ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
3
PEDAGOGIKA TA’LIM YO‘NALISHIDA REFLEKSIV TA’LIM MUHITINING
STRUKTURA VA KOMPONENTLARI
Sodiqova Shaxnoza Ulug‘bek qizi
Andijon shahar 26-DMTM metodisti
shahnoza.sadikova92@gmail.com
Annotatsiya:
Mazkur maqolada zamonaviy pedagogik ta’limda refleksiv yondashuvning
ahamiyati, uning struktura va komponentlari chuqur tahlil qilinadi. Refleksiv ta’lim muhiti –
o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasida doimiy tahlil, baholash va fikr almashishga asoslangan
pedagogik makon sifatida talqin etiladi. Muallif motivatsion-kommunikativ, mazmuniy-
kompetensiyaviy, texnologik-didaktik, tashkiliy-psixologik hamda baholovchi-analitik kabi
asosiy komponentlar asosida refleksiv ta’lim muhitining strukturaviy modelini taklif etadi.
Maqolada, shuningdek, refleksiya shakllari, metodlari, reflektiv kompetensiyani shakllantirish
vositalari, pedagogik faoliyatdagi tatbiqiy jihatlar va amaliy natijalar keltirilgan. Tahlillar
natijasida refleksiv muhitning shaxsiy va kasbiy rivojlanishdagi o‘rni hamda uning ta’lim sifatini
oshirishdagi roli yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
Refleksiya, Refleksiv ta’lim muhiti, Pedagogik yondashuv, Reflektiv
kompetensiya, Ta’lim texnologiyalari, Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, Kasbiy rivojlanish,
Tanqidiy fikrlash, O‘z-o‘zini baholash, Innovatsion pedagogika.
Refleksiv ta’lim zamonaviy pedagogikada shaxsga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonining ajralmas
tarkibiy qismi sifatida alohida e’tibor kasb etmoqda. Bugungi globallashuv va raqobat
kuchaygan ta’lim muhitida faqatgina bilim egallash emas, balki o‘z-o‘zini tahlil qilish, fikr
yuritish, qaror qabul qilish va o‘z faoliyatini ongli ravishda baholash qobiliyatlari pedagogik
kadrlar uchun zaruriy kompetensiyalardan hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan, refleksiv ta’limga
ehtiyojning ortib borishi uning amaliy samaradorligi, shaxsiy va kasbiy rivojlanishga xizmat
qilishi bilan izohlanadi.
Pedagogika fanida “refleksiya” tushunchasi insonning o‘z bilimlari, tajribalari va faoliyatini
anglab yetishi va tahlil qilishi, ularga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lishi sifatida talqin
qilinadi. Bu esa ta’lim oluvchining nafaqat tayyor axborotni qabul qilishi, balki uni qayta ishlashi,
shaxsiy tajriba bilan bog‘lashi, yangicha fikrlarni shakllantirishga intilishini anglatadi.
Refleksiya o‘qituvchining ham, talabgornng ham faoliyatini ongli boshqarishga xizmat qiluvchi
psixologik-pedagogik mexanizm bo‘lib, mustaqil ta’lim olishga, o‘zgaruvchan sharoitlarga
moslasha olishga va kasbiy faollikni rivojlantirishga imkon yaratadi.
Refleksiv ta’lim muhiti – bu o‘quv jarayonining shunday tashkil etilishidirki, unda ishtirokchilar
(o‘qituvchi va o‘quvchi) doimiy ravishda o‘z bilimlari, munosabatlari, harakatlari va qarorlarini
tahlil qilib boradilar. Bunday muhitda fikr almashish, tanqidiy yondashuv, o‘z-o‘zini baholash,
shaxsiy tajribani umumlashtirish, faoliyat natijalarini ko‘rib chiqish kabi jarayonlar ustuvor
ahamiyat kasb etadi. Refleksiv muhit o‘qitishning nafaqat intellektual, balki ijtimoiy-psixologik
va axloqiy jihatlarini ham o‘z ichiga oladi. Shuning uchun u o‘quvchining ichki faolligini
rag‘batlantiruvchi, shaxsiy pozitsiyasini rivojlantiruvchi, o‘z fikriga ega bo‘lgan ijodiy shaxsni
shakllantiruvchi muhim omil sifatida e’tirof etiladi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
4
Mazkur maqolaning asosiy maqsadi – pedagogika ta’lim yo‘nalishida refleksiv ta’lim muhitining
struktura va komponentlarini aniqlash, ularning o‘zaro aloqadorligini tahlil qilish hamda
amaliyotda samarali qo‘llash imkoniyatlarini yoritishdan iborat. Maqolada quyidagi vazifalar
belgilab olingan: refleksiya tushunchasining nazariy asoslarini tahlil qilish; refleksiv ta’lim
muhitining strukturasini shakllantirish; asosiy komponentlarni aniqlash va ularning
funksiyalarini tavsiflash; pedagogik ta’limda refleksiv muhitdan foydalanish amaliyotini
o‘rganish hamda takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish.
Maqolaning ilmiy yangiligi shundaki, unda refleksiv ta’lim muhiti maxsus strukturaviy
yondashuv asosida tizimli tahlil qilinadi, pedagogik ta’lim kontekstida komponentlararo
bog‘liqliklar ochib beriladi va reflektiv kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan
integrallashgan model taklif etiladi. Bu esa zamonaviy ta’limning innovatsion tendensiyalari
bilan uyg‘un holda o‘qitish sifatini oshirish, o‘quvchining mustaqil va tanqidiy fikrlovchi shaxs
sifatida shakllanishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Refleksiya tushunchasi pedagogik tafakkurda chuqur falsafiy, psixologik va metodologik
ildizlarga ega bo‘lib, u insonning o‘z faoliyati, qarorlari, his-tuyg‘ulari, bilim va tajribalariga
ongli ravishda murojaat qilishi, ularni tahlil etishi va baholashi jarayonini anglatadi. Tarixan
refleksiya tushunchasi ilk bor antik falsafa vakillari – Sokrat, Platon, Aristotel asarlarida o‘ziga
xos shaklda aks etgan bo‘lsa-da, uning metodik asosda ta’lim jarayoniga tatbiq etilishi yangi
davr psixologiya va pedagogikasida, xususan, J. Dyui, K. Rodjers, J. Piaje, L.S. Vygotskiy kabi
olimlar izlanishlari natijasida shakllangan. J. Dyui refleksiyani insonning boshidan kechirgan
tajribalarini anglab yetish va ularni ongli tarzda qayta ishlashi deb ta’riflagan. Zamonaviy
pedagogikada esa refleksiya o‘quvchining o‘qish faoliyati jarayonida mustaqil fikrlashi, o‘z
xatolarini aniqlashi, to‘g‘ri yo‘l tanlay olishi va o‘z rivojlanishini tahlil qilishi sifatida talqin
qilinadi.
Refleksiv ta’lim muhiti esa shunday pedagogik makondirki, u o‘quvchi va o‘qituvchini doimiy
tahlilga, o‘zaro muloqotga, o‘zini baholash va faoliyatini takomillashtirishga undaydi. Uning
asosiy mohiyati – ta’lim subyektlari o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlari, o‘z faoliyatini ongli
boshqarishlari, qarorlar qabul qilishda mustaqillik ko‘rsatishlari va o‘zgaruvchan sharoitlarda
moslashuvchanlikni rivojlantirishlarida namoyon bo‘ladi. Bunday muhitning asosiy vazifasi
o‘qitish jarayonida nafaqat bilimni yetkazish, balki shaxsiy o‘sish, mustaqil fikrlash, tanqidiy
yondashuv, kasbiy o‘zlikni anglash kabi muhim sifatlarni rivojlantirishdan iborat. Refleksiv
muhitga xos xususiyatlar – erkinlik, ochiqlik, subyektlararo tenglik, o‘zaro hurmat, ijtimoiy-
psixologik qo‘llab-quvvatlash va shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv hisoblanadi.
Ta’lim jarayonida refleksiya bir necha shakl va turlarda namoyon bo‘ladi. Shaxsiy refleksiya –
bu o‘quvchining o‘z hissiyoti, qadriyatlari, ehtiyojlari va bilimlariga nisbatan fikr yuritishidir.
Professional refleksiya esa pedagog kadrning o‘z kasbiy faoliyatini baholashi, yutuq va
kamchiliklarini aniqlashi, malakasini oshirishga intilishi orqali ifodalanadi. O‘zaro refleksiya –
guruhiy muhokamalar, hamkorlikda tahlil va fikr almashish asosida yuzaga keladi. Bundan
tashqari, retrospektiv refleksiya (o‘tgan tajribalarni tahlil qilish), perspektiv refleksiya (kelajak
rejalari haqida o‘ylash), normativ refleksiya (qoidalarga nisbatan munosabat) kabi shakllar ham
mavjud bo‘lib, ular ta’limiy va tarbiyaviy jarayonlarda shaxsiy yondashuvni mustahkamlaydi.
Refleksiv o‘qitish o‘z metodologik asosi jihatidan konstruktivizm, faoliyatga asoslangan
yondashuv va subyekt-subyekt munosabatlariga tayanadi. Uning asosiy tamoyillari
quyidagilardan iborat: shaxsga yo‘naltirilganlik, faollik, mustaqillik, tanqidiy fikrlashga
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
5
rag‘batlantirish, o‘z-o‘zini rivojlantirish va o‘z faoliyatini boshqarish. Refleksiv o‘qitishda
o‘qituvchi yo‘l ko‘rsatuvchi va sherik rolini bajaradi, talaba esa faol ishtirokchi va o‘z bilimining
muallifiga aylanadi. Bu jarayonda ta’lim texnologiyalarining muhim tarkibiy qismi sifatida esse
yozish, portfoliolar tuzish, metakognitiv jurnallar yuritish, muammoli topshiriqlar, rol o‘yinlari
va treninglar kabi metodlardan foydalaniladi. Refleksiya va refleksiv ta’lim muhiti tushunchalari
pedagogikada nafaqat nazariy asosga, balki keng amaliy imkoniyatlarga ham ega. Ular shaxsiy
va professional rivojlanishni ta’minlovchi muhim vosita sifatida ta’lim tizimining zamonaviy
talablariga to‘liq javob beradi. Shu sababli, pedagogika ta’lim yo‘nalishida refleksiv
yondashuvni chuqur o‘rganish va amaliyotga tadbiq etish pedagogik jarayon samaradorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Zamonaviy pedagogika ta’lim yo‘nalishida refleksiv yondashuvni samarali amalga oshirish
uchun refleksiv ta’lim muhitining aniq strukturaviy modeli ishlab chiqilishi muhim ahamiyatga
ega. Bunday muhitni tizimli tashkil etish orqali o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi interaktiv
hamkorlik, fikr almashish, o‘zaro anglashuv va shaxsiy rivojlanishga yo‘naltirilgan faoliyatni
shakllantirish mumkin bo‘ladi. Refleksiv muhit strukturasi murakkab, ko‘p komponentli tizim
bo‘lib, u o‘zaro bog‘liq, bir-birini to‘ldiruvchi va ta’minlovchi elementlardan iborat. Strukturaviy
yondashuv, bir tomondan, refleksiv o‘qitish jarayonini chuqur tahlil qilishga imkon bersa,
ikkinchi tomondan, amaliyotda metodik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Refleksiv muhitning birinchi va asosiy komponenti – motivatsion-kommunikativ komponent
bo‘lib, u o‘quvchilarda reflektiv faoliyatga nisbatan ichki ehtiyoj va qiziqishni shakllantirishga
xizmat qiladi. Bu komponent orqali o‘quvchi o‘zining o‘qish faoliyatiga bo‘lgan munosabatini
anglaydi, o‘zgarishga tayyorlik hissi, yangi bilimlarni o‘zlashtirishga intilish, o‘z fikrini erkin
ifodalashga qobiliyat hosil qiladi. Kommunikativ jihatdan bu komponent ochiq muloqotni, fikr
almashuvini, o‘zaro hurmatni, shaxslararo tenglikni ta’minlaydi. Aynan shu komponent orqali
refleksiya jarayoni faollashtiriladi, ya’ni o‘quvchi o‘z fikrlash tarzini, qarorlarini ongli ravishda
tahlil qilishga intiladi.
Keyingi komponent – mazmuniy-kompetensiyaviy komponent bo‘lib, u ta’lim jarayonida
egallanadigan bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar va reflektiv kompetensiyalarning mazmuniy
asoslarini belgilaydi. Bu komponent doirasida o‘quvchi o‘zining bilimini nafaqat yodlaydi, balki
ularni anglab yetadi, tahlil qiladi, amaliyotda qo‘llash imkoniyatlarini izlaydi. Kompetensiyaviy
yondashuv asosida refleksiv o‘qitish o‘quvchining faoliyatini o‘zi baholashi, o‘z imkoniyatlarini
anglab yetishi va ularni rivojlantirish yo‘llarini izlashga undaydi. Bu jarayonda metakognitiv
bilimlar, muammoli vazifalarni hal qilish, kasbiy refleksiya qilish ko‘nikmalari rivojlanadi.
Uchinchi – texnologik-didaktik komponent refleksiv ta’limda foydalaniladigan pedagogik
texnologiyalar, metodlar va vositalar bilan bog‘liqdir. Bu komponent orqali interaktiv o‘qitish
usullari, muammoli vazifalar, klasterlar, akvarium metodlari, refleksiv esse va portfoliolar
qo‘llaniladi. Shu bilan birga, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ham reflektiv
faoliyatni samarali tashkil etishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Bu komponent nafaqat
o‘quv materialini yetkazish, balki uni qayta ishlash, tahlil qilish, baholash va refleksiya qilish
imkonini ham yaratadi.
To‘rtinchi – tashkiliy-psixologik komponent esa o‘quvchi va o‘qituvchilar uchun qulay
psixologik muhitni yaratishga qaratilgan. Bu yerda psixologik qo‘llab-quvvatlash, emotsional
barqarorlik, stressga chidamlilik, o‘zaro muloqot madaniyati va jamoaviy ishlash ko‘nikmalari
asosiy o‘rin egallaydi. Refleksiv faoliyatga tayyor shaxsning shakllanishi uchun ijobiy
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
6
psixologik atmosfera zaruriy shartdir. Shu bois, o‘qituvchining empatiya, muloqot madaniyati,
individual yondashuv kabi fazilatlari mazkur komponentda alohida ahamiyat kasb etadi.
So‘nggi komponent – baholovchi-analitik komponent bo‘lib, u o‘quvchining o‘z-o‘zini baholashi,
o‘z faoliyatiga tanqidiy qarashi, o‘zgarishlarni tahlil qilishi va o‘zini rivojlantirish
strategiyalarini ishlab chiqishini nazarda tutadi. Bu komponentda reflektiv monitoring vositalari
(o‘zini tahlil jurnallari, o‘zaro baholash varaqalari, shaxsiy yutuqlar xaritasi va h.k.) asosida
o‘quvchilarning rivojlanishi doimiy kuzatilib boriladi. Bu esa reflektiv ta’lim muhitining
dinamikasini, samaradorligini aniqlashda, shuningdek, ta’lim sifatini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. Refleksiv ta’lim muhitining strukturaviy modeli – bu o‘zaro bog‘liq, izchil ishlaydigan
pedagogik tizim bo‘lib, u o‘quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirishga, kasbiy refleksiya
ko‘nikmalarini shakllantirishga, o‘zining o‘qish va faoliyat natijalarini ongli ravishda tahlil
qilishga yo‘naltirilgan. Pedagogika ta’lim yo‘nalishida bunday modeldan foydalanish
o‘qituvchilarning reflektiv kompetensiyasini rivojlantirish, o‘qitish sifatini oshirish va ta’limning
insonparvarlik asoslarini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Refleksiv ta’lim muhiti zamonaviy pedagogik jarayonning samaradorligini belgilovchi muhim
omillardan biri sifatida o‘quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish, uning mustaqil fikrlash
salohiyatini faollashtirish, kasbiy va ijtimoiy faoliyatda o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatlarini
shakllantirishga xizmat qiladi. Bunday muhit pedagogik faoliyatda o‘qituvchi va o‘quvchining
subyektivlik darajasini oshirish, ularning o‘zaro teng va faol ishtirokchi sifatidagi pozitsiyalarini
mustahkamlash orqali o‘quv jarayonini insonparvarlik, shaxsga yo‘naltirilganlik va
kompetensiyaviy yondashuv asosida tashkil etishga imkon beradi. Refleksiv ta’lim muhitining
asosiy pedagogik funksiyalari ana shunday jarayonlarning mazmunini aniqlaydi va ularning
tizimli yo‘lga qo‘yilishini ta’minlaydi.
Avvalo, refleksiv muhitning asosiy funksiyalaridan biri – bu shaxsiy rivojlanishga xizmat
qilishidir. O‘quv jarayonida refleksiya shaxsning o‘z ustida ishlashi, ichki salohiyatini kashf
etishi va o‘zini anglash orqali o‘z-o‘zini takomillashtirishiga yordam beradi. Refleksiv muhitda
ta’lim oluvchi faqat bilim oluvchi emas, balki faol o‘rganuvchi subyektga aylanadi. Bunday
subyekt o‘z hissiyotlarini, ehtiyojlarini, qadriyatlarini va qarorlarini tahlil qilishga, shaxsiy
tajribalari asosida o‘z yo‘nalishini shakllantirishga qodir bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida shaxsiy
o‘sish, intellektual va emotsional mustaqillik, o‘ziga ishonch va ijtimoiy moslashuvchanlik kabi
muhim sifatlarning rivojlanishini ta’minlaydi.
Ikkinchi funksiyasi – mustaqil fikrlash va tanqidiy yondashuvni shakllantirish bilan bog‘liqdir.
Refleksiv ta’lim muhiti o‘quvchini tayyor bilimlarni o‘zlashtiruvchi emas, balki ularni tahlil
qiluvchi, shubha qiluvchi, yangicha qarashlarni ilgari suruvchi, dalil va asosga tayanib fikr
bildiruvchi shaxs sifatida tarbiyalaydi. Tanqidiy fikrlash reflektiv faoliyatning ajralmas qismi
bo‘lib, u talabaning doimiy savol qo‘yish, mavjud fikr va qarashlarni qayta ko‘rib chiqish, turli
nuqtayi nazarlarni solishtirish orqali chuqur anglashga yo‘naltiradi. Natijada, o‘quvchi o‘z fikrini
asoslashga, mulohaza qilishga va ijodiy qaror qabul qilishga tayyor bo‘ladi.
Refleksiv muhitning uchinchi pedagogik funksiyasi – faoliyatni tahlil qilish va o‘z-o‘zini
baholashga yo‘naltirish bilan ifodalanadi. O‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatining natijadorligini
aniqlash, yutuq va kamchiliklarni ko‘rish, ularni bartaraf etish strategiyalarini ishlab chiqish
refleksiya orqali amalga oshadi. Reflektiv tahlil o‘quvchini o‘z o‘quv faoliyati natijalari ustida
chuqur fikr yuritishga, o‘z pozitsiyasini asoslashga va keyingi bosqichdagi harakatlarini ongli
tarzda rejalashtirishga yo‘naltiradi. Bu jarayonda shaxsiy o‘zgarishlar monitoringi, o‘z-o‘zini
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
7
baholash jurnallari, o‘zaro baholash va fikr almashish usullari muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, o‘z-o‘zini baholash orqali o‘quvchi o‘z qobiliyatlarini real baholashga, rivojlanish
yo‘nalishlarini tanlashga va mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga o‘rganadi.
To‘rtinchi funksiyasi esa samarali o‘qitish va kasbiy kompetensiyani rivojlantirish bilan bevosita
bog‘liqdir. Refleksiv ta’lim muhiti pedagogik faoliyatga chuqur anglash asosida yondashishga
yordam beradi. O‘qituvchi o‘zining darsdagi faoliyatini, ta’lim strategiyalarini, o‘quvchining
holatini tahlil qilib, zarur o‘zgarishlar kiritadi. Talaba esa kasbiy vazifalarni reflektiv yondashuv
asosida bajarib, pedagogik faoliyatga ongli tayyorlanadi. Refleksiya yordamida kasbiy
kompetensiyalarning – kommunikativlik, tashkilotchilik, muammoli vaziyatlarda mustaqil
yechim topish, emotsional barqarorlik, kreativlik kabi tarkibiy qismlari rivojlanadi. Bu esa
bo‘lajak pedagoglar tayyorlash jarayonining sifatli va maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishini
ta’minlaydi.
Refleksiv ta’lim muhitining pedagogik funksiyalari nafaqat o‘qituvchining, balki o‘quvchining
ham faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqadi. Bunday muhitda shakllangan
reflektiv kompetensiyalar esa uzluksiz o‘rganish, o‘zgaruvchan ta’lim muhitida moslashish va
kasbiy rivojlanishga tayyorlikning muhim ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Shu bois, refleksiv ta’lim
muhitini har bir pedagogik tizimda amaliyotga tatbiq etish dolzarb ilmiy-metodik vazifa bo‘lib
qolmoqda.
Bugungi kunda pedagogik kadrlar tayyorlash tizimida refleksiv ta’lim muhitini shakllantirish va
rivojlantirishga qaratilgan yondashuvlar tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Oliy ta’lim
muassasalarida ta’lim jarayonini innovatsion va shaxsga yo‘naltirilgan asosda tashkil etish
zarurati refleksiv metodlar va texnologiyalardan samarali foydalanishni taqozo etmoqda. Bu
metodlar pedagogik faoliyatga tayyorlanayotgan talabalarning o‘z bilim va ko‘nikmalarini
nafaqat egallash, balki ongli tarzda tahlil qilish, baholash, rivojlantirish va qayta ishlashiga
imkon yaratadi. Shuningdek, ular reflektiv kompetensiyani shakllantirish va mustahkamlashga
xizmat qiladi.
Oliy ta’lim muassasalarida keng qo‘llanilayotgan refleksiv metodlardan biri bu – klaster metodi
bo‘lib, u talabalarning biror muammoni tahlil qilish, unga oid tushunchalarni guruhlarga ajratish
va mantiqiy bog‘liqlik asosida ifodalash malakasini rivojlantiradi. Klasterlar orqali o‘quvchilar
o‘z fikrlarini erkin ifodalaydi, ularni umumlashtiradi va tahlil qiladi. Shu bilan birga, reflektiv
esse yozish metodikasi talabalarga o‘z fikrini mustaqil shakllantirish, his-tuyg‘ulari va
bilimlarini izchil tarzda ifodalash, shuningdek, o‘z o‘quv tajribasini tahlil qilish imkonini beradi.
Bu esa ularning metakognitiv faoliyatini rivojlantiradi. Portfoliolar tuzish orqali talabalar
o‘zining o‘quv va kasbiy faoliyatidagi yutuqlarini tizimlashtiradi, bosqichma-bosqich baholab
boradi va o‘zgarishlarni aniqlaydi. Portfoliolar, ayni vaqtda, ularning o‘z-o‘zini nazorat qilish
vositasi sifatida ham xizmat qiladi. O‘z-o‘zini baholash jurnallari esa talabalarni o‘z faoliyati
ustida doimiy kuzatuv olib borishga, faoliyatini muntazam ravishda qayta ko‘rib chiqishga va
reflektiv savollar orqali ichki rivojlanish yo‘nalishlarini belgilashga undaydi.
Reflektiv metodlar bilan bir qatorda, amaliyotda treninglar, simulyatsiyalar va interaktiv
mashg‘ulotlar kabi faol o‘rgatish shakllari ham keng qo‘llanilmoqda. Treninglarda talabalar turli
pedagogik vaziyatlarda o‘z pozitsiyasini aniqlash, o‘ziga xos qarorlar qabul qilish,
kommunikativ va emotsional kompetensiyalarni rivojlantirish imkoniga ega bo‘ladilar.
Simulyatsion mashg‘ulotlar orqali esa ular real hayotdagi muammoli vaziyatlarni modellashtiradi,
ularni tahlil qiladi va reflektiv yondashuv asosida harakat yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. Bunday
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
8
mashg‘ulotlar reflektiv faoliyatni faollashtiradi, chunki talabalar har bir harakatining oqibatini
anglab, o‘z faoliyatini baholashga o‘rganadi. Bu tajribalar pedagogik faoliyatga
tayyorlanayotgan yoshlar uchun ayniqsa muhimdir.
Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalari ham refleksiv
muhitning samaradorligini tasdiqlaydi. Jumladan, ayrim universitetlarda refleksiv metodlarning
tizimli qo‘llanilishi natijasida talabalarning o‘z-o‘zini baholash ko‘nikmalari 30–40% ga oshgani,
muammoli vaziyatlarni hal etishdagi mustaqillik darajasi esa 25–35% ga yaxshilangani
kuzatilgan. Shuningdek, o‘z ustida ishlash va o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan motivatsiyaning
ortishi ham kuzatilgan bo‘lib, bu talabalarda kasbiy refleksiya va mas’uliyat tuyg‘usining
shakllanayotganidan dalolat beradi. Pedagogik kadrlar tayyorlashda refleksiv ta’lim muhitini
yaratish va rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan metodik hamda tashkiliy ishlar samarali
natijalar bermoqda. Ushbu tajribalar nafaqat o‘quv jarayonining interaktivligini oshiradi, balki
shaxsiy va kasbiy rivojlanishga, pedagogik tafakkur va tanqidiy fikrlash salohiyatining
shakllanishiga zamin yaratadi. Shu bois, refleksiv muhit komponentlarini tizimli asosda joriy
etish pedagogik ta’lim sifatini oshirishda muhim omil hisoblanadi.
Refleksiv ta’lim muhitini samarali tashkil etish va uni pedagogik jarayonga izchil
integratsiyalash uchun tizimli yondashuv, nazariy va amaliy asosga ega bo‘lgan metodik
yondashuvlar hamda innovatsion texnologiyalar zarur. Bunday muhitni shakllantirishda
o‘qituvchilarning refleksiv kompetensiyalarini rivojlantirish, ta’lim dasturlariga reflektiv
vositalarni integratsiyalash va raqamli texnologiyalardan keng foydalanish kabi omillar ustuvor
yo‘nalish sifatida qaraladi. Har bir komponent pedagogik faoliyatda reflektiv madaniyatni
shakllantirish va mustahkamlashga xizmat qiladi.
Avvalo, refleksiv ta’lim muhitining samaradorligi bevosita o‘qituvchining refleksiv
kompetensiyasiga bog‘liqdir. Refleksiv kompetensiya – bu o‘qituvchining o‘z kasbiy faoliyatini,
qarorlarini, metodik yondashuvlarini, muloqot uslublarini, shuningdek, shaxsiy rivojlanish
jarayonini tahlil qilish, baholash va takomillashtirish qobiliyatidir. Uni shakllantirish uchun oliy
ta’lim muassasalarida maxsus kurslar, amaliy mashg‘ulotlar, metodik seminarlar va treninglar
tashkil etilishi lozim. O‘qituvchining o‘z ustida ishlashi, tahliliy fikrlashi, o‘z harakatlarini ongli
nazorat qilishi va tajribalarni umumlashtirishi – reflektiv faoliyatning poydevoridir. Shu bilan
birga, tahliliy kundaliklar yuritish, video-tahlillar, kollegial refleksiya shaklidagi kuzatuvlar,
pedagogik konsultatsiyalar orqali bu kompetensiyalarni izchil rivojlantirish mumkin. Reflektiv
kompetensiyani rivojlantirish natijasida o‘qituvchi nafaqat dars beruvchi, balki talabaning
shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga yo‘naltiruvchi hamkor sifatida shakllanadi.
Ikkinchi muhim yo‘nalish – ta’lim dasturlariga refleksiya vositalarini integratsiyalashdir. Ta’lim
mazmuniga refleksiv yondashuv asosida tuzilgan topshiriqlar, baholash mezonlari, muammoli
vaziyatlar, metakognitiv savollar, o‘z-o‘zini tahlil jurnallari, portfoliolar, esse va loyiha ishlari
singari metodik vositalarni kiritish talab etiladi. Bunday integratsiya o‘quvchilarni o‘z bilimlarini
qayta ko‘rib chiqish, tajriba bilan bog‘lash, faoliyatiga tanqidiy yondashish va strategik
fikrlashga o‘rgatadi. Shuningdek, fan dasturlarining maqsad va vazifalari orasida refleksiv
kompetensiyani shakllantirishga doir elementlar belgilanishi lozim. O‘quv rejalari va baholash
mezonlari refleksiv ko‘nikmalarni rivojlantirishga xizmat qiluvchi shakllarni qamrab olishi zarur.
Bu, o‘z navbatida, o‘qitish jarayonida o‘zaro muloqot, savol-javoblar, o‘z fikrini asoslash,
dalillash, fikrlar tahlili va o‘zgarishga tayyorlik madaniyatini shakllantiradi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
9
Zamonaviy ta’limning raqamli muhitga o‘tishi sharoitida refleksiv faoliyatni tashkil etishda
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Onlayn forumlar, reflektiv bloglar, raqamli portfoliolar, elektron jurnal va baholash tizimlari,
virtual simulyatsiyalar refleksiya uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Talaba o‘z fikrini yozma va
og‘zaki shaklda ifoda etib, uni saqlab boradi, tahlil qiladi, rivojlanish dinamikasini monitoring
qilish imkoniga ega bo‘ladi. Masofaviy ta’lim platformalari (Moodle, Google Classroom,
Edmodo va boshqalar) orqali turli reflektiv vazifalarni individual va guruhiy shaklda bajarish
imkoniyati mavjud. Shuningdek, raqamli analitik vositalar yordamida o‘quvchilarning reflektiv
faoliyati natijalarini tahlil qilish, kamchiliklarni aniqlash va moslashtirilgan ta’lim
strategiyalarini ishlab chiqish mumkin. Refleksiv ta’lim muhitini shakllantirish bo‘yicha
kompleks yondashuvlar – o‘qituvchining reflektiv salohiyatini rivojlantirish, o‘quv dasturlariga
refleksiya elementlarini tizimli integratsiyalash va raqamli texnologiyalar asosida o‘quv
faoliyatini reflektiv tarzda tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Bu esa pedagogik ta’limda sifatli,
chuqur anglangan, ongli va tanqidiy yondashuv asosidagi o‘qitish modelini yaratishga, natijada
esa shaxsiy va kasbiy jihatdan yetuk pedagogik kadrlarni tayyorlashga xizmat qiladi.
Zamonaviy pedagogika ta’limi kontekstida refleksiv ta’lim muhitining ahamiyati yildan-yilga
ortib bormoqda. Bu, bir tomondan, ta’lim jarayonining faqat bilimga asoslangan uzatish
modelidan shaxsiy rivojlanish, o‘z-o‘zini anglash va kasbiy shakllanishga yo‘naltirilgan
faoliyatga o‘tayotganligi bilan, ikkinchi tomondan esa, pedagogik kadrlarning reflektiv
kompetensiyalarini shakllantirish va takomillashtirish zarurati bilan bevosita bog‘liqdir.
Refleksiv ta’lim muhiti pedagogika ta’lim yo‘nalishida o‘quvchi-shaxsning mustaqil fikrlovchi,
ijtimoiy faol, mas’uliyatli, tanqidiy qarorlar qabul qila oladigan subyekt sifatida shakllanishi
uchun muhim psixologik-pedagogik shart-sharoitlarni yaratadi. Bu muhit pedagogik tafakkurda
yangicha metodologik yondashuvni qaror toptiradi hamda ta’limni shaxsga yo‘naltirish
tamoyilining amaliy ifodasiga aylanadi.
Maqolada taklif etilgan refleksiv ta’lim muhitining strukturasi va komponentlari – motivatsion-
kommunikativ, mazmuniy-kompetensiyaviy, texnologik-didaktik, tashkiliy-psixologik va
baholovchi-analitik qismlardan iborat tizimli model asosida ishlab chiqildi. Ushbu komponentlar
o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ular refleksiya jarayonining har bir bosqichini qamrab oladi va
talabaning shaxsiy, kasbiy va kognitiv rivojlanishiga izchil xizmat qiladi. Har bir komponent
ta’lim jarayonida o‘z funksiyasini bajarib, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi hamkorlikni
mustahkamlash, o‘z-o‘zini baholash, faoliyatni tahlil qilish va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu modelning samaradorligi nazariy asoslanganligi, metodik
jihatdan moslashuvchanligi hamda amaliy qo‘llash imkoniyatlarining kengligi bilan belgilanadi.
Kelgusidagi ilmiy-tadqiqot ishlarida refleksiv ta’lim muhitining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash,
uning monitoring tizimini ishlab chiqish, raqamli muhitda refleksiya vositalarining qo‘llanilish
imkoniyatlarini chuqur o‘rganish hamda turli yoshdagi o‘quvchilar (bakalavriat, magistratura,
qayta tayyorlash kurslari) uchun reflektiv metodikani moslashtirish yo‘nalishida izlanishlar olib
borish maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, sun’iy intellekt, neyropedagogika va adaptiv o‘qitish
texnologiyalari bilan integratsiyalashgan reflektiv yondashuvlarning pedagogik samaradorligini
aniqlash hozirgi davrda dolzarb masalalardan biri bo‘lib bormoqda. Shu asosda, refleksiv ta’lim
muhiti nafaqat ta’lim mazmunining modernizatsiyasi, balki pedagogik tafakkurning yangilanishi
va kelajak avlod o‘qituvchisining shakllanishida hal qiluvchi o‘rin tutadi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 9, issue 1, Avgust 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
10
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Bakhodirovna, U.K. Pedagogik shart- sharoitlarning o‘quvchilarda reflektiv
kompetensiyani shakllantirishdagi roli // Asian Journal of Pedagogical Studies, 2024, No 7,
Baku–Toshkent, pp. 45-53.
2.
Merzon E.E., Nurgatina I.E., Bakhayeva G.M. Technology of teacher reflexive
competence development in modern conditions // Review of European Studies, 2015, Vol 7,
No 4, Kazan–Toshkent, pp. 112-123.
3.
Marienko M. et al. Personalization of learning through adaptive technologies… //
O‘zbekiston va xalqaro kontekstda mashg‘ulotlar, 2020, Vol 4, pp. 50-68.
4.
Kovalenko V. et al. Use of augmented and virtual reality tools… – O‘rta ta’limda
ar- va-vr texnologiyalari joriy etilishi, 2022, Vol 2, pp. 100-117.
5.
Serbati A. Developing reflection on competence- based learning // Tuning Journal,
2014, Vol 1, No 1, Italy–Rossiya hajmi, pp. 10-30.
6.
Ravshanova N.N. Refleksiya bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy faoliyatida muhim shakl
va metodlari yoritilgan // Education and Didactics International Journal, 2025, No 1, pp. 10-22.
7.
G‘ulomova M. O‘QITUVCHINING TA’LIM JARAYONIDAGI MAHORATI:
Oignon (Piyoz) modeli nazariy va amaliy tahlil // Qo‘qon Universiteti Xabarnomasi, 2024,
Vol 13, № 1, pp. 225-229.
8.
Ravshanova N.N. Theoretical approaches in the formation of reflective competence
(Reflektiv kompetensiya nazariy yondashuvlar) // Tamaddun Nuri Journal, 2024, № 221, pp. 50-
60.
9.
Xolbo‘tayeva D.U. Pedagogik mahorat: o‘qituvchi kasbiy refleksiyasi va uning
rivojlanishi // Pedagogik Mahorat, 2024, No 2, pp. 173-180.
