ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
182
YURAKNING ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI
Habibullayeva Sarvinoz
Qóqon universiteti Andijon filiali
Tibbiyot fakulteti davolash ishi yónalishi talabasi
Email:
sarvinozhabibullaeva35@gmail.com
Tel :
+998505255018
Ilmiy rahbar :
Xodjayeva Muqaddas
Annotatsiya:
Ushbu maqolada insonning yuragi anatomiyasi va fiziologiyasi batafsil tahlil
etiladi. Yurak tuzilishi, qon aylanishi, elektr faolligi hamda mexanik faoliyati bo‘yicha
sistematik yondashuv amalga oshirildi. Tadqiqot metodologiyasi sifatida adabiyot tahlili,
anatomiya va fiziologiya asoslari, eksperimental faktlar va klinik kuzatuvlar asosida
umumlashtirish usuli foydalanildi. Asosiy qismda yurak qopcha strukturalari, qon tomirlar
bilan integratsiyasi, elektrofiziologik jarayonlar, siklik kontraktsiyalar va qon aylanishiga taʼsir
etuvchi omillar keng qamrovda ochib berildi. Natijalar tahlili yurak funktsiyalarining
optimallashtirish usullari, patologik holatlar va ularning diagnostik belgilari haqida tavsiyalar
berdi. Xulosa sifatida yurak sog‘lig‘ini saqlash bo‘yicha profilaktika va terapevtik
yondashuvlar tavsiya qilindi.
Kalit soʻzlar :
yurak anatomiyasi , yurak fiziologiyasi , qon aylanishi , elektrofiziologiya ,
kardiak kontraktsiya
Kirish
Inson tanasining asosiy hayotiy olami — qon aylanish tizimi orqali organizm hujayralariga
kislorod va oziqlantiruvchi moddalar yetkazib beriladi. Bu tizim markazi hisoblangan yurak,
doimiy ritmda kontraktsiya va relaksatsiya orqali qon aylanishini taʼminlaydi. Yurakning to‘liq
anatomik va fiziologik tahlili kasalliklarni oldini olish va davolash, shuningdek, spastik yoki
degenerativ jarayonlarni aniqlash uchun muhimdir. Ushbu maqolada maqola yozilish asosiy
maqsadi: yurak strukturasi va funksiyalarini chuqur o‘rganish, sog‘lom va patologik holatlarda
farqlarni aniqlash va klinik qo‘llanilishini tahlil etish.
Kirish qismida quyidagilar koʻrib chiqiladi :
Yurakning joylashuvi va umumiy tuzilishi
Yurak qopchalari (qorincha va ʻatrial’) va ular vazifasi
Qon tomirlar bilan integratsiya: arteriya, vena va kapillyarlar
Yurak impuls hosil qiladigan tuzilmalari (sinus tugun, AVtugun va Purkinye tolalari)
Ushbu kirish qism barcha qismalarga ilmiy asos yaratadi va keyingi bo‘limlar tarkibini
aniqlashtiradi.
Tadqiqot metodologiyasi
Maqolada quyidagi metodologik yondashuvlar qo‘llanildi:
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
183
1. Adabiyot tahlili: O‘zbek tilida chop etilgan anatomiya va fiziologiya darsliklari, monografiya
va ilmiy maqolalar sintez qilindi.
2. Strukturaviy yondashuv: Yurak qatlamlari (endokard, miokard, epikard) va qopchalar
(atriylar, ventrikullar) tarkibi yuritildi.
3. Elektrofiziologik nazariy model: Yurak impulsining hosil bo‘lishi, oʻtish mexanizmini
umumiy nazariy asoslari yoritildi.
4. Klinik kuzatuvlar va tajriba misollari: Yurak funksiyalarining patologiyasi (aritmiya,
miokard infarkti) bo‘yicha o‘zbekcha materiallar asosida misollar keltirildi.
5. Analitik tahlil va integratsiya: Topilmalar sintez qilinib, fiziologik mehnat va stress
holatlarida yurak funktsiyasi qanday o‘zgarishini tahlil qilishga harakat qilindi.
Bu yondashuvlar birbirini to‘ldirib, maqolaning ilmiy asosini mustahkamlaydi.
Asosiy qism
Yurak — ko‘krak bo‘shlig‘ida, o‘ng va chap o‘rta mediastinumda, zamonaviy anatomiya
nuqtai nazaridan asosiy yuguruvchi mushak organidir. Uning o‘lchami va vazni erkaklarda
o‘rtacha 300–350 g, ayollarda 250–300 g bo‘lib, uzunligi taxminan 12–14 sm, kengligi esa 8–
9 sm ni tashkil etadi. Yurak tomirlar bilan yuqoridan o‘pka arteriyalari va vena … (shu tarzda
har bir jihat aniq ko‘rsatiladi). Uning tashqi qismi perikard — ikki qatlamli qopqoq bo‘lib,
seroza tashqi qatlam (perikard suyuqligi mavjud) va fibroz qatlamdan iborat. Perikard yurak
harakatlanishida surishning oldini oladi. Ularning ichida … (miokard yoğ’inligi, kontraktil
to‘qima turlari: atrial va ventrikulyar differensiyali, Shvemmgi tuzilishlar). Qopchalar
orasidagi septalar: interatrial septum va interventrikulyar septum. Ular yurak vilkalarini ajratadi
va elektrik ajratgich ham vazifasini bajaradi. Yurak ikki tomirdan: o‘ng va chap bo‘linib, ular
o‘zaro sistemali funktsional integratsiyani tashkil etadi. O‘ng atriyadan o‘pka arteriyalari orqali
kislorodsiz qon o‘tkaziladi, o‘pka kapillyarlarida kislorodlanib, vena orqali chap atriyaga
qaytadi (o‘pka aylanishi). Keyin kislorodli qon chap ventrikulaga tushib, aorta orqali
periferiyaga tarqatiladi (sistemali aylanish). Bular o‘zaro ketmaketlikda bo‘lib, yurak sikli
doimiy harakatda qoladi. Yurak funksiyasi odatda quyidagilar asosida baholanadi: kamara
chiqish fraktsiyasi, yurak debiti, preload, afterload, yurak chastotasi. Masalan, normal sinus
ritmi 60–90 zarba/minut atrofida bo‘ladi. Sinus tugun — yurakda ritm generatori bo‘lib, u
spontanu tarzda har bir yurak siklini boshlaydi. Sinutugun depolarizatsiyadan keyin impuls
AV tugunga o‘tiladi, undan keyin Purkinye tolalari orqali ventrikullar bo‘ylab tarqaladi.
Yurakdagi Pto‘lqin (atriy depolarizatsiyasi), QRS kompleksi (ventrikulyar depolarizatsiya) va
T to‘lqin (ventrikulyar repolarizatsiya) EKGda aniq aks etadi. Yurak sikli — diastola va sistola
bosqichlaridan iborat. Diastolada yurak bo‘sh tortadi, kameralarga qon to‘planadi; sistolada esa
kontraktsiya natijasida qon chiqariladi. Ventikulyar jild 200 ml gacha qon sig‘adi, taxminan 70
ml qon bir zarbada aortaga chiqariladi (yurak chiqish fraktsiyasi 35–40 %). Bu raqam normal
holatda o‘zgaradi. Miokard hujayralar kontraktsiyasi aktin miozin filamentlarining slayd
mexanizmi (sliding filament theory) bilan boshqariladi va ATP iste’moli bilan bog‘liq. Yurak
faolligi simpatik va parasimpatik nerv tizimi orqali boshqariladi. Simpatik stimulatsiya yurak
chastotasi va kontraktsion kuchni oshiradi, dilate qiladi; parasimpatik esa aksincha pasaytiradi.
Kemosensorlar va baroreceptorlar ta’siri orqali carotid sinus va aortic arch reflekslari yurak
vazifalarini reglamentlaydi. Yana boshqa omillar: jismoniy faollik, stress, yuqori harorat,
kislorod kamayishi holati yuguruvchi yuki va adaptiv hamda patologik sharoitlarda yurak ishini
sezilarli o‘zgartiradi. Patologik holatlar: aritmiya, yurak ishemiyasi, miokard infarkti. Aritmiya
sinus tugun disfunksiyasi, AVbloklar, atrial fibrillyatsiya kabi holatlar ko‘rinishida yuzaga
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
184
keladi. Bular impuls yo‘nalishida buzilish natijasida hosil bo‘ladi va yurak chiqishini
pasaytiradi. Yurak ishemiyasi muammosi koronar arteriyalarning torayishi natijasida yuz berib,
miokard infarkti yoki angina pectoris kabi holatlarga olib keladi. Misol tariqasida, O‘zbekiston
shifoxonalarida olib borilgan kuzatuvlarda, yurakqon tomir kasalliklari birinchi o‘rinni
egallaydi. Yoshlar o‘rtasida ham kardiologik patologiya hollari o‘sib bormoqda. O‘zbek tilida
chop etilgan darsliklar – Masudova L. “Insan anatomiya va fiziologiyasi”, Toshkent, 2018 va
Qodirov A. “Yurak kasalliklari klinikoti”, Toshkent, 2020 – keltirilgan statistika
ma’lumotlariga tayangan holda misollar keltirildi.
Tahlil va natijalar
Tahlil natijasida quyidagilar aniqlandi:
Yurakning anatomik tuzilishi va katlamali integratsiya (perikard, endokard, miokard) uning
kontraktil faoliyatiga to‘g‘ridanto‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Elektrofiziologik jarayonlardagi
buzilishlar (sinus bradikardiya, AVblok va atrial fibrilyatsiya) kamaygan yurak chiqishiga
sabab bo‘ladi va bu holat bemorlar ichida ko‘p uchraydi. Sistemali hamda o‘pka aylanishidagi
qon bosimi o‘zgarishlari (afterload, preload) yurak funksiyasini modulyatsiya qiladi. Klinik
kuzatuvlar shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston hududida yurak kasalliklari profilaktikasi
kamchiliklari mavjud: ko‘krak og‘rig‘i, dyspnea, ortostatizm testlarida holsizlik holatlari
bemorlar orasida ko‘p uchraydi. Sog‘lom hayot tarzi, muntazam jismoniy mashqlar va stress
boshqaruvi yurak salomatligini asrashda muhim rol o‘ynaydi.
Xulosa
Ushbu ilmiy maqola yurak anatomiyasi va fiziologiyasining umumiy va chuqur tahlilini amalga
oshirdi. Yurak strukturasi (qopchalar, septalar, qavatlar) va funksional aspektlari
(elektrofiziologiya, kontraktsiya, qon aylanishi) keng qamrovda bayon etildi. Klinik va
fiziologik faktlar asosida aritmiyalar, ishemiya va miokard infarkti kabi patologiyalar bilan
bog‘liq omillar tahlil qilindi. Xulosa tarzida quyidagi tavsiyalar berildi:
1. Yurak salomatligini asrash uchun profilaktika tarzida jismoniy faollik, sog‘lom ovqatlanish
va stressni boshqarish bo‘yicha milliy dasturlarni rivojlantirish.
2. Yurakkasaliklarini o‘z vaqtida aniqlash uchun elektrokardiografiya (EKG), UTT va
laboratoriya monitoringlarini kengaytirish.
3. O‘zbekiston tibbiyot ta’limi va amaliyotida yurak kasalliklari haqida o‘zbekcha ma’lumotlar,
darslik va qo‘llanmalarni yangilab borish muhimligi.
4. Kuzatuvli klinik tadqiqotlar va epidemiologik monitoring orqali yurak kasalliklari xavf
omillari va ularning tarqalishini aniqlash.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Masudova L. Insan anatomiya va fiziologiyasi. Toshkent, 2018.
2. Qodirov A. Yurak kasalliklari klinikoti. Toshkent, 2020.
3. Karimov B. Fiziologiya asoslari. Toshkent, 2016
4. Ergasheva M. Klinik kartografiya va elektrofiziologiya. Toshkent, 2019.
5. Tursunov D. Kardiologiya asoslari. Toshkent, 2021.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
185
6. Rustamov N. Organ taqsimoti va jarayon fizyologiyasi. Toshkent, 2017.
7. Hasanov S. Yurak va qon tomirlari kasalliklari. Toshkent, 2022.
