Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The multifaceted interpretation of the concept of "age" in
modern linguistics
Sevara AZIMOVA
1
Andijan State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article explores the concept of "age" from linguistic,
cultural, social, and cognitive perspectives. Age is presented as a
multifaceted notion that encompasses biological stages of
ontogenetic development, social roles, and cultural stereotypes
expressed through proverbs, phraseological units, and
aphorisms. National folklore highlights both the positive and
negative traits of youth and old age. A conceptual approach
reveals age not only as a biological phenomenon but as a
complex socio-cultural construct. The study also pays attention
to the communicative-pragmatic roles of age-related language
units in interpersonal interaction.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
/S
-pp202-207
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
age concept,
conceptual analysis,
biological stages,
social role,
cultural values,
proverbs,
stereotypes,
language and thought,
communicative-pragmatic
aspect.
Zamonaviy tilshunoslikda “yosh” konseptining ko‘p qirrali
talqini
ANNOTATSIYA
Kalit so‘
zlar:
yosh konsepti,
konseptual tahlil,
biologik bosqichlar,
ijtimoiy rol,
madaniy qadriyatlar,
maqollar,
stereotiplar,
til va tafakkur,
kommunikativ-pragmatik
jihat.
ushbu maqolada “yosh” konsepti lingvistik, madaniy, ijtimoiy
va kognitiv jihatlarda tahlil qilinadi.
“Yosh” tushunchasi
biologik, ontogenetik bosqichlar bilan bir qatorda ijtimoiy
rollar, madaniy stereotiplar va til birliklarida o‘z ifodasini
topadi. Milliy va xalq donoligi asosida yoshlik va qarilikning
ijobiy va salbiy jihatlari maqollar, frazeologik birliklar va
aforizmlar orqali ochib beriladi. Konseptual yondashuv asosida
yosh nafaqat biologik hodisa, balki murakkab ijtimoiy-madaniy
konstrukt sifatida
yoritiladi. Ushbu maqola yoshi bilan bog‘liq til
birliklari va ularning kommunikativ-pragmatik vazifalarini ham
o‘rganishga e’tibor qaratadi.
1
Teacher, Andijan State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
203
Многогранная интерпретация концепта «возраст»
в современном языкознании
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
концепт возраста,
концептуальный анализ,
биологические стадии,
социальные роли,
культурные ценности,
пословицы,
стереотипы,
язык и мышление,
коммуникативно
-
прагматический аспект.
В статье рассматривается концепт «возраст» с
лингвистической, культурной, социальной и когнитивной
точек зрения. Возраст представлен как сложное понятие,
объединяющее
биологические
стадии
онтогенеза,
социальные роли и культурные стереотипы, выраженные в
паремиях, фразеологизмах и афоризмах. Через призму
национальной мудрости раскрываются как положительные,
так и отрицательные черты молодости и старости.
Концептуальный подход позволяет рассматривать возраст
не только как биологическое явление, но и как сложную
социально
-
культурную конструкцию. Также анализируется
прагматическая функция возрастных обозначений в речи и
межличностной коммуникации.
Konsept so‘z va tashqi voqelik o‘rtasida vositachi bo‘lib xizmat qiladi. S.
Stepanov
“konsept so‘zni talaffuz qilish aktiga o‘xshaydi, ammo boshqa nuqtai nazardan ko‘rib
chiqiladi; ma’no lingvistik tizim doirasida, tushunchalar esa tilshunoslikda ham,
mantiqda ham o‘rganiladigan mantiqiy aloqalar doirasida mavjud”, deb ta’kidlaydi.
S.A.
Askoldov birinchi marta “konsept leksik ma’nodan ancha kengroq”, deb ta’riflab,
tushuncha va so‘z o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi qarashlardan birini aks ettirdi.
V.N.
Teliya “konseptni inson tafakkurining konstruksiyasi va ideal hodisa deb taxmin
qiladi, unga ko‘ra, qayta tiklanmaydi, aksincha uning lingvistik vakili va ek
stralingvistik
bilimlari orqali “qayta tiklanadi”. Biz ham konseptni insonning dunyo haqidagi madaniy
va kognitiv jihatdan muhim tushunchalarini o‘z ichiga olgan fikrlashning asosiy birligi
deb hisoblaymiz. Ushbu tushuncha nafaqat so‘zning ma’nosini, balki
u bilan bog‘liq
his-
tuyg‘u, ma’no va madaniy kontekstni ham qamrab oladi.
Yosh kategoriyasi zamonaviy fanlararo tadqiqotlarda biologik, ijtimoiy, madaniy va
lingvistik jihatlarning murakkab sintezi sifatida o‘rganilmoqda. Biologik nuqtai nazardan
yosh on
togenetik rivojlanishning to‘rt asosiy bosqichini ifodalaydi. Bolalik davri intensiv
o‘sish va rivojlanish bilan tavsiflanib, organizmning morfofunksional tizimlarining
shakllanishi sodir bo‘ladi. Yoshlik bosqichi fiziologik imkoniyatlarning eng yuqori
cho
‘qqisini anglatadi va reproduktiv funksiyalarning to‘liq yetilishi bilan ajralib turadi.
Yetuklik davri nisbiy barqarorlik va maksimal ish qobiliyati davrini tashkil etadi. Qarilik
esa degenerativ jarayonlarning kuchayishi bilan birga, hayotiy tajribaning
to‘planishi
paradoksini yaratadi.
Ijtimoiy kontekstda yosh jamiyatning rol taqsimoti tizimida muhim o‘rin tutadi.
Har bir yosh bosqichi o‘ziga xos ijtimoiy kutishlar va majburiyatlar to‘plamini belgilaydi.
Bolalik davri sotsializatsiya va ta’lim jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lsa, yoshlik shaxsiy
identifikatsiya va professional yo‘nalish tanlash bilan tavsiflanadi. Yetuklik ijtimoiy
mas’uliyat va oilaviy institutlarning barqarorligi davri hisoblanadi. Qarilik esa ijtimoiy
faollikdan gradual chiqish va interge
neratsion bilim uzatish funksiyalarini o‘z ichiga
oladi. Qonuniy jihatdan yosh fuqarolik huquqlari, iqtisodiy faollik va ijtimoiy
ta’minotning chegaralarini belgilaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
204
Madaniy paradigmada yosh chuqur ramziy ma’noga ega. Xalq donoligida yosh
ko‘pincha qiyosiy konstruksiyalar orqali ifodalanadi. “Eski do‘st ikkita yangi do‘stdan
yaxshiroq” maqoli tajribaning pragmatik qiymatini ta’kidlasa, “Yoshlik –
beboshlik”
ifodasi yosh avlodning ijtimoiy tajribasizligini aks ettiradi. Folklor an’analarida keksalar
donolik va hikmat manbalari sifatida, yoshlar esa hayotiy energiya va istiqbol ramzlari
sifatida tasvirlanadi.
Tilshunoslik nuqtai nazardan yosh leksik-semantik maydonning boy qatlamini
tashkil etadi. Nominal kategoriyalar (“chaqaloq”, “o‘smir”, “chol”) biolog
ik xususiyatlarni
aks ettirishdan tashqari, ijtimoiy baholash funksiyasini ham bajaradi. Metaforik tizimda
yosh ko‘pincha temporal va tabiat sikllari bilan o‘xshatiladi: kun vaqtlari (bolalik –
tong,
qarilik
–
kechqurun) va fasllar paradigmasi (yoshlik
–
bahor, qarilik
–
qish) orqali
konseptuallashtiriladi.
Hozirgi zamon demografik o‘zgarishlari yosh kategoriyalarining an’anaviy
tushunchalari qaytadan ko‘rib chiqilishiga olib kelmoqda. “Faol qarish” konsepsiyasining
paydo bo‘lishi, texnologik innovatsiyalarning ta’siri va umr ko‘rish muddatining uzayishi
yosh chegaralarining siljishiga sabab bo‘lmoqda. Postindustrial jamiyatlarda yoshlik
tobora ko‘proq kognitiv moslashuvchanlik va innovatsion salohiyat bilan, yetuklik esa
professional tajriba va ijtimoiy kap
ital bilan bog‘lanmoqda. Ko‘rinadiki, yosh fenomeni
biologik determinizmdan ijtimoiy konstruktivizmgacha bo‘lgan keng spektrni qamrab
oluvchi tadqiqot obyekti sifatida namoyon bo‘ladi va zamonaviy jamiyat dinamikasi
ta’sirida doimiy evolyutsiya jarayonida bo‘ladi.
“Yosh” konsepti ijtimoiy, iqtisodiy va estetik qadriyatlarni o‘z ichiga oladi. Shaxsiy
nuqtai nazardan va badiiy ifoda kontekstida yoshni ham individual qadriyat, ham mikro
va makro guruhlarga tegishli qadriyat deb hisoblash mumkin. Yosh
–
bu murakkab tabiati
bilan ajralib turadigan ko‘p qirrali tushuncha. Bu odam yashagan yillar va kunlarning
aniq sonini, shuningdek “bolalik”, “yoshlik”, “yetuklik” va “qarilik” kabi mavhum
tushunchalarni anglatadi. Ushbu kategoriyalar aniq chegaralarga ega emas va sifat
jihatidan bir-
biriga o‘tadi, ko‘pincha subyektiv tushuniladi va muayyan vaziyatga qarab
har xil baholanadi. Bundan tashqari, yosh konsepti haqidagi tushunchalar etnik va
madaniy kelib chiqishiga qarab sezilarli darajada farq qiladi. Anglashiladiki,
“yosh”
konsepti biologik kategoriyalarni, shu jumladan, hayot bosqichlarini, ijtimoiy rollarni va
inson yoshini ramziy idrok etishni birlashtirgan murakkab hodisadir.
“Yosh” konsepti bilan bog‘liq milliy
-madaniy subtekstlar va stereotiplar tilning
asosiy lingvistik elementlarida, shu jumladan, leksemalar, frazeologik birliklar, maqollar
va aforizmlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Ushbu iboralar neytral, ijobiy yoki salbiy
ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Rus paremiyalarida (barqaror frazeologik birlik) yoshlik
bil
an bog‘liq bo‘lgan salbiy xususiyatlarga uning mavjudligi, beboshlik, shuhratparastlik,
yoshiga mos ravishda ko‘proq mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga moyillik va o‘jarlik kabi
xususiyatlar kiradi (yoshlar ko‘pincha tajribasiz va sodda deb ta’riflanadi).
Aksincha,
qarilikning salbiy tomonlari odamning yoshiga mos kelmaydigan xatti-harakatlar bilan
bog‘liq, masalan, haddan tashqari istak yoki uning yetishmasligi, o‘rgana olmaslik,
inertlik, mo‘rtlik, charchoq va yoshga bog‘liq ustunlik hissi (keksa odamga d
ars berish
boshqalarga o‘rgatishga urinish kabi foydasiz).
Maqollarda aks ettirilgan yoshlikning ijobiy tomonlari uning o‘ziga xos zavq
istagini, jasoratini, kasalliklarga chidamliligini va boshqalarga yoshartiruvchi ta’sirini
ta’kidlaydi (yoshlik ko‘pinc
ha baquvvat va beparvo deb qabul qilinadi; yoshligida odamni
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
205
issiqlik yoki sovuqdan qo‘rqitish oson emas). Aksincha, qarilikning ijobiy fazilatlari
yoshlik, to‘plangan tajriba, mas’uliyat, donolik, jismoniy va axloqiy kuch va bag‘rikenglik
bilan qayta bog‘lanish imkoniyatini o‘z ichiga oladi (
Стар
дуб
,
да
корень
свеж
–
Eman
qari bo‘lishi mumkin, lekin u yosh ildizga ega.
C
тарый
дуб
не
скоро
сломится
–
Eski
emanlarni sindirish oson emas.
C
тарые
башмаки
никогда
не
жмут
–
Eskirgan poyabzal
hali ham qulaylikni ta’minlaydi). Rus maqollari ko‘pincha yoshlik va qarilikni taqqoslaydi,
ko‘pincha qarishga tanqidiy nuqtai nazarni bildiradi (
K
аждый
должен
жить
долго
,
но
никто
не
должен
быть
старым
–
Har kim uzoq umr ko‘rishga haqli,
lekin u qarimasligi
lozim.
Постарело
тело
–
не
страшное
дело
,
постарела
душа
–
считай
,
жизнь
прошла
–
Jismoniy qarishga toqat qilish mumkin, ammo qalbning qarishi yo‘qolgan
hayotni anglatadi). Ushbu iboralar ko‘pincha qarama
-qarshi his-
tuyg‘ularni birlashtiradi:
bir tomondan, ular umidsizlikni va shaxsiy istaksizligiga qaramay, qarish bilan murosaga
kelish zarurligini aks ettiradi; boshqa tomondan, ular odamlarni butun hayoti davomida
o‘zlarining ichki kuchlarini saqlab qolishga undaydilar (
M
лад
годами
,
да
стар
делами
–
Yosh bo‘lishi mumkin, lekin harakatlari qarilikni anglatadi.
T
о
в
молодости
возьмешь
,
с
тем
и
в
старость
пойдешь
–
Inson yoshligida olgan narsasini qarilikka olib ketadi).
Rus aforizmlari, shuningdek, bolalik haqidagi stereotipik tushunchalarni hayotning
yorqin va o‘z
-
o‘zidan paydo bo‘ladigan davri sifatida yetkazadi, bu haqiqiy va mental
chegaralarni bilmaslik hamda kattalarning, ayniqsa ota-onalariga ishonish bilan
tavsifl
anadi. Bolalik qadriyatlari ko‘pincha idealizatsiya qilinadi. A.I.Gertsen
ta’kidlaganidek, “inson yuz yoshida ham bola bo‘lib qoladi; agar u besh yuz yoshgacha
yashagan bo‘lsa, u hali ham bolaligini saqlab qoladi”.
O‘zbek maqollarida yoshlikning salbiy to
monlari, asosan, tajribasizlik, ehtiyotsizlik
va takabburlik bilan bog‘liq ko‘rsatilgan. “Yosh bo‘ri qochadi, qari bo‘ri o‘ylaydi” maqolida
yoshlarning ehtiyotsizligi va qiyinchiliklardan qochish moyilligi ko‘rsatilgan. Yoshlarning
soddaligi va aldanish eh
timoli “Yosh ko‘ngli –
oq qog‘oz, nima yozsang, shuni o‘qiydi” va
“Yigitga ot berma, otga yigit berma” kabi maqollarda ifodalangan. Bu paremiyalar
yoshlarning ta’sirchanligi va noto‘g‘ri yo‘lga kirib ketish xavfini anglatadi.
O‘zbek xalq og‘zaki ijodida yo
shlikning ijobiy jihatlari ham yuqori baholanadi.
“Yosh terak ko‘kka o‘sadi” maqoli yoshlarning rivojlanish potensialini ta’kidlaydi.
“Yigit –
elning qo‘li, qiz –
elning ko‘zi” iborasida yoshlarning jamiyat uchun ahamiyati
ko‘rsatilgan. “Yosh kuch
-quvvat, qari kuch-
hikmat” maqolida yoshlikning kuchi e’tirof
etiladi.
O‘zbek paremiyalarida qarilikning salbiy jihatlari, asosan, jismoniy zaiflik va
o‘zgarishlargа
qiyinlik bilan moslashish orqali aks ettiriladi. “Qari it ham o‘zi yegan
suyakni unutadi” maqoli esdan chiqarish muammosini ko‘rsatadi. “Qarilik keldi –
quvvat
ketdi” iborasi jismoniy imkoniyatlarning kamayishini bildiradi. “Qari bo‘lgan odam –
bemorga o‘xshaydi” va “Qari yoshga yetdi –
og‘ir yoshga yetdi” kabi maqollar qarilikning
og‘irliklarini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, o‘zbek xalq donoligida qarilik tajriba va hikmat
manbai sifatida yuqori baholanadi. “Qari bilan gaplashish –
xazina topish” maqoli k
eksa
odamlarning bilim boyligini ta’kidlaydi.
O‘zbek paremiyalarida avlodlar o‘rtasidagi bog‘liqlik va bir
-
birini to‘ldirish g‘oyasi
kuchli. “Ota –
daraxt, o‘g‘il –
meva” maqoli avlodlar o‘rtasidagi uzluksizlikni bildiradi.
“Yosh minadi, qari yo‘l ko‘rsatadi” va “Qari maslahat beradi, yigit amal qiladi” kabi
maqollar avlodlar o‘rtasidagi hamkorlikning muhimligini ta’kidlaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
206
Kattalarning ko‘plab muammolari bolalarning hayotga bo‘lgan qarashlarini rad
etish va bolalarning qimmatli fazilatlari: soddaligi, s
amimiyligi, do‘stona munosabati,
ishonuvchanligi va mehribonligi tufayli yuzaga keladi. Odamlar o‘zlarining eng yaxshi
fazilatlari uchun ushbu bolalik axloqiy qadriyatlarini keksalikka qadar saqlab qolish
majburiyatiga ega deb taxmin qilinadi. F. Iskandar
yozganidek, “men ishonamanki,
haqiqiy shaxslar
–
bu bolalik davrida dunyoning aql-
idrokiga bo‘lgan ishonchini saqlab
qolganlar, chunki bu e’tiqod shafqatsizlik va jaholatga qarshi kurashda haqiqiy ehtirosni
kuchaytiradi”.
Yoshlik haqidagi aforizmlar ko‘pincha uni hayotning go‘zal bosqichi sifatida
tasvirlaydigan keng tarqalgan stereotiplarni aks ettiradi. Yoshlik hissiylik, optimizm,
beparvolik va hatto eng yomon narsalarga beparvo yondashish kabi xususiyatlar bilan
bog‘liq. Aksincha, keksa odamlar yoshlikni idealizatsiya qilishga moyil bo‘lib, uning
o‘tkinchiligi va uni qaytarib ololmasligidan sog‘inch hamda pushaymonlikni his qilishadi.
Larisa Yasko “tanqidiy yosh –
bu biz yoshlarni tanqid qila boshlagan yosh”, deb
ta’kidlaydi. Qarilik salbiy his
-
tuyg‘ular
iga umidsizlik, ambitsiyalarning yetishmasligi,
jismoniy tanazzul, yoqimsiz ko‘rinish, shaxsiy kamchiliklarni ta’kidlash, qayg‘u,
asabiylashish, unutuvchanlik, o‘jarlik, yolg‘izlik va foydasizlik hissi kiradi. Qarilik
haqidagi ijobiy qarashlar kamroq tarqa
lgan va nisbiyroq; ba’zi aforizmlar munosib
qarilikka erishish uchun sa’y
-
harakatlarning muhimligini ta’kidlaydi. Qarish bilan bog‘liq
muammolarni bartaraf etish bo‘yicha maslahatlar aqliy faollik, optimizm va salbiy
narsalardan saqlanishni o‘z ichiga olad
i. D.S.
Merejkovskiy “ilm
-fan ruhni yoshartiradi,
qarilikning achchiqligini kamaytiradi”, deb ta’kidlagan. Y.
Nagibin esa “inson faqat
baxtsizlikdan qariydi”, deb yozadi.
“
Yoshlik
”
konsepti ijobiy va salbiy xususiyatlarni o
‘
z ichiga oladi,
ya’ni
yoshlarning
o
‘
ziga xosligiga ishonish, faol eksperiment o
‘
tkazish tendensiyasi, yolg
‘
on va o
‘
limni rad
etish, intellektual faoliyatga zarar yetkazadigan sezgirlikning kuchayishi, shuningdek,
beparvolik, befarqlik va madaniy-axloqiy tajribaning murakkabliklarini tushunmaslik
shular jumlasidandir.
Hozirgi vaqtda kattalar hayoti bilan bog‘liq qadriyatlar o‘tmishdagiga qaraganda
ko‘proq shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lib
qolmoqda. Voyaga yetgan odamlar, ayniqsa
qariyalar, o‘z hayotlari haqida chuqur mulohaza
yuritadilar, bu esa qadriyatlarni qayta
baholashning murakkab hodisasiga olib keladi. V.V.
Rozanov ta’kidlaganidek, “faqat
qarilikda siz yaxshi yashash kerakligini” tushunasiz. A.
Koryakovsev qo‘shimcha qiladi:
”uzoq umr ko‘rish imkoniyatlarni oshiradi, lekin ularning qadriyatini pasaytiradi”.
“Yosh” konseptining pragmatik aspektlari uning nutqda qo‘llanish xususiyatlari va
kommunikativ funksiyalarini o‘rganadi. Bu jihat ayniqsa muhim, chunki yosh haqidagi
nutq ko‘pincha ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Hurmat kategoriyalari
ko‘p tillarda yosh asosida shakllanadi. O‘zbek tilida “siz”,
“sen” olmoshlarining tanlanishi ko‘pincha suhbatdoshlarning nisbiy yoshiga bog‘liq.
Shuningdek, “opa”, “aka”, “tog‘a”, “xola” kabi murojaat so‘zlari ham yosh munosabatlarini
aks ettiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Stepanov, Yu.S.
Konseptlar va dunyo manzarasi
.
–
Moskva: Yangi gorizontlar, 1995.
2.
Askoldov-Alekseev, S.A.
Konsept va so‘z
// Rus tilining madaniyati.
–
Moskva:
Nauka, 1997.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
207
3.
Telija, V.N.
Frazeologik birliklar va ularning konseptual asoslari
.
–
Moskva:
Nauka, 1996.
4.
Herzen, A.I.
Keksa odam va bola ruhiyati haqida
.
–
Moskva: 19-asr adabiyoti
antologiyasi, 1981.
5.
Iskander, F.
Yoshlik, bolalik va insonparvarlik haqida
.
–
Moskva: Adabiyot va
san’at, 1984.
6.
Yasko, L.V.
Kommunikativ psixologiya asoslari
.
–
Moskva: Logos, 2003.
7.
Merejkovskiy, D.S.
Ruhiy va jismoniy qarilik
.
–
Sankt-Peterburg: Mif, 1907.
8.
Nagibin, Yu.M.
Yoshlik va hayot falsafasi
.
–
Moskva: Sovetskaya Rossiya, 1982.
9.
Rozanov, V.V.
Hayot falsafasi varaqlari
.
–
Moskva: Respublika, 1991.
10.
Koryakovtsev, A.
Yosh, umr va qadriyatlar
// Falsafa va hayot.
–
2005.
–
№4. –
B. 35
–
39.
