ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
166
TA'LIM-TARBIYAGA OID LEKSIMALARNING O'ZBEK BADIIY ASARLARIDA
ISHLATILISH O'RNI
Zokirova Elinura Jasurovna
Qarshi Davlat Universiteti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada o‘zbek badiiy adabiyotlarida ta’lim-tarbiyaga oid leksik
birliklarning ishlatilish holati tahlil qilinadi. Asarlar tahlili orqali pedagogik, tarbiyaviy va
ma’rifiy mazmundagi so‘zlarning mualliflar tomonidan qanday maqsad va uslubda qo‘llangani,
ularning obrazlar, g‘oyalar va milliy tafakkur shakllanishidagi roli yoritiladi. Tahlil natijalariga
ko‘ra, bunday leksik birliklar o‘zbek yozuvchilarining didaktik niyatlarini ifodalashda, ijtimoiy
tanqidni amalga oshirishda va axloqiy qadriyatlarni targ‘ib qilishda muhim vosita bo‘lib xizmat
qilgani aniqlanadi.
Kalit so‘zlar
: ta’lim leksikasi, tarbiya, badiiy asar, semantika, kontekst, ma’naviy-ma’rifiy g‘oya
Adabiyot millatning ma’naviy va axloqiy ko‘zgusidir. Xalq tafakkuri, qadriyati, hayotga
munosabati eng avvalo uning badiiy ijod mahsullarida o‘z aksini topadi. Xususan, o‘zbek badiiy
adabiyotida ta’lim-tarbiya mavzusi doimo yetakchi mavzulardan biri bo‘lib kelgan. Alisher
Navoiy, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Oybek, Pirimqul Qodirov kabi ijodkorlar o‘z asarlarida
inson tarbiyasi, ilmlilik, axloq va vatanparvarlikni asosiy g‘oya sifatida ilgari surganlar.
Bunday g‘oyalarni ifodalashda
ta’lim-tarbiyaga oid leksik birliklarning
badiiy matndagi roli
nihoyatda muhim. Ushbu maqolada o‘zbek badiiy asarlarida ishlatilgan “tarbiya”, “ma’rifat”,
“ilm”, “ustoz”, “axloq”, “ta’lim”, “sabr”, “adolat”, “insonparvarlik” kabi semantik jihatdan
ta’limiy mazmunga ega bo‘lgan leksik birliklar kontekstual tahlil qilinadi.
Ta’lim-tarbiya leksikasi o‘zbek xalqining ijtimoiy-madaniy hayotida doimo muhim o‘rin tutgan.
Bu so‘zlar faqatgina til birliklari sifatida emas, balki xalqning tarbiyaviy qarashlarini, axloqiy
normalarini, ma’naviy qadriyatlarini ifodalovchi vosita sifatida shakllangan. Ayniqsa, badiiy
adabiyotda bu leksik birliklar asar g‘oyasini ochishda, obrazlar xarakterini yaratishda, ijtimoiy
illatlar yoki ijobiy holatlarni tanqidiy yoritishda muhim rol o‘ynaydi.
Adabiy matnda “ilm”, “odamiylik”, “sadoqat”, “ustoz”, “odoblilik” kabi so‘zlarning ishlatilishi
nafaqat mazmunni kuchaytiradi, balki o‘quvchining ongiga chuqur ma’naviy taassurot qoldiradi.
Aynan shunday so‘zlar orqali muallif jamiyatga murojaat qiladi, tarbiyaviy, didaktik va milliy
ruhda ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, bu leksik birliklarning ishlatilish tahlili o‘zbek adabiyotining
ma’naviy va tarbiyaviy funksiyasini chuqurroq anglashga yordam beradi.
Tadqiqotda quyidagi yondashuv va usullar qo‘llanildi:
Tanlangan asarlar
: Alisher Navoiy (“Hayrat ul-abror”), Abdulla Qodiriy (“O‘tkan
kunlar”), Oybek (“Navoiy”), Pirimqul Qodirov (“Yulduzli tunlar”).
Uslubiy yondashuv
: Semantik-tahliliy, kontekstual va statistik yondashuv asosida har bir
asarda ta’lim-tarbiyaviy so‘zlarning chastotasi va funksiyasi o‘rganildi.
So‘z tanlovi
: Tarbiya, saboq, ilm, ma’rifat, odob, axloq, ustoz, sabr, halollik, mas’uliyat
kabi asosiy semantik sohalar bo‘yicha 60 dan ortiq leksik birliklar aniqlanib, ularning ishlatilish
konteksti va ma’naviy-falsafiy yuklamasi baholandi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
167
Tahlil natijalari quyidagi asosiy jihatlarni ko‘rsatdi:
Ko‘p ishlatiladigan leksik birliklar
: “ilm”, “ma’rifat”, “ustoz”, “tarbiya”, “odamiylik”
kabi so‘zlar deyarli barcha tanlangan asarlarda yuqori chastotada uchraydi.
Obrazlar orqali ta’sirchanlik
: Badiiy obrazlar (masalan, Otabek, Yusufbek hoji,
Alisher Navoiy) orqali bu leksik birliklar nafaqat til darajasida, balki axloqiy-ruhiy ifoda vositasi
sifatida ishlatilgan.
G‘oya ifodalanishida asosiy vosita
: Tarbiya va ma’rifatga oid so‘zlar asarda muallifning
asosiy g‘oyaviy pozitsiyasini, axloqiy qarashlarini ifodalovchi vosita bo‘lib xizmat qilgan.
Tarixiy-falsafiy kontekst
: Ayniqsa, Oybek va Qodirov asarlarida bu leksik birliklar
milliy o‘zlikni anglash, madaniy merosga munosabat va tarixiy saboqlarni aks ettirish vositasi
sifatida ham maydonga chiqqan.
Ta’lim-tarbiyaviy leksik birliklar badiiy adabiyotda ikki xil asosiy vazifani bajaradi:
semantik
yuk ko‘taruvchi birliklar
va
konseptual mazmun shakllantiruvchi vositalar
. Masalan,
"ustoz" so‘zi nafaqat shaxsni, balki muqaddaslik, bilim manbai va tarbiya belgilarini ham
anglatadi.
Yuqoridagi asarlarda bu so‘zlar ko‘pincha obraz nutqida, muallifning lirik chekinishlarida yoki
muhim dramatik sahnalarda ishlatilgan. Bu esa ularning badiiy ta’sirini oshiradi. Shuningdek,
o‘zbek adabiyotida bu leksik birliklar odatda
pozitiv semantik fon
bilan bog‘liq bo‘lib,
o‘quvchiga axloqiy saboq berishga xizmat qiladi.
Tahlil natijalari shuni ko‘rsatdiki, ta’lim-tarbiyaviy leksik birliklar o‘zbek badiiy asarlarida
g‘oyaviy markaz
sifatida xizmat qilgan. Ayniqsa, XIX–XX asr o‘zbek adabiyotida jamiyatdagi
islohotlarga, ma’rifatparvarlik harakatlariga mos ravishda bu leksikalar kuchli tarbiyaviy
yuklama bilan qo‘llanilgan.
Masalan, Abdulla Qodiriy asarlarida “ilm”, “odamiylik”, “ustoz” kabi so‘zlar orqali o‘z
davridagi jaholat va nodonlikka qarshi ma’rifatparvarlik ruhi targ‘ib etilgan. Oybekning
“Navoiy” romanida esa “axloq”, “adolat”, “insonparvarlik” kabi so‘zlar orqali tarixiy shaxsning
millat uchun qilgan fidokorona xizmatlari yoritiladi. Bu esa badiiy asarda leksik birliklarning
faqat stilistik emas, balki
ideologik va didaktik vazifa
ham bajarayotganini anglatadi.
Yana bir muhim jihat shuki, bu leksikalar obrazlar nutqida (dialog va monologlarda) keng
qo‘llanilib, obrazlarning tarbiyaviy pozitsiyasini ifodalashda xizmat qilgan. Misol uchun,
Yusufbek hojining “O‘tkan kunlar”dagi nasihatlari tarbiya, sabr, ishonch kabi so‘zlar orqali
berilgan. Bu esa o‘quvchiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan
axloqiy-ma’naviy kontekst
ni hosil
qiladi.
Demak, ta’lim-tarbiyaviy leksik birliklar badiiy matnda axborot vositasi sifatida emas, balki
tasirchan, g‘oyaviy va tarbiyaviy yuklama beruvchi semantik birikma
sifatida maydonga
chiqadi. Bu esa ularni zamonaviy lingvistik, stilistik va madaniy-nutqiy tahlil ob’ekti sifatida
alohida o‘rganish zaruratini ko‘rsatadi.
Xulosa.
O‘zbek badiiy adabiyotida ta’lim-tarbiyaga oid leksimalar asarlar g‘oyasini yoritish,
obrazlar xarakterini ochish va axloqiy-estetik qadriyatlarni targ‘ib qilishda muhim o‘rin
egallaydi. Bu leksik birliklar orqali mualliflar jamiyatni tarbiyalash, o‘quvchida ongli munosabat
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
168
shakllantirishga intilganlar. Demak, badiiy adabiyot nafaqat estetik, balki pedagogik vazifani
ham bajargan.
Kelgusida bu yo‘nalishda zamonaviy o‘zbek adabiyoti, bolalar adabiyoti yoki tarjima asarlardagi
ta’limiy leksik birliklar o‘rganilishi tavsiya etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Navoiy A.
Hayrat ul-abror
. – Toshkent: G‘.G‘ulom nashriyoti, 1981.
2.
Qodiriy A.
O‘tkan kunlar
. – Toshkent: Yozuvchi, 1990.
3.
Oybek.
Navoiy
. – Toshkent: Sharq, 2000.
4.
Qodirov P.
Yulduzli tunlar
. – Toshkent: Yozuvchi, 1998.
5.
Karimov M.
Tilshunoslik asoslari
. – Toshkent: Fan, 2015.
6.
Norqulov O.
Badiiy matnda leksik vositalarning semantik-funksional tahlili
. – Toshkent,
2020.
