalarida ish o‘rinlarini ko‘paytirish orqali demografik bosimni yumshatish mumkin.
Aholi demografiyasining mamlakat iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sirini va uning nazariy
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
34
hamda amaliy jihatlari nafaqat O‘zbekistonlik olimlar tomonidan, balki dunyo miqyosidagi
tadqiqotchilar tomonidan ham keng o‘rganilgan.
T. R. Malthus – demografik tadqiqotlarning asoschilaridan biri hisoblanadi. Uning "Aholi
haqidagi tadqiqot" asarida aholi soni va oziq-ovqat resurslari o'rtasidagi munosabat haqida
nazariya ilgari surilgan. Malthus aholining geometrik progressiyada o'sishi va resurslarning
cheklanganligi sababli iqtisodiy qiyinchiliklar yuzaga kelishini ta’kidlagan.
David Bloom va David Canning – "demografik dividend" tushunchasini ishlab chiqqan
olimlardandir. Ular demografik dividend orqali mehnat yoshidagi aholining o‘sishi iqtisodiy
o‘sish sur’atlarini oshirish imkoniyatini yaratishini ta'kidlaydi. Ularning tadqiqotlari
rivojlanayotgan davlatlarda demografik dividenddan foydalanish orqali iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirishga qaratilgan.
O‘zbekistonlik olimlar: Murodali Teshayev – O‘zbekistonning yetakchi demograflaridan biri
bo‘lib, aholining yosh tarkibi va demografik jarayonlarning iqtisodiyo‘sishga ta'sirini o‘rgangan.
Uning tadqiqotlari aholining iqtisodiy faolligini oshirish va iqtisodiy siyosatga demografik
omillarni hisobga olgan holda yondashishni taklif qiladi.
Bahodir Mirkhaydarov – iqtisodchi olim sifatida demografik o‘zgarishlarning iqtisodiy siyosatga
ta'sirini o‘rgangan. U aholining bandligi va migratsiya oqimlari O‘zbekiston iqtisodiy
rivojlanishi uchun qanday ahamiyatga ega ekanligi haqida ilmiy maqolalar yozgan.
Shoislom Shayusmonov – uning tadqiqotlari aholining iqtisodiy faolligi, aholining o‘rta yosh
tarkibi va bu omillarning iqtisodiy o‘sishga ta'sirini o‘rganishga qaratilgan. Shoislomov iqtisodiy
o‘sish uchun aholi mehnat resurslaridan samarali foydalanishni taklif qilgan.
Saida Safarova – O‘zbekistonda demografik o‘zgarishlar va mehnat bozori o‘rtasidagi
bog‘liqlikni tahlil qiluvchi yetakchi tadqiqotlardan birini olib borgan. Uning ishlarida
demografik jarayonlarning mamlakat mehnat bozoridagi taklif va talabga qanday ta'sir qilishi
haqida ilmiy xulosalar berilgan.[6]
Xulosa qilib aytganda, demografik o‘sish har qanday davlat uchun ikkiyoqlama ta’sir kuchiga
ega. U to‘g‘ri boshqarilsa, iqtisodiy rivojlanish uchun ulkan imkoniyatlarga eshik ochadi. Aks
holda, bu ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolarning kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin.
O‘zbekiston misolida ko‘rilgandek, demografik o‘sish yuqori sur’atlarda kechmoqda. Bu holatni
barqaror ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qildirish uchun aholining salohiyatini to‘g‘ri
yo‘naltirish, sifatli ta’lim, sog‘lom mehnat bozori, kuchli infratuzilma va faol davlat siyosati
zarur. Demografik o‘sish – bu tahdid emas, balki imkoniyatdir. Uni samarali boshqara olsak, u
barqaror va inklyuziv rivojlanishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Bo'riyeva M. P., O'zbekistonda oila demografiyasi, T., 2017; Bo'riyeva M. R., Demografiya
asoslari, T., 2001; Borisov V. A., Demografiya, M., 2019.
2. O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi statistika agentligi. O'zbekiston
respublikasining demografik holati. 2023-yil yanvar-dekabr.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
35
3. A.S.Soliyev, N.K.Komilova, S.L.Yanchuk, Sh.Z.Jumaxanov., F.T.Rajabov. Iqtisodiy va
ijtimoiy geografiya. Darslik. - T.:-Universitetl, 2019. -360 b.
4. Tojiyeva Zulxumor Nazarovna. Ahoii geograftyasi/darslik/.-Toshkent.: «Innovatsiya-Ziyoll,
2020, 298 bet.
5. Xidiraliyev K.E. Aholi va iqtisodiy geografiya asoslari.-Guliston.:-2024,-293 bet.
6. Xidiraliyev K.E., Axunboboyev M.M.-Geografik tadqiqotlarda aholi muammolarini
o'rganishning dolzarbligi. Tabiiy fanlar: yangi yondashuvlar va dolzarb tadqiqotlar. Xalqaro
ilmiy-amaliy konferentsiya. 2024 yilning 18-19-oktyabr-239-b.
