Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
German onomastics
Ra'no MASARIDDINOVA
1
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received November 2024
Received in revised form
10 December 2024
Accepted 25 December 2024
Available online
25 January 2024
Proper nouns are a special phenomenon in the language
system. Teaching “Onomastics” as a separate subject in higher
education institutions is of great importance in educating the
younger generation with sufficient knowledge, skills and
abilities in the field of proper nouns. This article covers the
concepts of German onomastics.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Language system,
proper nouns,
proper nouns,
“Onomastics”,
knowledge,
skills,
abilities,
education of the younger
generation,
German onomastics.
Nemis onomastikasi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
Til tizimi,
atoqli otlar,
lusoniy hodisa,
Onomastika,
bilim,
malaka,
ko‘nikma,
yosh avlodni tarbiyalash,
nemis onomastikasi.
Til tizimida atoqli otlar alohida o‘rin tutadigan lusoniy
hodisa sanaladi. “Onomastika”ni alohida fan sifatida oliy oʻquv
yurtlarida oʻqitish atoqli otlar borasida yetarli bilim, malaka va
ko‘nikmaga ega yosh avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyat
kasb etadi. Mazkur maqolada nemis onomastikasiga oid
tushunchalar yoritildi.
1
Teacher, Department of German Philology, Samarkand State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 1 (2025) / ISSN 2181-3701
172
Немецкая ономастика
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Языковая система,
имена собственные,
лусонский феномен,
Ономастика,
знания,
умения,
навыки,
воспитание
подрастающего
поколения,
немецкая ономастика.
Имена собственные – языковое явление, занимающее
особое место в языковой системе. Преподавание
«Ономастики» как отдельного предмета в высших учебных
заведениях имеет большое значение для воспитания
подрастающего поколения, обладающего достаточными
знаниями,
умениями
и
навыками
в
отношении
благородных лошадей. В статье рассматриваются
концепции, связанные с немецкой ономастикой.
Bugungi taraqqiyot salohiyatli kadrlar yetishtirishni, texnologik jihatdan yangi
bilimlar bilan qurollangan yetuk mutaxassislarga ega bo‘lishni talab etmoqda. Onomastik
birliklar – atoqli otlar borasida kerakli mutaxassislarni tayyorlash faqat filologiya
sohasidagi ta’limiy-tarbiyaviy ishgina emas, balki mafkuraviy, siyosiy-ma’rifiy ishlarning
ham eng muhim tomonlaridan birini tashkil etadi. Shuning uchun ham bu kursni
oʻrganish boʻlajak oʻqituvchilar uchun zaruriy ehtiyojdir. Bu ehtiyoj o‘z yurti, yashash
makoni, atrofidagi olamni oʻrganish, til va xalq tarixidan xabardor bo‘lish, atoqli otlardan
adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda toʻgʻri foydalanish, ularni maʼnaviy boylik
sifatida asrash kabilar bilan uzviy bog‘liqdir.
Darhaqiqat, tilshunoslikda atoqli otlar deb yuritilayotgan nomlar tilimizning
bebaho tarixiy, madaniy va maʼnaviy boyligidir. Bu boylik o‘zbek tilida ko‘p asrlar
davomida astasekinlik bilan tarkib topib, shakllanib, rivojlanib kelmoqda. Atoqli otlar
jamg‘armasini asrash, uni yangi nomlar bilan to‘ldirib borish, ilmiy asosda o‘rganish har
birimizning muqaddas burchimizdir.
“Onomastika” dеb nomlanuvchi fanning asosiy vazifasi mazkur sohaning
shakllanishi, rivojlanish bosqichlari, onomastik birliklarni o‘rganish mеtodlari va
boshqalar haqida talabalarga zarur tushuncha va maʼlumotni bеrishdan iboratdir.
Maʼlumki, onomastika tilshunoslikning har qanday atoqli otlarni, ularning paydo bo‘lish
va o‘zgarish tarixini o‘rganuvchi bo‘limi, shuningdеk tildagi barcha atoqli otlar
yig‘indisini o‘zida ifodalaydi. “Onomastika” fani tildagi mavjud onomastik tizimlarni
aniqlash va o‘rganishni maqsad qilib qo‘yadi.
“Onomastika” fani atoqli nomlarni olgan obyеktlarning toifalariga ko‘ra quyidagi
guruh (bo‘lim)larga ajratadi:
antroponim
– kishilarning atoqli nomlari (ismlari, familiyalari, ota ismlari,
laqablari, taxalluslari),
toponim
– gеografik obyеktlarning atoqli nomlari,
tеonimiya
– turli diniy tasavvurlar bo‘yicha xudolar, maʼbudlar, diniy-afsonaviy
shaxs va mavjudotlarning nomlari,
zoonim
– hayvonlarga qo‘yiladigan (shartli) atoqli nomlar, laqablar,
kosmonim
– fazoviy bo‘shliq hududlari, galaktikalar, burjlar va boshqalarning
ilmiy muomalada va xalq orasida tarqatgan nomlari,
astroponim
– ayrim osmon jismlari (planеta va yulduzlar) nomlarining majmuyini
o‘zida ifodalaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 1 (2025) / ISSN 2181-3701
173
Bundan tashqari, onomastikaning yana bir qancha bo‘lim (guruh)lari mavjud.
Masalan, onomastikaning bir bo‘limi rеalionimlar (avval va hozir mavjud bo‘lgan
obyеktlarning nomlari) dеb nomlansa, unga zid bo‘lgan mifonimlar xayoliyto‘qima
obyеktlarning nomlarini bildiradi.
Nazariy onomastika til va nutqdagi, adabiy va dialеktal sohalarga tеgishli atoqli
nomlarning paydo bo‘lishi, ularning nominatsiya (nomlanish) asoslari, rivojlanishi, shu
jarayondagi turli xil o‘zgarishlari, onomastik birliklarning nutqda qo‘llanilishi, muayyan
hudud va tillarda tarqalishi hamda onomastik birliklarning tarkibiy tuzilishini o‘rganadi.
Badiiy matnlardagi atoqli nomlarni tadqiq etish alohida muammo bo‘lib, bu badiiy
onomastika yoki onomopoetikaning asosiy vazifasidir. Onomastika, shuningdеk,
tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy, struktur, gеnеtik, arеal, onomastik xaritalashtirish va
boshqa usullarini qo‘llagan holda, atoqli nomlarning fonеtik, morfologik, dеrivatsion
(yasalish, shakllanish), sеmantik, etimologik kabi jihatlarini ham o‘rganadi. Amaliy
onomastika xorijiy tillarga mansub nomlarning transkrinsiyasi, translitеratsiyasi,
anʼanaviy (talaffuz va yozilishiga ko‘ra), tarjima qilinadigan va tarjima qilinmaydigan
nomlarni aniqlash, “bеgona” nomlarni o‘z tilda qanday yozish bo‘yicha yo‘riqnomalar
tayyorlash, xorijiy tillardan o‘zlashgan nomlardan yangi onomastik birliklar hosil qilish
bilan, nom bеrish va nomlarni o‘zlashtirish masalalari bilan ham shug‘ullanadi.
Onomastik birlikning til tizimidagi o‘rni. Lеksika tizimiy qurilishining to‘la-to‘kis
isbotlanishi lеksikologik tadqiqotlar oldiga juda ko‘p yangi muammolarni ham qo‘ydi. Bu
muammo va vazifalarning bir qismi sistеmaviy lеksikologiya bo‘yicha o‘quv
qo‘llanmasida sanab o‘tilgan , bir qismi esa kеyingi tadqiqotlarda ko‘tarildi. Ammo
ularning kattagina bir qismi ilmiy adabiyotlarda haligacha o‘rtaga qo‘yilmagan. Shunday
hali yеchilmagan muammolardan biri lеksikaning tizimiy tabiati va unda
onomosinonimlarning shu lug‘at tizimidagi o‘rnidir.
Koʻp tillilik sharoitida oʻzaro aloqa qilish shakllari (tillar, lahjalar. shevalar, ijtimoiy
va professional jargonlar kabi) funksional jihatdan iyerarxiya (pogʻona)ni tashkil etadi,
mas:
1) guruhlararo aloqaning chegaralangan vositalari (“xonaki” tillar);
2) turmushdagi guruhlararo aloqa aralashuvning muayyan joyga xos vositalari
(Osiyo va Afrikadagi koʻp qabilali qishloq jamoalaridagi “bozor” tili);
3) maʼmuriy (yoki milliy) viloyat tili;
4) kup millatli mintaqa tili;
5) umumdavlat tili (“davlatdagi ustun” yoki xalqaro til boʻlishi ham mumkin).
Agar dastlabki ikki bosqich tillari asosan norasmiy ogʻzaki aloqa uchun xizmat
qilsa, keyingi bosqichdagilari uchun, mazkur vazifalardan tashqari, yana ommaviy va
rasmiy (koʻpincha yozma) aloqa xizmatlari ham qoʻshilib, ular taʼlim, axborot vositalari,
adabiyot, madaniyat, har tillariga aylanadi.
Koʻp tillilik aksar hollarda ikki tillilik (bilingvizm) shaklida amalga oshadi. Uch yoki
undan ortiq’ini ommaviy ravishda egallash (bilish) nisbatan kam uchraydi. Koʻp tillilik
(bilingvizm) uchup amalda qoʻllanuvchi tillarning funksional maqomi va ularning
(genetik yoki tipo-logik) yaqinlik darajasi muhim ahamiyatga ega. Koʻp tillilik negizida
tillarning oʻzaro taʼsirlashuvi va yaqinlashuvi roʻy bs-radi, tillar ittifoqi hosil boʻladi.
Odam tabiiy ravishda bir nechta tillarda muloqot qila oladigan bo'lsa, ayniqsa ular
yoshligida ko'nikmalarni egallagan bo'lsa, ko'p tilli deb aytiladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 1 (2025) / ISSN 2181-3701
174
Ko‘p tilli odamlarning ta‘kidlashicha, ularning shaxsiyati o‘zgaradi ular
foydalanadigan tilga qarab; ushbu o'zgarishlar ba'zi tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Biroq,
umuman olganda, ular har bir til o'zaro bog'laydigan madaniyatga qarab, ishlatilgan
tildan mustaqil bo'lishiga qarab, turli xil kontekstual asoslarni qabul qilish bilan bog‘liq.
Nemis tili frank, saks, turing , alemann, bavar singari gʻarbiy german kabilalari
shevalari asosida tarkib topgan va quyi nemis, oʻrta nemis va jan. nemis lahjalariga, har
bir lahja guruhi esa gʻarbiy va shar-qiy guruhchalarga ajraladi. Nemis tilining taraqqiyot
tarixida milliy tilgacha boʻlgan (16-asrgacha) va milliy til (18-asrdan) davrlari farqlanadi;
16-17-asrlar oʻtish davri hisoblanadi. Hozirgi ada-biy til meʼyorlarining shakllanishi
asosan 18-asr oxirida tugallanib, bu davrda grammatik tizim va imlo barqarorlashgan.
Hozirgi Nemis tili fonologik tizimida monoftong va diftonglar 45 foizni tashkil etadi
(16 unli fonema va 3 diftong); undoshlar tizimi 18 undosh fonema va 2 qorishiq
tovushdan iborat. Barcha fonemalar hosil boʻlish oʻrni, usuli va talaffuzi jihatidan oʻzaro
farqdanadi, muayyan oʻziga xosliklarga ega. Gramatik qurilishi analitiksintetik xususiyat
bilan ajralib turadi. Mas, otlarda jins va kelishik shakllari, asosan, analitik tarzda, son
kategoriyasi esa sintetik tarzda ifodalanadi. Bu holat boshqa soʻz turkumlaridagi shakllar
ifodasida ham ku-zatiladi. Gapning asosiy turi feʼl markazli ran. Yasama, qoʻshma
feʼllardan ifodalangan kesim qismlarining ran tarkibida distant holatda qoʻllanishi Nemis
tilining aloqida xususiyati hisoblanadi.
Soʻz yasash vositalari tizimi yaxshi rivojlangan; soʻz qoʻshish bilan ot (asosan,
termin) yasalishi keng qoʻllanadi. Lugʻat tarkibida asl nemischa soʻzlar qatori lotin,
fransuz, italyan, ingliz va boshqa tillardan oʻzlashgan soʻzlar ham koʻplab uchraydi.
Yozuvi lotin grafikasiga asoslangan.
Adabiy Nemis tilining Avstriya va Shveysariyadagi variantlari Germaniyadagi
variantidan adabiy tildan turlicha foydalanish va uning lahjalar hamda soʻzlashuv tiliga
munosabati nuqtai nazaridan oʻzaro farqdanadi.
Nemis tili uzoq vaqtdan beri eng uzun so‘zli til ekanligi bilan mashhur ekanligi
barchamizga ma’lum. Bu tilning so‘z yasalishi Wortbildung deb ataladi. Ushbu termin
haqida shunday deyish mumkin. Zamonaviy nemis tilida Wortbildung so‘z yasash
atamasini ikki maʼnoda ishlatiladi. Birinchi maʼnosi “soʼz yasalishi” bo‘lsa, ikkinchisi “so‘z
yasalishi haqidagi taʼlimot”, ya’ni so‘z yasash vositalari, qonunlari, modellari va metodlari
hamda yangi hosil boʼlgan soʼzlarning maʼnosini o„rganish bilan shug„allanuvchi
tarmoqdir. Bugungi kunda nemis tilida so‘z yasash yangi so‘zlarni hosil qilishning keng
tarqalgan usullaridan biri bo‘lib kelmoqda. Barcha tillarning o„ziga xos so‘z yasalish
usullari mavjud bo‘lib, ular bu xususiyatlari orqali bir -biridan farq qiladilar. Nemis
tilining farqli jihati shundan iboratki, uning asosiy so‘z yasalish usullari Komposition
(Zusammensetzung) va Ableitung (Derivation) hisoblanadi.
Yuqorida aytib o„tilgan affikslarning joylashish turlari haqida hamda nazariy
materialni o‘rganish va tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi. Tilshunos
olimlar tomonidan so‘zlarning yasalish masalalari oldindan chuqur va katta e’tibor bilan
o‘rganilgan. Yangi so‘zlar yasalishining eng samarali usullaridan biri bu affiksatsiyadir.
Uning mohiyati shundaki, so‘zning leksik ma'nosini o‘zgartiradigan affiks so‘zning
asosiga qo‘shilishni taminlaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 1 (2025) / ISSN 2181-3701
175
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Tursunov U, Muxtorov J., Raxmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: Fan,
1992. – 399 b.
2.
Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. –T.:
O‘qituvchi, 1995. – 127 b.
3.
Ne’matov H., Rasulov R. Ko‘rsatilgan asar. –B.4.
4.
Nafasov T. O‘zbek nomnomasi. –Qarshi, Nasaf, 1993. – 152 6.;
5.
Orifjonova Sh. O‘zbek tilida lug‘aviy graduonimiya: filol. fanl. nomzodi. diss.
avtoref. –T., 1996. – 21 b.;
6.
Saidova H. O‘zbek tilida hayvon nomlarining shaxs tavsifi vazifasida qo‘llanilishi:
filol.fanl.nomz...diss. avtoref. –Samarqand, 1995. – 20 b.;
7.
Kilichev B. O‘zbek tilida partonimiya: filol.fanl. nomz ... diss. avtoref. –T., 1997. – 22 b.
