ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
267
IQLIMIY SHAROITGA MOSLASHTIRILGAN ARXITEKTURA: O‘ZBEKISTON
JANUBIY HUDUDLARI UCHUN DIZAYN YONDASHUVLARI
Hamidova Mohigul Hayot qizi
Buxoro davlat texnika Universiteti
Bino Inshootlar Arxitekturasi yo’nalishi 1-kurs magistranti
Vohidov Shaxzod Kenjayevich
Buxoro davlat texnika Universiteti
Arxitektura tarixi va nazariyasi yo’nalishi1-kurs doktoranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada O‘zbekiston janubiy hududlarining iqlimiy xususiyatlarini
inobatga olgan holda arxitektura loyihalarini ishlab chiqish zarurati asoslab beriladi.
Haroratning yuqoriligi, kam yog‘ingarchilik, quyoshli kunlar ko‘pligi kabi omillar energiya
tejovchi, ekologik qulay va mahalliy qurilish an’analariga asoslangan dizayn yondashuvlarini
talab qiladi. Maqolada passiv sovitish tizimlari, tabiiy ventilyatsiya, quyosh panellaridan
foydalanish va soyali maydonlarni tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
Kalit so‘zlar:
iqlimga mos arxitektura, passiv dizayn, tabiiy ventilyatsiya, issiqlik izolyatsiyasi,
Janubiy O‘zbekiston
O‘zbekistonning janubiy viloyatlari — Qashqadaryo, Surxondaryo, Navoiy va Buxoro
viloyatlarining ayrim qismlari — yarim cho‘l va cho‘l iqlimiga ega. Bu hududlarda yozda
harorat 40–45°C gacha yetadi, havo namligi past, qishda esa keskin sovuqlar kuzatiladi. Ana
shu iqlimiy omillar aholi yashash sharoitini murakkablashtiradi va arxitektura yondashuvlariga
alohida talablar qo‘yadi.
Bugungi globallashuv jarayonida ko‘plab davlatlarda universal arxitektura uslublari keng
qo‘llanilmoqda. Biroq bu yondashuv har doim ham mahalliy iqlim sharoitlariga mos
kelavermaydi. O‘zbekiston janubiy hududlarida ayniqsa yoz mavsumida issiqlik darajasi yuqori
bo‘lishi, sovitish xarajatlarining ortishiga olib kelmoqda. Energiya resurslari cheklangan
sharoitda esa bu muammo iqtisodiy va ekologik inqirozlarga sabab bo‘lmoqda.
Shuning uchun, yangi qurilayotgan binolarni loyihalashda
passiv energiya tejovchi tizimlar
,
mahalliy materiallardan foydalanish
,
an’anaviy dizayn elementlarini zamonaviy uslublar
bilan uyg‘unlashtirish
muhim ahamiyatga ega. Bu yondashuv nafaqat yashash sharoitini
qulaylashtiradi, balki milliy arxitektura an’analarini saqlashga ham xizmat qiladi.
Janubiy viloyatlar uchun mo‘ljallangan loyiha va inshootlarda bu yondashuv hali keng
qo‘llanilmayapti. Aksariyat hollarda standart va umumiy dizayn modellaridan foydalanilmoqda.
Ushbu maqola ana shunday muammolarni yoritish, zamonaviy ekologik yondashuvlarni taklif
qilish hamda tarixiy qurilish tajribasidan o‘rinli foydalanish zaruriyatini asoslashga xizmat
qiladi.
Bugungi kunda bu hududlarda barpo etilayotgan ko‘plab binolar umumiy shablon asosida,
iqlimiy moslashtirishsiz qurilmoqda. Natijada, issiqlik energiyasi isrofgarchiligi, ichki
mikroiqlimning nomuvofiqligi va yuqori ekspluatatsiya xarajatlari yuzaga kelmoqda. Ushbu
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
268
maqolada aynan janubiy iqlim sharoitiga mos arxitektura dizayn yechimlarini ishlab chiqish va
ularni joriy etish masalasi ko‘rib chiqiladi.
Meteorologik tahlil
: 2000–2023 yillar orasida Surxondaryo va Qashqadaryo
viloyatlaridagi harorat, namlik va quyosh nurlanishi ko‘rsatkichlari o‘rganildi.
Me’moriy kuzatuv
: Termiz va Qarshi shaharlaridagi turar-joy, ta’lim va sog‘liqni
saqlash obyektlarining loyihalari tahlil qilindi.
An’anaviy qurilish uslublari
: mahalliy loy, g‘isht, suvoq va peshtoq elementlari
o‘rganilib, ularning zamonaviy arxitekturadagi o‘rni baholandi.
Xalqaro amaliyotlar bilan solishtirish
: O‘xshash iqlimga ega bo‘lgan Eron, Marokash
va Saudiya Arabistoni arxitekturasidagi iqlimga moslashtirilgan dizayn yondashuvlari tahlil
qilindi.
Quyosh radiatsiyasi darajasi yuqori bo‘lgan hududlarda binolarning sharq va g‘arb fasadlarini
soyali elementlar bilan himoyalash, derazalar sonini kamaytirish, tomlar uchun oq rangli,
yorug‘likni qaytaruvchi materiallardan foydalanish tavsiya qilinadi.
Ichki sovitish xarajatlarini kamaytirish uchun binolarning oraliq devorlariga qalin issiqlik
izolyatsiyasi qo‘llanishi energiya samaradorligini oshiradi.
An’anaviy uslubdagi suvoq va peshtoq elementlari nafaqat estetik jihatdan, balki fasadni
quyoshdan himoyalashda ham amaliy foyda beradi.
Passiv sovitish uslublari, masalan, vertikal shamollatish minoralari (badgir) va yuqoridan havo
aylanishini ta’minlovchi deraza tizimlari orqali konditsionerga bo‘lgan ehtiyoj 30–40% gacha
kamayadi.
Iqlimiy sharoitga moslashtirilgan arxitektura faqatgina energiya tejash emas, balki inson
salomatligi va qulay yashash muhiti uchun ham muhim omildir. Ayniqsa, iqlim o‘ta ekstremal
bo‘lgan janubiy hududlarda bunday yondashuv zarur.
Zamonaviy arxitekturadagi asosiy xatoliklardan biri — shablonli, takroriy loyiha tiplarini
barcha iqlim zonalariga bir xil tarzda qo‘llashdir. Bu esa arxitektura mohiyatiga zid bo‘lib,
mahalliy resurslardan foydalanmaslik, ortiqcha energiya sarfi va ekologik nomuvofiqlikka olib
keladi.
Mahalliy materiallar (loy, g‘isht, yog‘och) uzoq yillar davomida iqlim bilan sinovdan o‘tgan
bo‘lib, ularni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish mumkin. Shu bilan birga,
binolarda tabiiy yoritish, ichki hovli (ayvonli) tizimlar, kichik hovuzlar, quyosh batareyalari va
yomg‘ir suvi yig‘ish tizimlarini joriy qilish orqali ekologik samaradorlik oshiriladi.
Ushbu tadqiqotdan olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi vaqtda ko‘plab shahar va
qishloq joylarda barpo etilayotgan binolarda
klimatologik yondashuv
ga yetarlicha e’tibor
qaratilmayapti. Loyihalar umumiy namunalar asosida bajarilmoqda, natijada issiqlik
izolyatsiyasi sust, shamollatish tizimi tabiiy emas, ichki mikroiqlim esa inson salomatligiga
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Mahalliy sharoitlarga mos dizayn elementlari — masalan,
ichki ayvonli hovlilar, peshtoq,
yuqori darvozaxona
, tuproq va g‘isht aralashmalaridan iborat devor konstruksiyalari —
an’anaviy me’moriy merosda keng qo‘llanilgan. Ushbu elementlar asrlar davomida iqlim
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
269
sharoitlaridan himoya qilish, energiyani tejash va ekologik uyg‘unlikni saqlashda
muvaffaqiyatli yechim bo‘lib kelgan.
Yevropa va Yaqin Sharq tajribasiga nazar solsak, u yerda
"bioklimatik arxitektura"
konsepsiyasi asosida turar-joylar loyihalanmoqda. Bunda iqlimiy zonalarga mos keluvchi
issiqlik massasi, yoritish va shamollatish yechimlari asosiy o‘rinda turadi. O‘zbekistonda esa
bu yondashuv hali nazariy darajada qolmoqda.
Shuningdek, shuni alohida ta’kidlash lozimki, iqlimga moslashtirilgan dizaynni ommalashtirish
uchun quyidagi yo‘nalishlarda tizimli ishlar olib borilishi lozim:
Qurilish sohasida ishlayotgan mutaxassislar (loyihachi, arxitektor, injener) uchun
iqlimga yo‘naltirilgan dizayn bo‘yicha o‘quv kurslari tashkil etish;
Qonunchilikka energiya samaradorlik bo‘yicha majburiy talablarga ega normativlarni
kiritish;
Loyihalarda
tabiiy sovitish tizimlari
,
quyosh nurlanishidan himoya choralari
,
yomg‘ir suvini to‘plash tizimlari
ni joriy qilishni rag‘batlantirish;
Hududiy arxitektura institutlarida ushbu mavzuga ixtisoslashgan ilmiy-tadqiqot
guruhlarini shakllantirish.
Muhokama shuni ko‘rsatadiki, iqlimiy sharoitga moslashtirilgan arxitektura — bu faqat
arxitektura masalasi emas, balki
resurs tejamkorligi, ekologik xavfsizlik va madaniy
barqarorlik
masalasidir. Bunday dizayn yondashuvi orqali shaharlarimizda energetik bosim
kamayib, iqlimga mos, yashash uchun qulay va estetik muvozanatli inshootlar barpo etilishi
mumkin bo‘ladi.
Janubiy O‘zbekiston sharoitida barqaror va iqlimga mos arxitektura tamoyillarini joriy etish
quyidagilarni talab qiladi:
1.
Qurilish me’yorlarida iqlimiy zonalarga moslashtirilgan dizayn ko‘rsatkichlarini kiritish;
2.
Mahalliy materiallarga asoslangan innovatsion loyiha andozalarini yaratish;
3.
Arxitektor va loyihachilar uchun iqlimiy dizayn bo‘yicha maxsus o‘quv kurslarini
tashkil etish;
4.
Energiya samaradorligi sertifikatlari va qurilishda soliq imtiyozlari orqali
rag‘batlantirish.
Bu yondashuv O‘zbekistonning janubiy hududlarida ekologik, iqtisodiy va madaniy jihatdan
barqaror arxitektura rivojiga zamin yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Kadyrov M. Issiq iqlimda arxitektura dizayni. — Toshkent: Qurilish, 2020.
2.
UN-Habitat. Climate Responsive Urban Design Guidelines. — 2019.
3.
Hasanov A. O‘zbek an’anaviy qurilish materiallari va ularning zamonaviy
arxitekturadagi o‘rni. — Qarshi, 2021.
4.
Bahrami, M. Passive Cooling in Traditional Architecture of Hot Regions. — Iran
Architecture Review, 2018.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Qurilish kodeksi. — 2022.
6.
Tursunov S. Yarim cho‘l hududlarida energiya samarador binolar loyihasi. — Termiz,
2023.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
270
7.
www.archdaily.com — iqlimga mos dizayn misollari
8.
World Green Building Council. Energy Efficiency in Warm Climates. — 2020.
9.
Buro Happold. Sustainable Design in Desert Architecture. — 2019.
10.
O‘zbekiston iqlim xaritasi. Gidrometeorologiya instituti — 2023 y. ma’lumotlari.
