Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Semantics of comparative analysis methods
Surayyokhon OMONULLAYEVA
1
Andijan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
15 November 2024
This article presents approaches, methods, and types of
comparative analysis that have long attracted the attention of
comparative typology scholars. Despite the variety of methods
used, they are developed in accordance with the main
approaches and principles. At the same time, certain principles
recognized by the world scientific community are considered the
most effective for language teaching.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss6-pp140-143
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
method,
approach,
typological analysis,
direction of ideographic
grammar,
functional structure.
Qiyosiy tahlil usullarining semantikasi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
usul,
yondashuv,
tipologik tahlil,
ideografik grammatika
yo‘nalishi,
funksional tuzilma.
Ushbu maqolada qiyosiy tipologiyada uzoq davrlar
mobaynida olimlarni qiziqtirgan qiyosiy tahlilning yondashuvi,
usuli, usullari va turlari bilan tanishishingiz mumkin. Biroq
metodlar yondashuvlar va tamoyillarga muvofiq qo‘llanilsa-da,
dunyo olimlari tomonidan til o‘qitishda quyidagi tamoyillar
samarali deb hisoblanadi.
Семантика методов сравнительного анализа
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
метод,
подход,
типологический анализ,
направление
идеографической
грамматики,
функциональная
структура.
В данной статье представлены подходы, методы и виды
сравнительного анализа, которые давно привлекают внимание
ученых в области сравнительной типологии. Несмотря на
разнообразие применяемых методов, они разрабатываются в
соответствии с основными подходами и принципами. При этом
определенные принципы, признанные мировым научным
сообществом, рассматриваются как наиболее эффективные
для преподавания языка.
1
PhD, Senior Lecturer, Andijan State University. E-mail: somonullayeva@mail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 6 (2024) / ISSN 2181-3701
141
Yondashuv, tamoyil va usul atamalari ko‘pincha usul tushunchasi bilan bir-birining
o‘rnida ishlatiladi, lekin bu atamalarning ayrim jihatlari ilmiy manbalarda yoritilgan va
ularga tegishli ta’rif va tushuntirishlar berilgan. Yondashuvlar tamoyil va usullarda aks
etadi. Yondashuv metoddan ko‘ra kengroq tushuncha bo‘lib, usul va uslublar asosida ishga
tushiriladi. Yondashuv va usul tushunchalari I.L. Bim ta’rifida o‘z aksini topgan: “Usul –
ta’lim va ijtimoiy hayotning maqsadi. Maqsadga erishish uchun qandaydir usullardan
foydalangan holda, sharoitga mos keladigan tamoyillarni qo‘llashning umumlashtirilgan
modelidir.
Qiyosiy tipologik usul – bu shaklan o‘xshash turli hodisalarni o‘rganish va tushuntirish,
ularning genetik o‘xshashligi, ya’ni umumiy kelib chiqishi haqida xulosa chiqarish usuli.
Dastlab tadqiqot metodologiyasi sifatida ishlab chiqilgan sifatli qiyosiy tahlil 1970-yillarda
Charlz Regin tomonidan ishlab chiqila boshlandi. Keyinchalik bu tahlil baholashning bir qismi
sifatida ishlatilgan. Qiyosiy tahlil – muammoli vaziyatlarni tahlil qilish imkonini beruvchi va
ba’zi hollarda vaziyatlarning nima uchun o‘zgarganligini tushuntirishga yordam beradigan
metodologiya. Ba’zan qiyosiy tahlil yangi ma’lumotlarni to‘plashni o‘z ichiga oladi, ba’zi
hollarda esa ilgari to‘plangan ma’lumotlarga asoslanadi. N. Simister va V. Skolz qiyosiy
tahlilning asosiy xususiyatlarini quyidagicha payqashgan.
1) O‘zgarishlar nazariyasi. Bu birinchi navbatda, o‘zgarish nazariyasidan
foydalanishni o‘z ichiga oladi. O‘zgarishlar nazariyasi ikkita narsani aniqlashga qaratilgan:
o‘zgarishlarga ta’sir qiluvchi omillar va (nazariy jihatdan) yordam beradigan o‘zgarishlarni
tahlil qilish. O‘zgarish nazariyasiga asoslangan qiyosiy tahlil ma’lumotlar, ijtimoiy fanlar
nazariyasi va tajribalar manbasiga ega bo‘lishi kerak.
2) Keyingi bosqich odatda muammoli vaziyatlarni aniqlashda qiyosiy tahlilning
birinchi qismlari bilan parallel ravishda amalga oshiriladi. Bu qiyosiy tahlilni to‘g‘ri
o‘tkazish uchun qanday natijalar olinganligini yoki qanday o‘xshashliklar aniqlanganligini
ko‘rsatadi. Muammoli vaziyatlar turlicha. Masalan, turli hukumatlar, maktablar,
shifoxonalar, dasturlar, loyihalar kabi muammoli vaziyatlar.
3) Qiyosiy tahlilda omillarni o‘zgarish nazariyasiga asoslanib ishlab chiqish
kerakligi aytiladi. Bu omillar natijalarga erishiladimi yoki yo‘qmi, kalit hisoblanadi. Barcha
omillar o‘zgarish nazariyasiga asoslanadi.
4) Keyingi bosqich – muammoli vaziyatlar va omillarni baholash. Bunda har bir
holat uchun baholash mezonlari ishlab chiqiladi. Vaziyat haqidagi barcha ma’lumotlar
to‘plangandan so‘ng, baholash amalga oshirilishi kerak.
5) Ushbu bosqichda barcha ma’lumotlar yig‘ilgandan so‘ng, kiritilgan omillar va
ma’lumotlar to‘plami tahlil qilinadi. Hisoblashda kompyuter texnologiyasi qo‘llaniladi va
kichik detallarga e’tibor beriladi.
1. Yo‘nalish tamoyili. Bu tamoyil tilning uch jihatini nazarda tutadi. Ona tilini
fonetika, leksikografiya va grammatika nuqtai nazaridan o‘rganishda chet tillarini
o‘rganish emas, balki yuqori natijalar berishi ta’kidlanadi. Buning sababi shundaki, ularni
tushuntirish nutqni yaxshilash emas, balki nazariy jihatdan asosiy hisoblanadi.
2. Tuzilish tamoyili. Bu tamoyil ona tilini o‘rgatishda ham samarali, lekin chet
tilining nutqiy komponentini rivojlantirishda samarali emas. Chunki bu tamoyilda chet
tilining tuzilishi ona tiliga ko‘ra tekshiriladi, lekin og‘zaki nutq ko‘nikmalarini
rivojlantirishning oldi olinadi.
3. Tuzilish tamoyilini ko‘rish. Til va nutq birligiga asoslangan bu tamoyil sodda gap,
sodda kirish gap, qo‘shma gap va savol-javob kabi to‘rt turni ajratib ko‘rsatadiki, bunda
olimlar ularni modellashtirish va o‘rganishga e’tibor qaratadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 6 (2024) / ISSN 2181-3701
142
Transformatsiya tamoyili. Bu tamoyil asoschilari amerikalik tilshunos olimlar
Z. Xarris, F. Fransuz, N. Xomskiylar tilda fikr ifodalashda qoʻllaniladigan mavjud qoliplarni
oʻzgartirishni tavsiya etadilar. U matnni ishga tushirish, uni toraytirish, fikrlarni
birlashtirish va matnni tasvirlashni osonlashtiradigan modellarni ishlab chiqishga
qaratilgan. Talaba o`z nutqini namuna asosida ravon va aniq ifodalay oladi.
5. Funksional tuzilish tamoyili. Bu tamoyil shakldan shaklga mazmun tamoyiliga
asoslanadi va uni ifodalashda nutqning funksional tomonlarini ma’lum darajada qo‘llashni
taqozo etadi.
Chunki eng samarali tamoyilni aniqlash hali ham fandagi eng muammoli
vaziyatlardan biri hisoblanadi. Hozirda chet tilini o‘qitishda kommunikativlik tamoyili
keng qo‘llanilmoqda, chet tilini o‘rganishda qiyosiy tahliliy yondashuv asosiy o‘rin tutadi.
Bir necha usullar mavjud va ingliz olimi Tilly to‘rt turni ajratib turadi. Bular:
a) individuallik, b) universallik, v) o‘zgarishlarni aniqlash, d) xususiyatlarni taqqoslash.
Mey alloma yaratgan qiyosiy tahlil turlaridan tashqari tipologiyaning to‘rt jihatini,
jumladan import-oyna ko‘rinishi, farqli ko‘rinish, nazariy-rivojlanish ko‘rinishi va nihoyat
bashoratli ko‘rinish turlarini o‘z ichiga olgan. Bu tiplar Tilly nazariyasiga o‘xshaydi. Qiyosiy
tahlilning birinchi turi – bu shaxsdagi ba’zi muammoli vaziyatni tushunish uchun uning
ayrim xususiyatlarini qarama-qarshi qo‘yishdir. (1984-yil, 82-bet). Bunday holda ko‘rib
chiqilayotgan vaziyatning har bir xususiyati batafsil tavsiflanadi. Bu bizning bilimimizni
kengaytirish va tushunchani tushunishga yordam beradi. Bu usul qiyosiy tahlil uchun mos
bo‘lmasa-da, ilmiy tadqiqotlarda kichik taqqoslashlar uchun qo‘llaniladi. (Fredrikson,
1997 Fredrickson, G.M. (1997). Qiyosiy tasavvur: irqchilik, millatchilik va ijtimoiy
harakatlar tarixi bo‘yicha. Kaliforniya universiteti matbuoti).
Umumjahonlik har bir hodisani tasvirlash va taqqoslashda bir xil qoida asosida
ishlaydi. (1984-yil, 82-bet). Ushbu taqqoslashdan foydalanish taqqoslanayotgan
hodisaning dolzarbligi va umumiy ahamiyati bilan birga asosiy nazariyalarni ishlab
chiqadi. Bu o‘rganilayotgan muammolarni qamrab olish uchun nazariyalarga ko‘proq
tayanishni o‘z ichiga oladi. O‘zgarishlarni aniqlash va taqqoslash tamoyili misollar
orasidagi tarkibiy farqlarni topishda hodisaning asosiy farqlovchi xarakterini yoki
intensivligini topishga qaratilgan. Ya’ni, hodisa va xarakter o‘zgarishi standartini qo‘llagan
holda shaklning turli xususiyatlarini solishtirish yoki bu hodisaning intensivligini, misollar
orasidagi mantiqiy farqlarni aniqlash.
Qiyosiy tahlilni amalga oshirishda kompleks yondashuvdan foydalanish o‘zining
afzalliklariga ega. Bunda bilim fanlardan, ya’ni sinfdan olingan natijalar asosida izohlansa,
o‘quvchilarning mustaqil ishlarida ta’limga ijodiy yondashish tamoyili namoyon bo‘ladi. Bu
tamoyil ham evristikdan foydalanishni talab qiladi. Evristik usul o‘qituvchilardan ijodiy
xarakterga ega bo‘lgan yuqori darajadagi bilim faoliyatini tashkil qilish uchun ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lishni talab qiladi. Bu usulning afzalligi shundaki, talabalar mustaqil
ravishda yangi bilimlarni egallashlari mumkin va muayyan vaziyatlarda, ayniqsa o‘rta
maktab o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajasini hisobga olgan holda qo‘llaniladi. Evristik
usul quyi sinflarda murakkab, ammo ta’limning asosiy talablaridan biri bo‘lgan
tizimlashtirish asosida yosh o‘quvchilar ham loyihalarni ishlab chiqish, g‘oyalarni o‘ylab
topishning boshlang‘ich bosqichiga kiradilar. Bilimning nomuvofiq shakli integrativ
yondashuvni talab qiladi. Biroq bu yondashuvlar, odatda, o‘qitishga qaratilgan bo‘lsa-da,
ular mohiyatiga ko‘ra farq qiladi. Kontentga bog‘liq, o‘zaro bog‘liqlik, mantiqiy jihatdan
o‘zaro bog‘liqlik va yaxlit mantiqiy mukammal bilimlar, harakat shakllari va shaxsiy
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 6 (2024) / ISSN 2181-3701
143
fazilatlarni o‘z ichiga olgan chuqurlashtiruvchi va kengaytiruvchi o‘quv fanlarini
birlashtirish uchun integrativ yondashuv qo‘llaniladi. Shunday qilib, yuqorida sanab
o‘tilgan tarkibiy, yaxlit va integrativ yondashuvlar o‘rtasida umumiylik va farqlar mavjud.
Bu yondashuvlar qiyosiy tahlil jarayonida bir-birini to‘ldiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Abdurahmonov, G‘. A., Shoabdurahmonov Sh. Sh., ve Hojiyev, A. P. (1975). O‘zbek
tili grammatikasi ı tom morfologiya. Toshkent: O‘zbekiston SSP Fan Nashriyoti.
2.
Aksoy, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Ankara.
3.
Banguoğlu, Tahsin (2004). Türkçenin Grameri, Ankara.
4.
International Journal of Research (IJR) Cilt-1, Sayı-11 Aralık 2014 ISSN 2348-6848
5.
Foth & Dewaele 2002: 179; Kramsch 2002:
6.
İnternet: Turkshunoslik fakülteti. https://tsuos.uz/Turkshunoslik-fakulteti
