Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Artificial Intelligence Terms in English and Uzbek:
A Comparative Analysis Using Corpus Linguistics
Nigora KHAYITOVA
1
Renaissance Educational University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article presents a comparative analysis of artificial
intelligence terminology in English and Uzbek using corpus
linguistics methods. Based on large language corpora, the
semantic, lexical, and contextual features of terms are studied,
and similarities and differences between the two languages are
analyzed. The findings can be effectively applied in scientific
research, translation processes, and the development of
terminological dictionaries.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
artificial intelligence,
terminology,
corpus linguistics,
comparative analysis,
English language,
Uzbek language,
language corpus,
lexical features.
Ingliz va o‘zbek tillarida sun’iy intellekt terminlari: korpus
lingvistikasi chog‘ishtirma tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
sun’iy intellekt,
terminologiya,
korpus lingvistikasi,
chog‘ishtirma tahlil,
ingliz tili,
o‘zbek tili,
til korpusi,
leksik xususiyatlar.
Ushbu maqolada sun’iy intellekt sohasidagi terminlarning
ingliz va o‘zbek tillarida korpus lingvistikasi usullari yordamida
chog‘ishtirma tahlili amalga oshiriladi. Katta hajmdagi til
korpuslari asosida terminlarning semantik, leksik va
kontekstual xususiy
atlari o‘rganilib, ikki til o‘rtasidagi
o‘xshashlik va farqlar tahlil qilinadi.
Natijalar ilmiy
tadqiqotlarda, tarjima jarayonlarida va terminologik lug‘atlarni
yaratishda samarali qo‘llanilishi mumkin.
1
Teacher, Renaissance Educational University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
254
Термины искусственного интеллекта в английском и
узбекском языках: сопоставительный анализ корпусной
лингвистики
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
искусственный интеллект,
терминология, корпусная
лингвистика,
сравнительный анализ,
английский язык,
узбекский язык, языковой
корпус, лексические
особенности
В данной статье проводится сравнительный анализ
терминологии искусственного интеллекта в английском и
узбекском языках с использованием методов корпусной
лингвистики. На основе больших языковых корпусов
изучаются семантические, лексические и контекстуальные
особенности терминов, анализируются сходства и
различия между двумя языками. Полученные результаты
могут
быть
эффективно
применены
в
научных
исследованиях, переводческих процессах и при создании
терминологических словарей.
KIRISH
Sun
’
iy intellekt (SI) sohasining tez rivojlanishi bilan bog
‘
liq holda, ushbu sohadagi
terminologiya ham doimiy ravishda yangilanib, boyib bormoqda. SI terminlari nafaqat
texnik jihatdan murakkab ma
’
nolarga ega bo
‘
lishi, balki ularning lingvistik xususiyatlari,
ya
’
ni so
‘
z tarkibi, semantik jihatlari va kontekstual ishlatilishi ham o
‘
rganishni talab
qiladi. Ayniqsa, ko
‘
p tilli muloqot va tarjima jarayonlarida terminlarning aniq va bir xil
tushunilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Korpus lingvistikasi metodlari til birligining
haqiqiy nutq yoki yozma matnlardagi ishlatilishini statistik asosda tahlil qilish imkonini
beradi. Bu metod yordamida sun
’
iy intellekt terminlarining ingliz va o
‘
zbek tillaridagi
foydalanish tendensiyalari, frekvensiyasi, kollokatsiya va metaforik ifodalari aniqlanadi.
Shu bilan birga, ikki til o
‘
rtasidagi leksik va semantik o
‘
xshashliklar hamda farqlarni
aniqlash imkoniyati paydo bo
‘
ladi.
O‘zbek tilining SI sohasidagi terminologiyasi hali
nis
batan yangi va rivojlanayotgan soha hisoblanadi. Ingliz tilidagi terminlar ko‘pincha
o‘zbek tiliga tarjima yoki transliteratsiya qilinadi, bu esa ba’zida ma’no yo‘qotilishi yoki
noaniqliklar keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, korpus asosida chog‘isht
irma tahlil
o‘tkazish orqali terminlarning to‘g‘ri qabul qilinishi, lug‘atlarda aniqligi va bir xilligi
ta’minlanadi. Ushbu tadqiqotning maqsadi –
ingliz va o‘zbek tillaridagi sun’iy intellekt
terminlarini korpus lingvistikasi usullari yordamida solishtirish, ularning semantik,
leksik va kontekstual xususiyatlarini aniqlash, shuningdek, ikki til o‘rtasidagi farq va
o‘xshashliklarni ko‘rsatishdir. Olingan natijalar nafaqat tilshunoslik, balki tarjima,
kompyuter lingvistikasi va terminologiya sohalarida ham a
maliy ahamiyatga ega bo‘ladi.
So‘nggi yillarda sun’iy intellekt texnologiyalari nafaqat ilmiy
-texnik sohada, balki
kundalik hayotda ham keng qo‘llanilmoqda. Shu sababli, sun’iy intellekt bilan bog‘liq
terminlarning aniq va tushunarli bo‘lishi tilning rivoj
lanishi va fan taraqqiyoti uchun
muhimdir. Ingliz tilida sun’iy intellekt terminlari boy va rivojlangan bo‘lsa
-
da, o‘zbek
tilida bu sohadagi terminologiya hali shakllanmoqda, bu esa o‘zbek tilining ilmiy til
sifatidagi imkoniyatlarini kengaytirishga katta
e’tibor qaratishni taqozo etadi.
Tilshunoslikda
korpus
lingvistikasi
usullarining
rivojlanishi
va
raqamli
texnologiyalarning ommalashuvi natijasida katta hajmdagi til ma’lumotlarini yig‘ish va
tahlil qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu o‘z navbatida tilshun
oslik tadqiqotlarida yangi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
255
metodologiyalarni joriy qilishga va til birliklarini kontekstual o‘rganishga keng yo‘l ochdi.
Ayniqsa, terminologiya tadqiqotlarida korpus yondashuvi tarjima sifatini oshirish, yangi
terminlarni yaratish va ularni tilga integratsiya qilish jarayonlarini yanada samarali
qilmoqda. Shuningdek, sun’iy intellekt sohasida terminlarning xalqaro hamjamiyatda bir
xil tushunilishi muhim bo‘lib, buni ta’minlash uchun turli tillar o‘rtasida aniq va samarali
terminologik moslikni o‘rganish lozim. Shu nuqtai nazardan, ingliz va o‘zbek tillarida SI
terminlarining korpus lingvistikasi asosida chog‘ishtirma tahlili nafaqat tilshunoslik,
balki tarjima, ta’lim va texnologiya sohalarida ham katta ahamiyatga ega.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
So‘nggi yillarda sun’iy intellekt (SI) terminologiyasini tilshunoslik nuqtai nazaridan
o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlar ko‘paymoqda. Ingliz tilida AI terminlari leksik va
semantik jihatdan keng o‘rganilgan bo‘lsa
-
da, o‘zbek tilida bu borad
a ilmiy ishlar hali
cheklangan. Korpus lingvistikasi metodologiyasi so‘z va iboralar kontekstini tahlil
qilishda samarali vosita sifatida ko‘plab tillarda, xususan, ingliz tilida keng
qo‘llanilmoqda (Biber va boshq., 1998; McEnery & Hardie, 2012). O‘zbek t
ilidagi
terminologik tadqiqotlar asosan tarjima va termin yaratuvchilikka yo‘naltirilgan bo‘lib,
korpus asosida chog‘ishtirma tahlil esa nisbatan yangi yo‘nalishdir (Juraev, 2015;
Tashkentov, 2018). Shu bilan birga, ingliz va boshqa yirik tillardagi korpus tahlili
natijalari o‘zbek tiliga nisbatan ham asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin (Nation, 2001;
Sinclair, 2004). AI terminlari semantik va kontekstual nuanslarini aniqlash uchun korpus
lingvistikasi metodlari muhim ahamiyat kasb etadi, chunki bu metod til birliklarining
tabiiy matnlardagi ishlatilishini ko‘rsatadi va tarjima jarayonida yuzaga keladigan
ma’nolar farqini aniqlashga yordam beradi (Granger, 2012; Boulton, 2016).
Ushbu tadqiqotda korpus lingvistikasi yondashuvi
asosiy metod sifatida qo‘llanildi.
Tadqiqot uchun ingliz va o‘zbek tillarida sun’iy intellekt sohasiga oid matnlarni o‘z ichiga
olgan katta hajmdagi til korpuslari yig‘ildi. Ingliz tili uchun mavjud elektron korpuslar va
ilmiy maqolalar, o‘zbek tili uchun esa soha mutaxassislari tomonidan
yozilgan matnlar
hamda elektron axborot resurslari tanlandi.
Analizda quyidagi asosiy bosqichlar bajarildi:
1.
Terminlarni aniqlash va ajratib olish
–
SI sohasida keng tarqalgan asosiy
terminlar korpuslardan chiqarib olindi.
2.
Frekvensiya tahlili
–
har bir term
inning korpusdagi uchrashish soni o‘rganildi.
3.
Kontekstual tahlil
–
terminlarning atrofidagi so‘zlar (kollokatsiyalar) va
ularning ishlatilish konteksti ko‘rib chiqildi.
4.
Chog‘ishtirma tahlil
–
ingliz va o‘zbek tillaridagi terminlarning leksik va
semantik xususiyatlari solishtirildi.
5.
Natijalarni tahlil qilish
–
olingan ma’lumotlar asosida ikki til o‘rtasidagi
o‘xshashliklar va farqlar aniqlanib, terminologik lug‘atlarni takomillashtirish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tadqiqotda korpus tahlili uchun AntConc, Sketch Engine kabi dasturiy vositalar va
statistik metodlardan foydalanildi. Shuningdek, terminlar tarjimasidagi aniq va noaniq
holatlar lingvistik ekspertlar ishtirokida tahlil qilindi. Tadqiqotda korpus ma’lumotlarini
yig‘ish jarayonida in
gliz tili uchun ochiq manbalardan, jumladan, ilmiy maqolalar, texnik
hisobotlar va rasmiy onlayn resurslardan foydalangan bo‘lsa, o‘zbek tili uchun maxsus
yig‘ilgan matnlar bazasi tuzildi. Bu bazaga ilmiy nashrlar, konferensiya materiallari,
texnologik blo
glar va sun’iy intellekt bo‘yicha soha mutaxassislari tomonidan yozilgan
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
256
matnlar kiritildi. Shuningdek, korpuslarni tahlil qilishda avtomatik vositalar bilan bir
qatorda lingvistik ekspertlarning xulosalari va mulohazalari ham inobatga olindi.
Bu yondashuv tahlil natijalarining aniqligi va ishonchliligini oshirishga xizmat qildi.
Metodologiyada terminlarni tanlashda faqat so‘nggi besh yil ichida ko‘p ishlatilgan va
ilmiy hamjamiyatda keng qabul qilingan atamalarga ustuvorlik berildi. Shu bilan birga,
har ikki tilning terminlari o‘rtasidagi to‘g‘ri mosliklarni aniqlash uchun ekspert baholari
asosida tahlil kuchaytirildi. Tahlil jarayonida terminlarning ishlatilish konteksti, ularning
sinonim va paronimlari, shuningdek, ularning metaforik va kengaytir
ilgan ma’nolari ham
o‘rganildi. Bu esa sun’iy intellekt terminologiyasining murakkabligini va uning lingvistik
jihatlarini yaxshiroq anglash imkonini berdi.
NATIJALAR VA MUHOKAMALAR
Tadqiqot davomida olingan ma’lumotlar sun’iy intellekt (SI) terminologiyas
ining
ingliz va o‘zbek tillarida turlicha leksik va semantik xususiyatlarga ega ekanligini ko‘rsatdi.
Ingliz tilidagi SI terminlari ko‘pincha texnik va ilmiy matnlarda aniq kontekstlarda
ishlatiladi, ular uchun katta korpuslar mavjud bo‘lib, terminlarning
frekvensiyasi yuqori va
kollokatsiyalari aniq shakllangan. O‘zbek tilida esa sun’iy intellekt sohasidagi terminlar
ko‘pincha ingliz tilidan o‘zgartirilgan shaklda, transliteratsiya yoki tarjima orqali qabul
qilingan. Bu holat o‘zbek tilida terminlarning ma’nosida ba’zan noaniqliklar va
farqlanishlarga olib kelmoqda. Masalan, "algorithm" so‘zi o‘zbek tilida “algoritm” sifatida
keng tarqalgan bo‘lsa
-
da, uning kontekstual ishlatilishi ingliz tilidagi ma’noga qaraganda
ba’zan cheklanganroq. Korpus tahlili natijasida, ingliz tilida “machine learning”, “neural
network”, “deep learning” kabi terminlar keng va aniq kontekstlarda uchrasa, o‘zbek tilida
ushbu atamalar ko‘proq asosiy shaklda ishlatiladi va ular bilan bog‘liq terminlar kamroq
qo‘llaniladi. Shuningdek, ba’zi terminlarning o‘zbek tilida yagona standart tarjimasi hali
shakllanmaganligi aniqlandi. Muayyan terminlarning ingliz tilidagi metaforik va
kengaytirilgan ma’nolari o‘zbek tilida yetarlicha aks etmasligi tadqiqot doirasida
aniqlangan muhim muammo hisoblanadi. Bu holat tarjima jarayonida aniqlikni
pasaytirishi va ilmiy hamjamiyatda tushunmovchiliklarga sabab bo‘lishi mumkin.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek tilida sun’iy intellekt
terminologiyasini yanada rivojlantirish va standartlashtirish uchun korpus asosidagi
chuqur tahlillar va lug‘at ishlarini davom ettirish lozim. Shuningdek, ingliz tilidan o‘zbek
tiliga aniq, ma’noli va kontekstga mos tarjimalarni ishlab chiqish, shuningdek, yangi
terminlar yaratishda bir xillikni ta’minlash muhimdi
r. Xulosa qilib aytganda, korpus
lingvistikasi usullari ikki til o‘rtasidagi terminologik farq va o‘xshashliklarni aniqlashda
samarali vosita ekanligi tasdiqlandi. Ushbu yondashuv tarjima sifatini oshirish va ilmiy
muloqotni yaxshilashga yordam beradi.
XULOSA
Ushbu tadqiqot ingliz va o‘zbek tillarida sun’iy intellekt terminlarining korpus
lingvistikasi usullari yordamida chog‘ishtirma tahlilini amalga oshirdi. Natijalar ikki til
o‘rtasida terminologik va semantik farqlar mavjudligini ko‘rsatdi. Ingliz tilidagi sun’iy
intellekt terminlari yanada rivojlangan, keng kontekstlarda va aniq ishlatiladi, o‘zbek
tilida esa bu terminlar ko‘pincha tarjima yoki transliteratsiya shaklida qabul qilinib,
ba’zan ma’nosi noaniq yoki cheklangan bo‘lishi kuzatildi. Korpus ling
vistikasi metodlari
yordamida terminlarning frekvensiyasi, kollokatsiyalari va kontekstual xususiyatlari
tahlil qilindi, bu esa ikki til o‘rtasidagi leksik va semantik o‘xshashlik hamda farqlarni
aniqlashga imkon berdi. Tadqiqot natijalari o‘zbek tilida sun’iy intellekt sohasidagi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
257
terminologiyani yanada rivojlantirish, standartlashtirish va tarjima sifatini oshirish uchun
asos bo‘la oladi. Kelgusida korpus ma’lumotlarini kengaytirish, yangi terminlarni ishlab
chiqish va ularni amaliy qo‘llashga qaratilgan t
adqiqotlar olib borilishi tavsiya etiladi. Bu
jarayon o‘zbek tilining zamonaviy ilmiy
-texnik sohalarda yanada samarali rivojlanishiga
xizmat qiladi. Shuningdek, tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, tilshunoslik va kompyuter
lingvistikasi sohalarida korpu
s lingvistikasi usullaridan foydalanish sun’iy intellekt
terminologiyasini chuqurroq o‘rganish va takomillashtirish imkonini beradi. Bu, ayniqsa,
tarjima va til o‘rganish jarayonlarida yuqori aniqlik va izchillikni ta’minlashda muhim
ahamiyat kasb etadi. O
‘zbek tilidagi ilmiy terminologiya bazasini rivojlantirish uchun
nafaqat korpuslar miqdorini oshirish, balki ularni sifatli va zamonaviy axborot bilan
boyitish, shuningdek, soha mutaxassislari va tilshunoslar hamkorligida standartlashtirish
ishlari olib bo
rilishi kerak. Bu esa o‘z navbatida, ilmiy
-texnikaviy sohalarda milliy tilning
nufuzini oshirishga xizmat qiladi. Tadqiqot jarayonida aniqlangan muammolar va
kamchiliklar kelgusidagi tadqiqotlar uchun yangi yo‘nalishlar ochib beradi va o‘zbek
tilining glob
al ilmiy hamjamiyatda o‘z o‘rnini mustahkamlashida yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘Y
XATI:
1.
Biber, D., Conrad, S., & Reppen, R. (1998).
Corpus linguistics: Investigating
language structure and use
. Cambridge University Press.
2.
Boulton, A. (2016). Corpora in language teaching and learning. In J. Simpson
(Ed.),
The Routledge handbook of applied linguistics
(pp. 348
–
361). Routledge.
3.
Granger, S. (2012). Learner corpora and language teaching. In C. A. Chapelle
(Ed.),
The encyclopedia of applied linguistics
. Wiley-Blackwell.
4.
Juraev, M. (2015). O‘zbek tilida terminologik lug‘atlar yaratishda korpus
lingvistikasi metodlarining roli.
Til va Adabiyot
, 1(23), 45-52.
5.
McEnery, T., & Hardie, A. (2012).
Corpus linguistics: Method, theory and practice
.
Cambridge University Press.
6.
Nation, I. S. P. (2001).
Learning vocabulary in another language
. Cambridge
University Press.
7.
Sinclair, J. (2004).
Trust the text: Language, corpus and discourse
. Routledge.
8.
Tashkentov, A. (2018). Sun’iy intellekt sohasida o‘zbek tili terminlarini
rivojlantirish muammolari.
O‘zbek Tili va Adabiyoti
, 4(45), 102-110.
9.
Xolboyev, D. (2020). Korpus asosida tarjima jarayonida terminologik
muammolar.
Tilshunoslik Masalalari
, 2(12), 30-37.
10.
Yusupova, N. (2021). O‘zbek tilida ilmiy
texnik terminlarning leksik-semantik
tahlili.
Zamonaviy Tilshunoslik
, 3(9), 56-64.
