ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
287
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA SHAXS DEYKSISINING FUNKSIONAL
SEMANTIK TAFOVUTLARI
Rajabboqiyeva Barno Obidjon qizi
Master student at Turon University
email:
Scientific supervisor:doc
.M.Khamrayeva
Anotatsiya:
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek tillarida shaxs deyksisining funksional-semantik
tafovutlari qiyosiy-lingvistik nuqtai nazardan tahlil etildi. Shaxs deyksisi bu muloqot
ishtirokchilarining (so‘zlovchi, tinglovchi va boshqalar) shaxsiy nuqtai nazaridan belgilanuvchi
lingvistik birlikdir.
Maqolada ingliz tilidagi I, you,we, he/she/it/ they va o‘zbek tilidagi men, sen/siz, u,biz,ular
shaxs deyksisining grammatik, pragmatik va kontekstga bog‘liq ma’nodagi funksiyalari
solishtiriladi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, ikki til o‘rtasidagi deyktik tizimda o‘xshashliklar
mavjud bo‘lishiga qaramay, madaniy kontekst, ijtimoiy masofa, rasmiylik darajasi va
kommunikativ maqsadlar ularning qo‘llanishida sezilarli tafovutlarni yuzaga keltiradi. Ayniqsa,
o‘zbek tilidagi ‘‘siz ‘‘ formasining hurmat ifodalovchi funksiyasi, ingliz tilida esa bu birlikning
boshqa vositalar orqali ifodalanishi maqolada chuqur tahlil qilinadi. Tarjima va pragmatik
moslashtirish jarayonida yuzaga keladigan semantik noaniqliklar ham tahlil markazida turadi.
Kalit so‘zlar
: shaxs deyksisi,
funksional-semantik tafovut, kontekst, ijtimoiy masofa,
muloyimlik, qiyosiy tahlil, tarjima.
Abstract.
The author in the paper examines the linguistic differences in personal deixis between
English and Uzbek languages. Personal deixis refers to linguistic expressions used to indicate
the addressor, the addressee, and third hand participants from the speaker’s point of view. The
study examines how personal pronouns in English (I, you, we, he/she/it/they) and Uzbek (men,
sen/siz, u, ular,bizlar) are used in grammatical, pragmatic, and contextual functions. Although
the two languages share structural similarities in the system pronoun’s of various notable
differences emerge due to cultural norms, social distance, levels of politeness, and a
communicative intention. For instance, the use of “sen” with ‘‘siz‘‘ in Uzbek conveys respect
as well as social formality, a nuance that in English is conveyed through other pragmatic
strategies. The paper also explores translation challenges and semantic ambiguities that arise
from transferring deictic expressions across of both English and Uzbek languages,in the
article auther disscussed the problems of translation of distinction of units and their meanings
or given in the context loosing it same.
Keywords
: personal deixis, pronouns, functional semantic distinctions, context, social distance,
politeness, comparative analysis, translation.
Аннотация.
В данной статье проводится сравнительный лингвистический анализ
функционально-семантических различий личного дейксиса в английском и узбекском
языках. Личнъй дейксис охватывает языковые средства, которые указывают на
участников речевого акта то адресанта, адресата и третего лица с точки зрения
говорящего. Рассматриваются особенности употребления личных местоимений
английского (I, you,we, he/she/it/they) и узбекского языков (я,ты,он,она,оно,) с точки
зрения грамматических, прагматических и контекстуальных функций. Несмотря на
структурные сходства в системе местоимений,в анализе выявляются значительные
различия, обусловленные культурными нормами, социальной дистанцией, степенью
вежливости и коммуникативной целью. Особое нвнимание уделяется тому, как в
узбекском языке форма “sen” и ‘‘siz’’ выражает уважение и официальный стиль
общения, в то время как в английском языке подобные значения передаются другими
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
288
лингвистическими и прагматическими средствами. В статье также рассматриваются
проблемы перевода дейктических единиц и передача их значений без потери контекста и
смысла.
Ключевые слова
: личный дейксис, местоимения, функционально-семантические
различия, контекст, социа льная дистанция, вежливость, сравнительный анализ, перевод
.
Kirish.
Ma’lumki deyksis so‘zi yunon tilidan olingan bo‘lib, yunon tilidan olingan bo‘lib,
ko‘rsatkich, ishora ma‘nolarini anglatadi. Shu boisdan deyksis tushunchasi yunon falsafasida
chuqur ildizlarga egaligi ko‘p manbalarda e‘tirof etiladi. Tilshunoslikda deyksis
tushunchasining besh xil turi mavjud bo‘lib unga quyidagilar kiradi.1)vaqt deyksisi; 2)shaxs
deyksisi; 3)o‘rin joy deyksisi; 4)ijtimoiy deyksis; 5)diskursiv deyksis
[enwikipedia.org].
Ushbu maqolamizda deyksisning shaxs turini ko‘rib,tahlil olib boramiz.Tilshunoslikda kishilik
deyksisi eng ko‘p uchraydigan lingvistik kategorya bo‘lib, shaxsni funksiyasini ko‘rsatish
uchun qo‘llaniladi. Shaxs deyksisini bugungi kunga qadar dunyoning bir qator olimlari
o‘rgangan.Jumladan, Karl Bühler deyksis lingvistik tushunchasi asoschisi ayniqsa ikki soha
nazaryasi va kommunikativ hodisa bo‘yicha ishlari taqsinga sazovor.
Ilk grammatik nazaryalarga ko‘ra deyksisni Dionysius Thrax[Art of Grammer]asarida g‘arbga
olib kirgan va keyinchalik bu asarga uning shogirdi Apollonius Dyscolus o‘z hissasini qo‘shgan
[Art of Grammer].
20 asrda nemis olimi Karl Bühler psixolog,faylasuf tilga deyksis nazaryasini olib kirdi va
deyksis nazaryasini chuqur tahlil qildi.U kommunikativ kontekst va deyktik so‘zlarning
so‘zlovchi nuqtai nazarini ifodalashdagi ro‘lini alohida ta’ kidladi. Shaxs deyksisi olmoshlari
gapda ega, kesim,to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. Bu so‘zlovchi tinglovchi kim gapirayotganini,
kim gaplashayotganini yoki nima muhokama qilinayotganini aniqlashda yordam beradi. Bu
muloqot vaqtida ishtirok etuvchi shaxslar o‘rtasida rol va munosabatlarni tushunish uchun juda
muhim. Turli tadqiqotchilar deyksisni turlicha kontekstlarda, jumladan sinfdagi o‘zaro
munosabatlarda, adabiyotda va hatto qo‘shiq matnlarida foydalanish bo‘yicha tadqiqotlarni
o‘rganishdi. Shaxs deyksisi so‘zlovchi va tinglovchi nutqidagi shaxsga munosabatini
birlashtirgan holda shaxs olmoshlari odatda so‘zlovchi va tinglovchi nutq ishtiroklariga ishora
qiladi,uchinchi shaxs olmoshlari esa nutqsiz yoki hikoya qiluvchi ishtirokchi yordamida yuzaga
keladi.
Lyons fikriga ko‘ra, faol ishtirokchilar so‘zlovchi va tinglovchilardir,uchinchi shaxs esa
aktining faol ishtirokchisi emasdir. [
Lyons J 1995. – P 376]
Levinson deyksisni tilning til va kontekst o'rtasidagi munosabatni aks ettirish usuli sifatida
ko‘rsatadi.[ Levinson S. 1983 –P 20]
Keling maqolamizda shaxs deyksisini badiiy matnlarda tahlil qilamiz va quyidagi misolni tahlil
qilamiz.
1)Alloh, mardlarning oyoqlari ostida tuproq bo‘l.Sen ham bizdek hasadning boshiga tuproq
soch! (Jaloliddin Rumiy,Qalb Ko‘zingni och)
’’.Sen’’
Ikkinchi shaxs birlik shaxs deyksisi. Bu so‘z tinglovchi (murojaat qilingan shaxs)ga
nisbatan ishlatilgan.Shaxs deyksising kontekstdagi vazifasi: nasihat, murojaat, chaqiriq. Bu
yerda axloqiy va ruhiy saboq berish maqsadida bevosita o‘quvchiga yoki tinglovchiga
yuzlaniladi
. "Sen"
so‘zi orqali muallif shaxsga nisbatan ta’sirchan uslubni yaratgan. Keyingi
shaxs deyksisi bu
"Bizdek"
Birinchi shaxs ko‘plik shaxs deyksisidir. Bizdek muallif o‘zini
jamiyatning (yoki ruhoniylar, pokiza kishilar) bir vakili sifatida ko‘rsatmoqda.
"Bizdek"
taqqoslash vositasi: Sen ham biz kabi bo‘l, deb targ‘ib qilinmoqda. Bu yerdagi “biz” jamoaviy
nuqtai nazarni bildiradi ya’ni, muallif yolg‘iz emas, balki ma’naviy tozalikka yetganlar safida
ekanligini ta ‘kidlaydi
. "Xasadning"
Ikkinchi shaxs birlik egalik qo‘shimchasi bilan (sening
xasadning). ’’Xasadning” so‘zida "ing" qo‘shimchasi shaxs deyksisidir va bu orqali muallif
tinglovchining ichki holatini ya’ni hasad tuyg‘usini bevosita tilga olmoqda. Keling bu quyidagi
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
289
jumlalarni funksional semantik tasvirini ham ko‘ramiz. Ushbu shaxs deyksislari orqali
shoirning o‘quvchi bilan bevosita, samimiy, ichki muloqoti yuzaga keladi. Shaxsiy
murojaat(sen), jamoaviy o‘zini ifodalash (biz), va ruhiy holatga tegishli egalik bildiruvchi shakl
(xasadning) bularning barchasi ma’naviy o‘zgarish va poklanishga chaqiriqni kuchaytiradi.
Bu satrlarda shaxs deyksislar muallifning o‘quvchiga bevosita murojaat qilishi, o‘zini "biz"
orqali jamoa bilan bog‘lashi, va axloqiy saboqni yanada ta’sirchan yetkazishi uchun xizmat
qilmoqda. Shaxs deyksisi orqali nutq subyekti (muallif) va adresat (tinglovchi) orasidagi
emotsional va ruhiy yaqinlik hosil bo‘ladi.
2)We are here to learn lessons,
And the world is our teacher.(Follow your heart.Andrew Matthews .1997)
Bu gapdagi kishilik deyksisi (personal deixis) tahlilini quyidagicha ko'rib chiqamiz:
1. "We" – 1-shaxs ko‘plik (birinchi shaxs ko‘plik kishilik deyksisidir
Mazkur gapda “Biz” degani va bu yerda muallif o‘zini o‘quvchilar bilan birga ekanini nazarda
tutadi. Bu yerda biz deyish orqali muallif o‘quvchini suhbatga jalb etadi. O‘quvchi o‘zini bu
“biz” tarkibida his qiladi, shuning uchun matn ta’sirchanroq bo‘ladi. "Here" – makon deyksisi
bilan bog‘liq, lekin kishilik deyksisi bilan ishlatilgan. "Here" so‘zi makon deyksisi bo‘lsa-da,
"we are here" birikmasida u kishilarning joylashuvini anglatadi. Bu jumladagi “we are here” –
"biz shu yerdamiz" degani, ya’ni hayot sahnasida, bu dunyoda. ""Our" – 1-shaxs ko‘plik egalik
olmoshi Kishilik deyksisi turi: 1-shaxs ko‘plik egalik (possessive deixis) bundan tashqari
“Dunyo bizning o‘qituvchimiz” deyilganida, dunyo barcha insonlarga birdek tegishli ta’lim
beruvchi sifatida talqin qilinadi.
3)Oʻsha kuni, otasi uni oʻzi bilan shaharga olib ketishini aytganida u yeru koʻkka sigʻmay yurdi.
Toqatsizlanganidan, quvonganidan tars yorilib ketguday boʻldi, ammo gap shundaki, u bu
haqida birovga aytishga jur’at qilolmasdi(Chingiz Aytmatov.Erta qaytgan turnalar).
Bu matnda shaxs deyksisi (shaxsni ifodalovchi til vositalari) va hissiy holat tasviri ko‘zga
tashlanadi. Uni quyidagicha tahlil qilamiz. Matnda aniq shaxs ko‘rsatilmagan, lekin "u", "otasi",
"uni" kabi uchinchi shaxs ko‘rsatkichlari orqali voqea boshqa birov (muallifdan va o‘quvchidan
tashqari kishi) haqida hikoya qilinmoqda. Bu esa uchinchi shaxs deyksisidir. "Otasi so‘zi yaqin
kishilik aloqani bildiradi, Uni", "u", "jur’at qilolmasdi" u shaxs harakat markazida ekanini
bildiradi, lekin ismi tilga olinmagan va bu yerda emotsional (hissiy)tasvir ham qo‘llanilgan
masalan quyidagi jumlalar "Yeru ko‘kka sig‘may yurdi", "tars yorilib ketguday bo‘ldi"
metaforik ifodalar orqali quvonch, hayajon kuchli tarzda tasvirlangan"Toqatsizlanganidan"
ichki psixologik holatni bildiradi. "Gap shundaki, u bu haqida birovga aytishga jur’at
qilolmasdi" ichki nizo, ikki xil hissiyot: quvonch va ehtiyotkorlik yoki qo‘rquv. Navbatdagi
deyksis bu vaqt deyksisidir."O‘sha kuni" zamon (vaqt) deyksisi, voqeaning ma’lum bir oldingi
kunda bo‘lganini ifodalaydi.
4)I remember many years ago when I was in medical school, Mary Alice and I came across
Habakkuk 1:5, and we said to Christ, “We’re not gifted, but we love you. (Choosing Happiness
Even When Life is Hard,Frank B Mirth,MD 2004.p25)
Keltirilgan jumlalarda shaxs deyksislarini sanab chiqamiz.1-shaxs, birlik nutq egasi ya’ni
Mary Alice and I – 1-shaxs, ko‘plik nutqda ishtirok etuvchi ikki kishi (muallif va uning
rafiqasidir). We – 1-shaxs, ko‘plik yuqoridagi ikki shaxsning umumlashtirilgan ifodasidir. You
– 2-shaxs, birlik murojaat qilingan shaxs bu yerda Iso Masih (Christ ) ni nazarda tutmoqda. A.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
290
1-shaxs (I, we) – nutq egasi sifatida: "I remember" – voqea muallifning xotirasida. Bu yerda
funksional semantik jihatdan ko’rib chiqayotgan bo’lsak, "I" shaxs deyksisi orqali hikoyaning
boshlanishi subyektiv nuqtai nazardan beriladi. "Mary Alice and I", "we said" – ikki shaxsning
birgalikdagi diniy tajribasi ta’riflanmoqda. Bu shaxsning ishtiroki, subyektiv tajriba, va
emotsional yaqinlikni anglatadi. We're not gifted, but we love you" bu gapda "we" o‘zini past
tutgan, kamtarin, ammo sadoqatli e’tiqodni anglatiyapti.Bu ruhiy holatni semantik jihatdan
kuchaytiradi.. 2-shaxs (you) – murojaat qilingan shaxs sifatida"we love you" bu yerda "you"
Xudoga, ya’ni Iso Masihga murojaat. Bu duo va ibodat kontekstida ishlatilgan 2-shaxs olmoshi
bo‘lib, yaqinlik, munosabat, va ruhiy aloqani ko‘rsatadi.Keling endi semantik tahlini chuqurroq
ko‘rib chiqamiz. 1-shaxs deyksisi orqali matnda shaxsiy tajriba, kamtarinlik, va samimiy
e’tiqod ifodalangan. 2-shaxs deyksisi esa muqaddas shaxsga bo‘lgan ruhiy yaqinlik
tasvirlangan. Shaxs olmoshlari orqali din, muhabbat va xizmat kabi mavhum tushunchalar
shaxsiylashtirilgan (personalized) holda ifodalanmoqda. Ushbu matnda shaxs deyksisi
vositalari (I, we, you) semantik jihatdan chuqur diniy va emotsional mazmunga ega. 1-shaxs
orqali shaxsiy e’tirof, 2-shaxs orqali esa ilohiy shaxsga murojaat qilish amalga oshirilgan. Bu
orqali matn ichki ruhiy holat, xotira, va e’tiqodiy sadoqatni funksional tarzda ifodalaydi.
4)Lekin bu hukm Mahkamni qoniqtirmasdi .Chunki u biladiki, o‘qituvchining did bilan
yaxshi kiyinib kelishi ayb emas, aksincha,buni pedagogika fani ham tavsiya qiladi. (Uch
ildiz.Primqul Qodirov p36).Shaxs deyksislarini tahlil qilamiz. Mahkam 3-shaxs Asosiy obraz, u
3-shaxs Mahkamning o‘rnini egallagan shaxs olmoshi, buni 3-shaxs (ko‘rsatkich) Hukum yoki
kiyinish holatiga ishora qilmoqda.Endi funksional
tahlilni ko‘rib chiqamiz. 3-shaxs
ishtirokchilari (Mahkam, u) Matnning bosh qahramoni — Mahkam Keyingi gapda u “u
biladiki” shaklida shaxs olmoshi bilan qayta tilga olinadi. Bu yerda shaxs deyksisi mahkamning
ichki dunyosi, fikrlashi, va munosabatini ochib beradi, “u biladiki” – bu vosita orqali
Mahkamning ongida kechayotgan ichki e’tiroz, bilim, va adolat hissi ifodalanmoqda, “buni”
ko‘rsatkich olmoshi: Bu yerda ko‘rsatkich deyksis bilan bog‘langan bo‘lsa-da, 3-shaxs sifatida
ham qaraladi, chunki "bu" orqali ilgari tilga olingan hukmga ishora qilinmoqda. Shaxsga
bevosita bog‘liq bo‘lmasa-da, Mahkamning nuqtai nazarini aniqlashtiradi. "Mahkamni
qoniqtirmasdi" – bu fikr Mahkamning ichki hissiy holati va e’tirozini bildiradi. "u biladiki" –
bu qahramonning ongli, dalil asosida fikr yuritayotgan shaxs ekanini ko‘rsatadi.
Shaxs deyksisi bu yerda psixologik ichki monolog vazifasini bajaradi, ya’ni Mahkam real
hayotda aytmagan, lekin o‘zicha fikrini ichki hissiyotlarini bayon qilgan. Ushbu matnda shaxs
deyksisi vositalari (Mahkam, u) orqali ichki e’tiroz, fikr, va psixologik holat ifodalangan. 3-
shaxs olmoshi yordamida muallif obrazning ichki fikr olamini yoritadi va uni ijtimoiy
me’yorlar bilan solishtiradi. Shaxs deyksisi bu yerda individual ongni va axloqiy pozitsiyani
semantik jihatdan belgilashda muhim vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
Xulosa.
Mazkur maqolada ingliz va o‘zbek tillaridagi shaxs deyksisi vositalarining funksional-
semantik xususiyatlari taqqoslandi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, har ikkala tilda shaxs
olmoshlari grammatik jihatdan o‘xshash bo‘lsa-da, ularning qo‘llanish konteksti, stilistik
yuklamasi va pragmatik funksiyasi jihatidan muhim tafovutlarga egaligi isbotlandi. Ingliz tilida
shaxs olmoshlari kontekstual ravishda aniq subyektni anglatish bilan birga, rasmiylik darajasi,
masofa yoki psixologik yaqinlikni ifodalaydi. O‘zbek tilida esa shaxs ko‘rsatkichlari milliy
madaniyat va nutq etiketi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha hurmat, soddalik yoki
kinoya kabi ma’nolarni anglatadi.
Shuningdek, ingliz tilida ikkinchi shaxs olmoshining
yagona shaklda (you) orqali qo‘llanishi bilan o‘zbek tilidagi “sen/siz” shakllari o‘rtasidagi
muomala darajasi farq qiladi. Uchinchi shaxs olmoshlarining genderga ko‘ra farqlanishi (he/she)
ingliz tilining morfologik xususiyatlarini aks ettirsa, o‘zbek tilidagi neytral “u” shakli
kontekstga bog‘liq ravishda izohlanadi. Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, shaxs deyksisi vositalari
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
291
tilning nafaqat grammatik, balki madaniy, ijtimoiy va pragmatik jihatlarini ham ochib beradi.
Shu bois, ushbu masala bo‘yicha yanada kengroq kontrastiv tadqiqotlar olib borish, tarjimaviy
muammolarni tahlil qilish hamda til o‘rgatuvchi darsliklar uchun metodik tavsiyalar ishlab
chiqish dolzarb hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Bühler K.
Die Sprachtheorie: Die Darstellungsfunktion der Sprache Gustav Fischer.-
Verlag, Yena (Jena) Publishing.1934-.P 434
2.
Dionysius T. Art of Grammar.-Duckworth Publishing.1995- .P 120
3.
https:www.enwikipedia.org.
4.
Levinson S. Pragmatics. - Cambridge University Press 1983 – P20
5.
Lyons J. Linguistic Semantics. - Cambridge University Press.1995. – P 376.
