ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
258
MAISHIY DISKURSNING YOSHGA DOIR TASNIFI
T.Abduraxmanov
Andijon davlat chet tillari institute
Gidhamrohligi, madaniyatlararo
mulokot kafedrasi o’qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu tezisda maishiy diskurs tushunchasi va uning yosh omiliga ko‘ra
tasniflanish xususiyatlari tahlil etiladi. Inson yoshiga qarab muloqot shakli, til vositalarining
tanlanishi, nutqiy strategiyalar va emotsional ifoda o‘zgarib boradi. Tadqiqotda bolalar,
o‘smirlar, kattalar va keksalar nutqidagi leksik, pragmatik va uslubiy farqlar ko‘rib chiqilgan.
Maishiy diskursda yosh omili nafaqat lingvistik, balki psixologik va ijtimoiy jihatdan ham
muhim rol o‘ynashi ta’kidlanadi. Tezis tilshunoslikning lingvopragmatika va psixolingvistika
sohalari nuqtayi nazaridan yondashilgan holda yozilgan bo‘lib, til va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni ochib beradi.
Kalit so‘zlar:
Maishiy diskurs, yoshga oid tasnif, bolalar nutqi, o‘smirlar muloqoti, katta
yoshdagi suhbat, keksa avlod til xususiyatlari, norasmiy kommunikatsiya, lingvopragmatika,
psixolingvistika, sleng va jargon, nutq etiketi, identitet va til, ijtimoiy rol, kontekstual muloqot,
emotsional ifoda
Kirish
Maishiy diskurs — bu odamlar o‘rtasida kundalik hayotda kechadigan, norasmiy muloqotning
shakli bo‘lib, u insonlarning ijtimoiy tajribasi, shaxsiy aloqalari, madaniy qadriyatlari va
kommunikativ kompetensiyasini aks ettiradi. Tilshunoslikda diskurs tushunchasi matndan
tashqariga chiqib, tilning real hayotdagi ishlatilish usulini, nutqiy holatlarni, kontekstni ham
qamrab oladi. Maishiy diskurs esa ana shu keng doiraning eng ko‘p uchraydigan, ammo kam
tadqiq etilgan sohasi hisoblanadi.
Yosh — maishiy diskursning shakllanishida muhim omillardan biridir. Inson yoshiga qarab
muloqot strategiyalari, leksik tanlov, nutq odoblari va til vositalarining ishlatilishi farqlanadi.
Maishiy diskursning xususiyatlari
Maishiy diskurs quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:
Norasmiylik
— suhbat rasmiy til me’yorlaridan chetlashgan, erkin.
Dialogik xarakter
— savol-javoblar, izohlar, emotsional ohang ustun.
Kontekstual bog‘liqlik
— suhbat ayni vaqtda va ayni sharoitda yuz beradi.
Subyektivlik va ekspressivlik
— hissiyotlar, holat ifodasi, ohang va pauzalar muhim
rol o‘ynaydi.
Yoshga qarab maishiy diskursning tasnifi
Bolalar diskursi (3–10 yosh)
Til xususiyatlari
: Oddiy gaplar, ko‘p takrorlar, o‘yinbop elementlar, so‘z o‘ylab topish,
multfilm va ertaklar ta’siri.
Nutq strategiyasi
: O‘z fikrini yetkazishdan ko‘ra taqlid qilish, eshitganini qayta aytish,
savollarga ko‘p murojaat qilish.
Nutq muhitiga bog‘liqlik
: Ko‘p hollarda ota-ona, tarbiyachi yoki yaqin qarindoshlar
bilan bo‘ladi.
O‘smirlar diskursi (11–17 yosh)
Til xususiyatlari
: Sleng, jargon, ijtimoiy tarmoq tilshunosligi (emoji, qisqartmalar,
inglizcha aralashmalar).
Identitet ifodasi
: Nutq orqali o‘zini guruhda ko‘rsatish, boshqalardan ajralib turish
istagi kuchli bo‘ladi.
Emotsional fon
: Ko‘proq hissiyotli, kinoya, kulgi, hazil elementlari bilan boyitilgan.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
259
Katta yoshdagi kishilar diskursi (18–60 yosh)
Til xususiyatlari
: Maqsadga yo‘naltirilgan, rollar va mavqega moslashgan.
Pragmatik yondashuv
: Axborot uzatish, muammoni hal qilish, maslahat berish yoki
olish — asosiy maqsadlar.
Nutq uslubi
: Shaxsiy hayot, oila, kasb, kundalik faoliyatga oid suhbatlar.
Keksalar diskursi (60 yoshdan katta)
Til xususiyatlari
: Klassik til qoidalariga sodiqlik, so‘z boyligining kengligi.
Diskurs mavzusi
: O‘tgan hayot, nasihatlar, tarixiy xotiralar, madaniyat va urf-odatlar
haqida hikoyalar.
Nutq ohangi
: Og‘ir, ba’zida dramatik, lekin hurmat va e’tibor kutuvchi.
Yosh omilining lingvopragmatik ahamiyati
Yosh o‘zgarishi bilan nafaqat lug‘at boyligi yoki grammatik tuzilma, balki suhbatning
pragmatik maqsadi
,
nutq etiketi
,
intonatsiyasi ham o‘zgaradi. Masalan:
Bolalar savollar orqali bilim olishga intiladi.
O‘smirlar ko‘proq tasdiqlanish va e’tibor izlaydi.
Katta yoshdagilar real muammolarni muhokama qiladi.
Keksalar esa hayot tajribasini baham ko‘rishga moyil.
Bu farqlar maishiy diskursni o‘rganishda yoshlar lingvistikasi va psixolingvistika sohalarini
o‘zaro bog‘lab turadi.
Xulosa
Maishiy diskursning yoshga qarab farqlanishi tilshunoslikda muhim ilmiy yo‘nalishlardan
biridir. Bu farqlarni chuqur tahlil qilish orqali tilning qanday ijtimoiy va psixologik omillarga
bog‘liq holda shakllanishini, o‘zgarishini anglash mumkin. Shuningdek, yoshga oid diskursiy
farqlarni bilish — ta’lim, tarbiya, sotsiologiya, reklama va psixologik maslahat berish kabi
sohalarda ham katta amaliy ahamiyat kasb etadi.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Axmedova D. Sh. Diskurs va uning lingvistik xususiyatlari. – Toshkent: O‘zbekiston
Milliy Universiteti, 2019.
2.
Abdullaeva M. B. Maishiy muloqot madaniyati va til vositalari. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2020.
3.
Raxmonov A. Til va jamiyat: lingvistik yondashuvlar. – Samarqand: Zarafshon, 2018.
4.
Yusupova D. A. O‘zbek tilida nutq etiketi vositalari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2009.
5.
G‘aniyeva M. I. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. – Toshkent: Yangi asr avlodi,
2016.
6.
Schiffrin D. Discourse Markers. – Cambridge: Cambridge University Press, 1987.
7.
Gee, J. P. An Introduction to Discourse Analysis: Theory and Method. – New York:
Routledge, 2011.
8.
Grice, H. P. Logic and Conversation. // Studies in the Way of Words. – Harvard
University Press, 1989.
9.
Crystal D. The Cambridge Encyclopedia of Language. – Cambridge: CUP, 2003.
10.
Vygotsky L. S. Thought and Language. – Cambridge, MA: MIT Press, 1986.
11.
Axmedova D. Sh. Diskurs va uning lingvistik xususiyatlari. – Toshkent: O‘zbekiston
Milliy Universiteti nashriyoti, 2019. – 152 b.
12.
Abdullaeva M. B. Maishiy muloqotda til vositalarining lingvopragmatik xususiyatlari //
Filologiya masalalari. – 2021. – №2. – B. 34–39.
13.
G‘aniyeva M. I. Zamonaviy o‘zbek tilida nutq madaniyati va uslubi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2020. – 184 b.
14.
Qodirova Z. N. O‘zbek tilida yoshga oid nutqiy xatti-harakatlarning lingvopragmatik
jihatlari // O‘zbek tili va adabiyoti. – 2022. – №3. – B. 41–45.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
260
15.
Turg‘unova N. T. O‘zbek tilida kundalik nutq va uning yoshlar orasidagi
o‘zgaruvchanlik dinamikasi // Til va adabiyot ta’limi. – 2023. – №1. – B. 52–58.
16.
Raxmonov A. Til va jamiyat: kommunikativ yondashuvlar. – Toshkent: Innovatsiya
ziyo, 2021. – 136 b.
17.
Rasulova M. A. O‘zbek tilida bolalar nutqining leksik-pragmatik o‘ziga xosliklari //
Ilmiy izlanishlar. – 2020. – №4. – B. 28–33.
18.
Yusupova D. A. O‘zbek tilidagi maishiy diskursda nutq etiketi vositalari // Filologiya
masalalari. – 2024. – №1. – B. 17–23.
