ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
164
“ARBA’IN” ASARIDA NAVOIY USLUBIYATI
Zarinabonu Qahhorova
Qarshi davlat universiteti talabasi
E-mail: zarinaqahhorova1@gmail.com
Annotasiya:
Ushbu maqolada Alisher Navoiyning “Arbain” asari tahlil qilinib, undagi diniy-
tasavvufiy qarashlarning mazmun-mohiyati ochib beriladi. Asarga singdirilgan tasavvufiy
g‘oyalar, xususan, Allohga muhabbat, ruhiy poklik, sabr, tavba, va ma’rifat yo‘lidagi ichki
kurash kabi tushunchalarni Navoiy ijodidagi she’riy ifodalar orqali tahlil etadi. Shuningdek,
Navoiy uslubiyatining badiiy va ruhiy qatlamlari o‘rganilib, uning o‘ziga xos poetik uslubi,
badiiy san’at vositalaridan foydalanishi va diniy-falsafiy g‘oyalarni yuksak badiiyat bilan ifoda
etish mahorati yoritiladi. Maqola Navoiy ijodini chuqurroq anglashga va tasavvufiy adabiyotning
estetik va ruhiy boyliklarini qadrlashga xizmat qiladi.
Аннотация:
В данной статье анализируется произведение Алишера Навои «Арбаин» и
раскрывается сущность и содержание религиозно-суфийских взглядов, представленных в
нём. Суфийские идеи, заложенные в произведении, в частности такие понятия, как любовь
к Аллаху, духовная чистота, терпение, покаяние и внутренняя борьба на пути познания
(маърифат), анализируются через поэтические выражения в творчестве Навои. Также
изучаются художественные и духовные слои стиля Навои, освещаются его самобытный
поэтический стиль, использование художественных средств и мастерство выражения
религиозно-философских идей с высокой степенью художественности. Статья служит
более глубокому пониманию творчества Навои и оценке эстетического и духовного
богатства суфийской литературы.
Annotation
: This article analyzes Alisher Navoi’s work Arbain and reveals the content and
essence of the religious-Sufi views contained in it. The Sufi ideas embedded in the work—
specifically such concepts as love for Allah, spiritual purity, patience, repentance, and the inner
struggle on the path of maʿrifat—are examined through the poetic expressions in Navoi’s oeuvre.
In addition, the artistic and spiritual layers of Navoi’s stylistics are studied, illuminating his
unique poetic style, his use of artistic devices, and his mastery in expressing religious-
philosophical ideas with high artistry. The article serves to deepen the understanding of Navoi’s
creativity and to appreciate the aesthetic and spiritual riches of Sufi literature.
Alisher Navoiyning ijodiy merosi, avvalo, Islom dinining e’tiqodiy va axloqiy tamoyillari,
Qur’on oyatlari hamda hadislar ma’nolariga tayangan holda shakllangan. Islom dini Navoiy
ijodining tamoyili, poydevoridir. Uning asarlarida payg‘ambarlar, avliyolar va olimlar hayotidan
bo‘lgan o‘gitli rivoyatlar, ruhiy poklik, sabr-sinov, tavba va ma’rifat yo‘lidagi ichki kurash kabi
tasavvufiy tushunchalar oʻz ifodasini topadi. Ayniqsa, “Arba‘in” asarida to‘plangan qirqta sahih
hadisni turkiy tilimizga ruboiy shaklida tarjima qilish orqali Navoiyning ana shunday ulkan
ilmiy-ma’rifiy ishni xalq ongiga yetkazishga bo‘lgan fidoyiligi yaqqol ko‘zga tashlanadi.
“Arba’in” asarlarini yozish Navoiy davrigacha ham mavjud boʻlgan. “Arba’in” soʻzi arabcha
“arba”, ya’ni “qirq “ soʻzidan olingan va u qirqta mashhur, sahih hadisni ruboiy koʻrinishida
she’riy shaklga solib sharhlash san’atini anglatgan. Bu asar turi yaralishiga Paylambarimiz
(s.a.v)ning quyidagi hadislari asos boʻlgan:
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
165
“
Kim ummatimga din ishlari borasida qirqta hadisni muhofaza qilib bersa, Alloh uni
qiyomat kuni faqih qilib tiriltiradi va qiyomat kuni men unga shafoatchi va guvoh
boʻlaman “.
Hadislarni she’riy yoʻl bilan yoritilishi oʻz navbatida bu hadislarni xalq tili uchun tushunarli
boʻlishiga , oson yodda saqlanishiga xizmat qilgan. Alisher Navoiyning doʻsti Abdurahmon
Jomiy ham fors tilida “ Arba’in” asarini yaratgan edi va Navoiy ham undan ilhomlanib, uni
turkiyzabon kitobxonlarga yetkazishga ahd qilgan. Bu haqda Navoiy asarda toʻxtalib oʻtadi:
Forsiydonlar aylabon idrok,
Oriy erdi bu nafdan atrok.
Istadim,bu xalq ham bori,
Boʻlmagʻaylar bu na’fdin oriy.
Ya’nikim, forsiy tilda soʻzlashuvchilar bu hadislar mazmunini oʻz tillarida ahe’riy uslubda
yodlab oʻrganar, atrok(turkiy xalqlar) esa bu imkoniyatdan bebahra edilar. Shu uchun ham
turkiy tilli uluslar ham hadislar mazmunini oson va zavqli tushunishi,xotirasida saqlanishi uchun
tatjimaga qoʻl urdim, hadislarni she’rga soldim.
Alisher Navoiy “Arba’in”ining oʻziga xos jihati shundaki, asarda asosan islomiy axloq- odob
masalalariga oid hadislar jamlangan. Jomiyning asarida keltirib oʻtgan hadislarning ba’zilarini
boshqasi bilan almashtirgan va avval har bir hadisning arabcha matnini keltirgan va ketidan
she’riy toʻrtlik keltirib oʻtilgan. Alisher Navoiy o‘zining “Arbain” asarida nafaqat ma’naviy-
ma’rifiy g‘oyalarni ilgari surgan, balki ularni badiiy jihatdan yuksak saviyada ifodalashga
erishgan. Har bir baytda muallifning so‘z tanlashdagi didi, uslubiy mahorati va chuqur fikr
yuritish salohiyati namoyon bo‘ladi. Asar tarkibida ishlatilgan badiiy vositalar, jumladan, tashbih,
isti’ora, tajnis, kinoya va boshqa uslublar Navoiy poetikasining serqirra va mukammal ekanini
ko‘rsatadi. Ayniqsa, tasavvufiy obrazlar orqali axloqiy fazilatlarni targ‘ib etishda muallif o‘z
uslubini takomiliga yetkazgan.
Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning “Arbain” asari uning badiiy mahorati va uslubiyati
jihatidan yuksak darajada ekanini yana bir bor namoyon etadi. Asarda tasavvufiy g‘oyalar,
axloqiy-pedagogik mazmun va badiiy ifoda uslubining uzviy uyg‘unligi kuzatiladi. Navoiy
o‘ziga xos obrazlar yaratish, badiiy vositalarni mahorat bilan qo‘llash orqali har bir baytga
chuqur falsafiy va ma’naviy mazmun yuklaydi. Uning she’riy tili boy, obrazli va mazmunga
xizmat qiluvchi badiiylik bilan ajralib turadi. Ayniqsa, “Arbain”dagi so‘z tanlovi, ifoda uslubi va
badiiy tasvirlar Navoiy poetikasining yetuk namunasi sifatida o‘rganishga arzigulikdir. Ushbu
asar Navoiy uslubiyati va ijodiy yondashuvlarini chuqurroq anglashda muhim manba bo‘lib
xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Alisher Navoiy. Arba’in. Toshkent: Fan. 2000.
2.
Gʻaniyeva Sh.Alisher Navoiy poetikasi. Toshkent: Fan. 1980.
3.
Alisher Navoiy toʻla asarlar toʻplami.16- jild.
