ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
197
NAVOIY SHAHRIDA 2018-YIL CHANG ZARRALARINING ME’YORIDAN
OSHGAN KUZATUVLARI VA UNING TAHLILI
Toshturdiyev Nurbek Nurali o‘g‘li
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universiteti Fizika fakulteti Gidrometeorologiya
yo‘nalishi 4-bosqich talabasi
Tel: +998 88 910 42 46
Email:
nurbektoshturdiyev86@gmail.com
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Navoiy shahrida 2018-yilda atmosfera havosidagi chang
zarralarining me’yoridan oshgan holatlari statistik tahlil qilindi. Kuzatuvlar asosida yil
davomida qayd etilgan eng yuqori konsentratsiyalar, ularning mavsumiy taqsimoti hamda
ifloslanishga olib keluvchi omillar ko‘rib chiqildi. Shuningdek, chang zarralarining inson
salomatligiga salbiy ta’siri yoritilib, ekologik muhofaza choralarining zarurligi asoslab berildi.
Kalit so‘zlar:
atmosfera havosi, chang zarralari, ekologik muammo, sanoat ifloslanishi, sog‘liq,
monitoring.
Аннотация:
В данной статье представлен статистический анализ превышения
концентрации пылевых частиц в атмосферном воздухе города Навои в 2018 году.
Рассмотрены наивысшие зафиксированные значения, их сезонное распределение и
основные причины загрязнения. Также освещено негативное влияние пылевых частиц на
здоровье человека и обоснована необходимость экологических мер.
Ключевые слова:
атмосферный воздух, пылевые частицы, экологическая проблема,
промышленное загрязнение, здоровье, мониторинг.
Abstract:
This article presents a statistical analysis of the exceedance of dust particle
concentrations in the atmospheric air of Navoi city during 2018. The study explores the highest
recorded values, their seasonal distribution, and the main factors contributing to air pollution.
The negative impact of particulate matter on human health is also discussed, highlighting the
need for effective environmental protection measures.
Keywords:
atmospheric air, dust particles, environmental issue, industrial pollution, health,
monitoring.
Atmosfera havosining ifloslanishi – bugungi kunda global miqyosda eng dolzarb
ekologik muammolardan biri hisoblanadi. Sanoat korxonalarining ko‘payishi, aholi zichligining
oshishi, transport vositalari harakatining intensivligi va tuproq eroziyasining kuchayishi
natijasida havoga har yili millionlab tonna zararli moddalarning chiqarilishi kuzatilmoqda. Bu
holat nafaqat ekologik muhitga, balki inson salomatligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Ayniqsa, havoda chang zarralari konsentratsiyasining oshib borishi ko‘plab kasalliklar, xususan,
nafas olish yo‘llari, yurak-qon tomir va allergik kasalliklar sonining ortishiga olib kelmoqda.
Navoiy shahri O‘zbekiston Respublikasi miqyosida yirik sanoat hududi sifatida tan olingan
bo‘lib, bu yerda kimyo sanoati, tog‘-kon va energetika sohalarining faol rivojlanib borayotgani,
shahar ekologik holatiga jiddiy ta’sir o‘tkazmoqda. Ayni paytda, viloyatning iqlim sharoiti —
ya’ni, qurg‘oqchil iqlim, kam yog‘ingarchilik, shamolli kunlarning ko‘pligi — chang
zarralarining havoda ushlanishini kuchaytiruvchi tabiiy omillar sifatida namoyon bo‘lmoqda.
2018-yil mobaynida Navoiy shahrida olib borilgan atmosfera monitoringi natijalari shuni
ko‘rsatadiki, ushbu davrda chang zarralari me’yoriy ko‘rsatkichlardan bir necha marotaba
oshgan kunlar ko‘p kuzatilgan. Bu esa ushbu yilda ekologik vaziyatning nisbatan og‘ir
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
198
bo‘lganidan dalolat beradi. Me’yoriy chegaradan oshgan chang zarralari ko‘plab tumanlarda
barqaror qayd etilib, bu holat shahar aholisi salomatligi va ekologik xavfsizligiga tahdid solgan.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, chang zarralari muammosi faqatgina sanoat chiqindilari bilan
bog‘liq emas, balki qurilish ishlari, asfaltlash, transport vositalarining harakati, qishloq xo‘jalik
faoliyati, hatto tabiiy shamol va bo‘ronlar natijasida ham yuzaga keladi. Aynan shu sababli
chang zarralarining konsentratsiyasi o‘zgaruvchan bo‘lib, ularni doimiy nazorat qilish zarurati
tug‘iladi. Mazkur ilmiy maqolada 2018-yilda Navoiy shahrida kuzatilgan chang zarralarining
me’yoridan oshish holatlari chuqur tahlil qilinadi. Ularning oylik, fasliy taqsimoti, yuqori
konsentratsiyali kunlar soni, asosiy ifloslantiruvchi manbalar, meteorologik omillar bilan
bog‘liqligi hamda bu holatning inson salomatligiga ta’siri statistik dalillar bilan asoslanadi.
Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad — havodagi ifloslantiruvchi moddalarni aniqlash, ularning
manbalarini aniqlash va ularni kamaytirish bo‘yicha ekologik tavsiyalar ishlab chiqishdan
iboratdir.
Navoiy shahrida 2018-yil davomida atmosfera havosida chang zarralarining kecha-kunduzlik
konsentratsiyasi bo‘yicha o‘tkazilgan monitoring natijalari ushbu moddaning me’yoriy
ko‘rsatkichlardan oshgan holatlari yilning deyarli barcha oylarida qayd etilganini ko‘rsatmoqda.
Quyida 1-jadvalda oylar kesimida chang zarralarining necha marta me’yoriy darajadan yuqori
bo‘lgan holatlari sanab o‘tilgan.
1-jadval
Navoiy shahrida 2018-yil davomida chang zarralarining oy ichida necha marta
me’yoridan oshgan holat kuzatilganligi (kecha-kunduzlik)
T/r
Oylar
2018-yil
1
Yanvar
4
2
Fevral
6
3
Mart
5
4
Aprel
6
5
May
5
6
Iyun
7
7
Iyul
11
8
Avgust
6
9
Sentabr
9
10
Oktabr
7
11
Noyabr
3
12
Dekabr
-
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
199
1-rasm. Navoiy shahrida 2018-yil davomida me’yoridan oshgan chang zarralari
kuzatuvlari miqdori (bir kecha kunduzlik)
Navoiy shahrida 2018-yil davomida atmosfera havosining chang zarralari bilan ifloslanishi
holati bo‘yicha o‘tkazilgan monitoring natijalari yilning deyarli barcha oylarida ushbu
ifloslantiruvchi moddaning me’yoriy ko‘rsatkichlardan oshganligini ko‘rsatmoqda. Yil
davomida jami
69 ta me’yoriy oshish holati
qayd etilgan bo‘lib, bu Navoiy shahri ekologik
holatining barqaror emasligidan dalolat beradi.
Oylik kesimda ko‘rib chiqilganda, eng ko‘p me’yoriy oshish holatlari
iyul oyida
kuzatilgan
bo‘lib, bu oyda 11 marta chang zarralari me’yoriy darajadan yuqori qayd etilgan. Bu holat
iqlimiy omillar, ya’ni yuqori harorat, kam yog‘ingarchilik va kuchli shamollar bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin. Shuningdek, bu davrda shahar infratuzilmasida olib borilgan qurilish,
asfaltlash va yo‘l ta’mirlash ishlari ham chang chiqindilarining ko‘payishiga sabab bo‘lgan
bo‘lishi ehtimoldan xoli emas.
Sentabr oyida
9 ta,
oktabr oyida
esa 7 ta holatda me’yoriy darajadan oshgan konsentratsiya
qayd etilgan. Ushbu davrda ham meteorologik sharoitlar, xususan, quruq havo, kuzgi shamollar,
shahar tashqarisidagi ochiq yer maydonlaridan chang ko‘tarilishi kuzatiladi. Bu davrda qishloq
xo‘jaligi ishlarining yakunlanishi, yerlarni haydash, transport vositalarining qish mavsumiga
tayyorgarligi tufayli ham chang chiqaruvchi faoliyatlar ortgan bo‘lishi mumkin.
Iyun, aprel va fevral
oylarida esa har birida 6–7 martagacha me’yoriy oshish holatlari qayd
etilgan. Ushbu oylar ifloslanish miqdori jihatidan o‘rtacha darajada bo‘lib, ekologik muvozanat
nisbatan beqaror bo‘lgan davrlar sifatida e’tirof etiladi. Ayniqsa, bahor oylarida – ya’ni mart,
aprel va mayda chang ko‘tarilishi shamol tezligining ortishi bilan bog‘liq. Bahorda tabiiy
omillar bilan birga, odam faoliyati, ya’ni dalalarning tayyorlanishi, quruq yer yuzasida
transport harakati chang tarqalishini kuchaytiradi.
Eng kam me’yoriy oshish holatlari
yanvar
(4 ta) va
noyabr
(3 ta) oylarida qayd etilgan. Bu
davrda haroratning pastligi va qor yoki yomg‘ir shaklida yog‘ingarchilik bo‘lishi chang
zarralarining havoga ko‘tarilishini kamaytiradi.
Dekabr
oyida esa umuman hech qanday
me’yoriy oshish holati qayd etilmagan. Bu holat sovuq va barqaror havo oqimlari, yer sathi
ustida namlikning yuqoriligi natijasida chang zarrachalarining havoda ushlanmasligi bilan
izohlanadi.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
200
Yil davomida kuzatilgan ushbu ma’lumotlar quyidagi asosiy xulosalarni shakllantirishga imkon
beradi:
1.
Ifoslanish mavsumiy xarakterga ega
: Yoz va kuz oylarida chang zarralari darajasi
ko‘proq oshgan, qish oylarida esa kamaygan.
2.
Meteorologik omillar hal qiluvchi rol o‘ynaydi
: Shamol, quruqlik, harorat va
yog‘ingarchilik miqdori – barchasi chang ifloslanish darajasini belgilaydi.
3.
Inson omili doimiy ta’sirga ega
: Sanoat faoliyati, qurilish, transport harakati, qishloq
xo‘jaligi ishlari ifloslanish ko‘lamini oshiradi.
4.
Monitoring zaruriyati oshib bormoqda
: Me’yoriy oshish holatlari yil davomida
muntazam kuzatilgani tufayli havoning sifatini doimiy nazorat qilish ekologik xavfsizlik uchun
muhim ahamiyatga ega.
Umuman olganda, chang zarralari bo‘yicha aniqlangan statistika shuni ko‘rsatadiki, 2018-yilda
Navoiy shahrining atmosfera havosida ifloslanish barqaror kuzatilgan bo‘lib, bu holat ekologik
muhit va aholining salomatligi uchun jiddiy xavf tug‘dirgan.
Xulosa:
O‘tkazilgan ilmiy-tahliliy kuzatuvlar asosida 2018-yilda Navoiy shahrida atmosfera
havosining chang zarralari bilan ifloslanish darajasi me’yoriy ko‘rsatkichlardan bir necha bor
oshganligini ko‘rish mumkin. Yil davomida jami
69 ta me’yoriy oshish holati
qayd etilgani,
havodagi chang konsentratsiyasining mavsumiy va oylik kesimda o‘zgarib borishi bu
muammoning murakkab va ko‘p omilli ekanligini anglatadi.
Yoz va kuz oylarida, xususan
iyul, sentabr va oktabr
oylarida me’yoriy oshish holatlari eng
yuqori darajada kuzatilgan bo‘lib, bu davrda chang zarralari konsentratsiyasining ortishi
iqlimiy va antropogen omillar bilan bog‘liq. Quruq iqlim, yog‘ingarchilikning kamligi, shamol
tezligi, sanoat faoliyati, qurilish va transport harakatining faolligi chang zarralarining havoda
to‘planishini kuchaytirgan. Aksincha, sovuq va nam ob-havo sharoiti mavjud bo‘lgan
qish
oylarida
, xususan
dekabrda
, me’yoriy oshish holatlari umuman qayd etilmagan
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, chang zarralari havoning eng muhim ifloslantiruvchi
komponentlaridan biri bo‘lib, ularning konsentratsiyasi nafaqat ekologik muhitga, balki inson
salomatligiga ham jiddiy tahdid soladi. Ushbu zarrachalar o‘z o‘lchamlari kichikligi sababli
nafas yo‘llari orqali o‘pkaga chuqur kirib borib, surunkali bronxit, astma, yurak-qon tomir
tizimi kasalliklari va hatto onkologik xastaliklar rivojlanishiga olib kelishi mumkin
Yuqoridagi muammolardan kelib chiqib, quyidagi amaliy xulosalar va tavsiyalarni berish
mumkin:
1.
Havoni changdan tozalovchi texnologiyalarni
sanoat korxonalarida joriy etish,
mavjud chang tutuvchi moslamalarni yangilash va samaradorligini oshirish zarur.
2.
Shaqar infratuzilmasini ekologik standartlarga mos ravishda rivojlantirish
,
qurilish va asfaltlash jarayonlarida chang chiqishini kamaytiruvchi texnologiyalarni tatbiq etish
muhim.
3.
Avtomobillar harakatini optimallashtirish
, yo‘llarni muntazam namlab tozalash,
chang ko‘tarilishini kamaytirishga xizmat qiladi.
4.
Yashil hududlarni kengaytirish
, daraxt va butalar ekish orqali changni tutib qolish
tabiiy filtr vazifasini bajaradi.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
201
5.
Aholi o‘rtasida ekologik madaniyatni oshirish
va atrof-muhit muhofazasiga oid
profilaktik choralarni tushuntirish barqaror rivojlanish asosidir.
6.
Atmosfera monitoringini doimiy ravishda olib borish
, yillik hisobotlarni
jamoatchilikka taqdim etish orqali ochiqlik va nazoratni kuchaytirish lozim.
Shunday qilib, Navoiy shahrida 2018-yilda chang zarralari bo‘yicha olingan natijalar bu sohada
chuqur monitoring, tizimli yondashuv va davlat siyosatini takomillashtirish zarurligini
ko‘rsatmoqda. Faqat ekologik xavfsizlikni ta'minlash orqaligina jamiyat salomatligi va atrof-
muhit barqarorligini saqlash mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazi. (2018). Atmosfera
havosining ifloslanishi bo‘yicha yillik monitoring hisobotlari. Toshkent: O‘zgidromet.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi
vazirligi. (2018). Atrof-muhit holati va uni muhofaza qilish bo‘yicha Davlat hisobotlari.
Toshkent.
3.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO). (2018). Ambient (outdoor) air pollution.
Geneva: WHO Publications.
4.
Qodirov, T. (2020). Atmosfera havosining ifloslanishi va inson salomatligi. Toshkent:
Fan va texnologiya nashriyoti.
5.
Abdurahmonov, M. (2017). Atrof-muhit muhofazasi asoslari. Toshkent: O‘zbekiston
Milliy ensiklopediyasi.
6.
World Bank. (2019). Pollution Management and Environmental Health. Washington
D.C.: World Bank Publications.
7.
Nazarov, S., & Salomova, G. (2016). Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish.
Samarqand: SamDU nashriyoti.
8.
G‘ulomov, H. (2015). Sanoat chiqindilari va ularning ekologiyaga ta’siri. Toshkent:
O‘qituvchi nashriyoti.
