ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
98
OʻZBEK MILLIY MUSIQASINING TARIXIY ILDIZLARI VA RIVOJLANISH
BOSQICHLARI
Maxamatova Marjona Azamatjonovna
Farg‘ona Davlat Universiteti talabasi
Sobirova Zilola Sayyodjon qizi
Farg‘ona Davlat Universiteti talabasi
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqolada o'zbek musiqasining tarixi, tub ildizlari, o'zbek san'atining
rivojlanishi, tarixi, rivojlanish omillari, an'anaviy musiqaning rivojlanish bosqichlari, o'zbek
musiqasining rivojlanishida katta xissa qo'shgan musiqshunoslar haqida so’z boradi.
Kalit so'zlar:
san'at, madaniyat, badiiy tafakkur, did, estetika, ziyraklik, kayfiyat, jo'rsozlik,
yakkaxon.,
ABSTRACT:
This article talks about the history of Uzbek music, its roots, development of
Uzbek art, history, development factors, stages of development of traditional music,
musicologists who made a great contribution to the development of Uzbek music.
Key words
: art, culture, artistic thinking, taste, aesthetics, intelligence, mood, accompaniment,
solo.
Insoniyat madaniyatining boshqa sohalarida bo'lganidek, musiqada ham uning tarixiy
taraqqiyot bosqichlarini o'rganish va tahlil qilish jarayonida muhim xususiyatlar va
qonuniyatlar yorqin namoyon bo'ladi. O'zbek musiqa san'atining ildizlari qadim zamonlarga
borib taqaladi. Qadimgi madaniyatning ko'pdan ko'p obidalari, buyuk o'zbek mutafakkirlari,
shoirlari, yozuvchilari o'zining boy adabiy merosi bilan guvohlik beradi. Madaniyat – insoniyat
badiiy tafakkurining mujassamlangan ko'rinishi hisoblanadi. Badiiy tafakkur o'z navbatida did,
ziyraklik, nafosat, estetika, musiqa kabi tuyg'ular majmuasidir. Ma'lumki, san'at insonga ta'sir
ko'rsatuvchi ulkan kuchga ega,. Shu sababli barcha zamon va xalqlarning atoqli pedagog-
tarbiyachilari yosh avlodga tarbiya va ta'lim berish tizimiga madaniyatli va ma'lumotli shaxsni
shakllantirish uchun zarur bo'lgan barcha fanlar qatori san'atning ham teng huquq bilan
kiritilishiga intilganlar. Ideologiya formasi, madaniyatning qudratli quroli, yosh avlodni milliy
ruhda tarbiyalash va ma'rifatli qilish vositasi bo'lgan musiqa san'atning muhim turlaridan biridir.
Musiqa, adabiyot, falsafa, etika bilan xilma-xil va murakkab tarzda bog'langan bo'lib, u yosh
avlodni ma'naviy barkamollikka yetkazishda muhim omil bo'lib xizmat qiladi. Respublika
musiqa madaniyati tarixiga musiqashunos olimlar Y.Y.Romanovskaya, N.N.Mironov.
B.A.Uspenskiy, T.S. Vizgo, Y.Rajabiy, F.Karomatov Ya.Pekker, S.Veksler va boshqalar katta
hissa qo'shganlar. Bu iste'dodli musiqashunos olimlar ilmiy ish bilan birga xalq ijodini
propaganda qilish, musiqa kadrlarini tarbiyalash, respublikaning musiqa o'quv muasssasalari
uchun dastlabki o'quv qo'llanmalar yaratish bo'yicha ko'plab ishlar olib borganlar.
XIX
asrning ikkinchi yarmiga kelib, o'zbek musiqa madaniyati turli xil xalq qo'shiqchilik ijodi,
rivojlangan milliy professional musiqa, boy musiqa asboblaridan tashkil topadi. Bu xalq
qo'shiqchilik ijodining, professional musiqachilar san'atining gurkirab rivojlanishi bilangina
emas, balki ijtimoiy va madaniy hayotdagi jiddiy o'zgarishlar bilan xarakterlanadi.
1
Mamajonov A. “O’zbek musiqa madaniyati: an’ana va zamonaviylik”. “Yangi
asr avlodi” nashriyoti 2012.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
99
Oʻzbek milliy musiqasi – oʻzbek xalqining asrlar davomida shakllangan, boy madaniy
merosidir. Bu musiqa xalq hayoti, urf-odatlari, marosimlari, diniy eʼtiqodlari va tarixiy tajribasi
bilan chambarchas bogʻliq. U qadim zamonlardan boshlab xalq ogʻzaki ijodi, bastakorlik
sanʼati, ashula va cholgʻu anʼanalari orqali rivojlanib kelgan. O’zbek milliy musiqasining
rivojlanishi quyidagi bosqichlarga bo’linadi.
1. Birinchi bosqich: Oʻzbek musiqasi ildizlari qadimgi Turkiston, Soʻgʻdiyona, Baqtriya,
Xorazm va Margʻiyona madaniyatlariga borib taqaladi. Arxeologik topilmalar, qadimiy suratlar
va yozma manbalarda oʻzbek ajdodlari turli musiqa asboblari – doira, nay, chang, dutor,
karnay-surnaydan foydalanganlari tasdiqlanadi. Zardushtiylik, buddaviylik, islom kabi dinlar
davrida ham musiqa turli shakllarda rivojlangan.
2. Oʻrta asrlarda (IX–XV asrlar): Oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyoning madaniy markazlarida musiqa
sanʼati yuksak darajada rivojlandi. Bu davrda: Al-Farobiy, Ibn Sino, Safiyuddin Urmaviy kabi
allomalar musiqa nazariyasini ilmiy asoslab, maqom ilmi haqida asarlar yozdilar. Shashmaqom
sanʼati vujudga keldi – bu oʻzbek va tojik xalqlarining mumtoz musiqiy merosidir. Buxoro,
Xorazm, Fargʻona-Toshkent maktablari shakllandi. Navoiy davrida adabiyot va musiqaning
uzviy bogʻliqligi kuchaydi – gʻazal janrida yaratilgan she’rlar koʻp hollarda kuyga solinar edi.
3. Yangi davr (XIX – XX asr boshlarida):
Bu davrda Muhammad
jon Mirzayev, Shorahim Shayxov, Komiljon Otaniyozov, Toʻychi hofiz
kabi hofiz va sozandalar ijodi orqali milliy musiqa keng yoyildi. Ashula janrlari (terma, lapar,
yalla, qoʻshiq) xalq orasida mashhur boʻldi. Anʼanaviy cholgʻular – dutor, rubob, chang, g’ijjak,
doira asosiy musiqa asboblari sifatida rivojlandi.
4. Sovet davrida (XX asr):
Oʻzbek milliy musiqasi professional darajaga koʻtarildi, musiqa maktablari, konservatoriyalar,
teatrlar tashkil etildi, Mukarrama Turgʻunboyeva, Yunus Rajabiy, Nabi Xazratqulov kabi
musiqashunoslar va san’atkorlar anʼanaviy musiqani asrab-avaylab, uni sahna san’atiga olib
chiqdi, shashmaqom ilk bor nota yozuviga tushirildi va radio, fonograflar orqali keng tarqaldi.
5. Mustaqillik davri va hozirgi zamon:
Mustaqillikdan soʻng, milliy qadriyatlar, jumladan, milliy musiqa ham tiklandi va rivojlantirildi,
bundan tashqari milliy cholgʻu asboblari ansambllari, folklor jamoalari tashkil etildi,
Oʻzbekistonda xalqaro musiqa festivallari – “Sharq taronalari”, “Maqom sanʼati” festivali
oʻtkazilmoqda va musiqa san’ati bilan bogʻliq oliy oʻquv yurtlari, ijodiy uyushmalar faoliyat
koʻrsatmoqda.
Oʻzbek milliy musiqasi — bebaho madaniy merosimiz. Oʻzbek milliy musiqasi xalqimizning
asrlar davomida shakllangan boy tarixiy, madaniy va estetik tafakkurining ifodasidir. Bu
musiqiy meros xalq hayoti, urf-odatlari, e’tiqodi va dunyoqarashi bilan chambarchas bog‘liq
holda rivojlangan. Unda qadimiy va o‘ziga xos kuyohang tizimi, musiqiy ifoda uslublari, xalq
ijodkorligi, professional ijrochilik an’analari mujassamdir. Oʻzbek musiqa san’ati ikki asosiy
yo‘nalishda namoyon bo‘ladi: xalq og‘zaki an’anaviy musiqasi va professional cholg‘u hamda
vokal musiqasi. Xalq musiqasi ogʻzaki tarzda avloddan avlodga oʻtib kelgan bo‘lsa,
2
Yunus Rajabiy. “ O’zbek xalq musiqa merosi”. “G’ofur G’ulom” nomidagi
“Adabiyot va san’at” nashriyoti 1975.
3
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”.” Ma’naviyat “2008
.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
100
professional musiqiy meros esa Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolar davrida shakllanib, maqom
san’ati orqali yuksak taraqqiy topdi.
Shashmaqom, Farg‘ona-Toshkent va Xorazm maqomlari
ushbu yo‘nalishning eng yuksak namunasidir. Musiqa asboblari — dutor, rubob, chang, nay,
tanbur, g’ijjak va doira kabi cholgʻular milliy ohanglarimizni ijro etishda muhim vosita bo‘lib
xizmat qilmoqda. Ularning har biri oʻziga xos tembr va ifoda imkoniyatlariga ega boʻlib,
oʻzbek kuylarining boyligini ochib beradi. Bu esa albatta o’zbek milliy musiqamizning husniga
husn qo’shadi desak, mubolag’a bo’lmaydi.
Bugungi kunda mustaqil O‘zbekiston sharoitida milliy musiqaga boʻlgan e’tibor tobora
ortmoqda. Musiqa maktablari, kollej va oliy oʻquv yurtlarida xalq musiqasi asoslarini chuqur
o‘rgatish yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek, san’atkorlarimiz xalqaro maydonlarda oʻzbek
musiqasining betakrorligi va jozibasini namoyon etmoqdalar. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
oʻzbek milliy musiqasi nafaqat madaniy meros, balki xalqning milliy oʻzligini ifodalovchi,
tarbiyaviy ahamiyatga ega, yuksak estetik qadriyatlar manbaidir. Uni asrash, oʻrganish va
kelajak avlodga yetkazish bizning muqaddas burchimizdir. Zero, musiqamizda xalq qalbining
harorati, ruhining go‘zalligi va tarixining nafasi jo bo‘lgan.
Xulosa:
Oʻzbek milliy musiqasi asrlar davomida xalqning madaniy-maʼnaviy taraqqiyoti bilan
chambarchas bogʻliq holda rivojlanib kelgan. Uning shakllanishida ogʻzaki ijod namunalaridan
tortib, maqom sanʼatining nazariy asoslarigacha chuqur tarixiy asoslar mavjud. Milliy cholgʻu
asboblari, kuy va ashulalar, xalq ijodkorligi orqali namoyon boʻladigan bu sanʼat turi oʻzining
badiiy yetukligi va estetik qudrati bilan ajralib turadi. Bugungi kunda esa bu boy merosni
oʻrganish, targʻib qilish va asrab-avaylash dolzarb masalalardan biri sanaladi. O’zbek milliy
musiqasi — bu yurakni larzaga soladigan kuylar, quvonch va gʻamni birdek ifoda etuvchi
ohanglar, xalqimizning bebaho boyligi. U nafaqat sanʼat, balki ajdodlarimizning hayoti, dardi,
orzusi, mehr-muhabbatidir. Shu bois, uni sevish, tinglash, oʻrganish — biz uchun nafaqat zavq,
balki milliylikka sadoqatdir, yosh avlodni vatanparvarlik, estetik did, va madaniy ong ruhida
tarbiyalashda muhim vosita boʻlib xizmat qiladi. Bu musiqada ajdodlarimizning
donishmandligi, goʻzallikka muhabbati va ruhiy kuchi aks etgan. Shunday ekan, bu bebaho
sanʼatni asrash, uni kelajak avlodlarga yetkazish har bir vatandoshning burchi hisoblanadi.
Milliy musiqa oʻzining qadimiy ildizlari va boy merosi bilan xalqimizning madaniy tarixida
beqiyos oʻrin egallaydi. Asrlar davomida shakllangan kuy va maqomlar, xalqning musiqiy
didini, ruhiy olamini va estetik qarashlarini ifodalaydi. Ushbu musiqiy meros nafaqat oʻzbek
xalqining, balki butun insoniyatning umumiy madaniy boyligidir. Globalizatsiya davrida
ko’plab milliy qadriyatlar yo’qolib borayotgan bir paytda, o’zbek milliy musiqasi o’zining
betakrorligi, jozibasi vaa chuqur mazmuni bilan xalqimizni o’z ildizlariga bog’lab turadi.
Bugungi yoshlar orasida milliy kuy va cholg’u san’atiga bo’lgan qiziqishning ortib borayotgani
quvonarli hol bo’lib, bu musiqiy merosning abadiyligini ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar :
1. 1. Karimov. I.A. “Yuksak maʼnaviyat – yengilmas kuch”. Maʼnaviyat 2008.
2. Yunus Rajabiy. “Oʻzbek xalq musiqa merosi”. “Gʻafur Gʻulom” nomidagi “Adabiyot va
sanʼat” nashriyoti 1975.
4
Mirzayev A. “O’zbek professional musiqa san’ati taraqqiyoti”. “Fan” nashriyoti
2007
5
Qosimov R.”O’zbek xalq cholg’u asboblari”. O’Zr FA “San’at “ nashriyoti 2001
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
101
3. Qosimov R. “Oʻzbek xalq cholgʻu asboblari”. OʻzR FA “Sanʼat” instituti nashri 2001.
4. Tojiyev A. “Sharq musiqa nazariyasi asoslari”. OʻzR FA 1999.
5. Mirzayev A. “Oʻzbek professional musiqa sanʼati taraqqiyoti”. “Fan” nashriyoti 2007.
6. Mamajonov A. “Oʻzbek musiqa madaniyati: anʼana va zamonaviylik”. “Yangi asr avlodi”
nashriyoti 2012.
7. Komilov N. “ Maʼnaviyat asoslari”. “ Sharq” nashriyoti 2002.
8. Zokirova S. “Musiqa nazariyasi asoslari”. Oliy oʻquv yurti darsligi 2015.
