Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Linguistic gradation in synonymic translation dictionaries
Gulzoda TUROBOVA
1
University of Financial Management and Technologies
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
In linguistics, the issue of synonymous words has been
studied for many centuries. Synonymous dictionaries, which are
their generalization, explain words that are phonetically and
orthographically different, but are similar or close in meaning. It
would be correct to call such a definition of synonymous
dictionaries a one-sided definition. This article examines the
general structure and development of dictionaries of synonyms
in linguistics, as well as the criteria for selecting words in it, the
composition and placement of dictionary parts.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Distinguishing criteria,
age group,
vocabulary features,
synonym selection,
educational dictionaries,
construction,
synonymy,
vocabulary corpus,
linguistics.
Sinonimik tarjima o‘quv lug‘atlarida lingvistik darajalanish
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
Farqlash mezonlari,
yosh guruhi,
lug‘at xususiyatlari,
sinonimlar tanlovi,
o‘quv lug‘atlari,
qurilish,
sinonimiya,
lug‘at korpusi,
tilshunoslik.
Tilshunoslikda sinonim so‘zlar masalasi necha davrlardan
buyon o‘rganib kelinmoqda. Ularning umumlashmasi bo‘lmish
sinonimik lug‘atlar fonetik va orfografik jihatdan farqlanuvchi,
lekin bir-
biriga o‘xshash yoki ma’nosiga yaqin bo‘lgan so‘zlarni
izohlaydi. Sinonimik lug‘atlarning bunday ta’rifini biryoqlama
ta’rif desak to‘g‘ri bo‘ladi. Ushbu maqol
ada tilshunoslikda
sinonim so‘zlar lug‘atlarining umumiy tuzilishi va rivojlanishi,
shuningdek undagi so‘zlarning tanlanish mezonlari, lug‘at
qismlarining tarkibi, joylashuvi ko‘rib chiqildi.
1
Teacher, University of Financial Management and Technologies. E-mail: turobovagulzoda100297@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
176
Лингвистическая градация в учебных словарях
синонимического перевода
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Критерии различения,
возрастная группа,
особенности словаря,
выбор синонимов,
учебные словари,
построение,
синонимия,
словарный корпус,
лингвистика.
В лингвистике вопрос о синонимах изучается уже
много веков. Их обобщение, синонимические словари,
объясняют слова, которые различаются фонетически и
орфографически, но похожи друг на друга или близки по
значению. Такое определение синонимических словарей
можно назвать односторонним определением. В данной
статье рассматривается общая структура и развитие
словарей синонимов в лингвистике, а также критерии
отбора слов, состав и расположение частей словаря.
Bugungi kun lug‘atshunosligini taxminan o‘tgan asr
lug‘atshunosligi bilan
solishtirganda oradagi farqning qanchalik kattaligini his etish va bu farq ortida
qanchadan-
qancha izlanish va o‘rganishlar, erishilgan yutuq va kiritilgan
yangiliklar turganligini asosli ravishda anglash mumkin. Hech bir ilmiy tushuncha,
nafaqat ilmiy tushuncha, balki borliqdagi biror zarra ham o‘z
-
o‘zidan
shakllanmaydi, nainki shakllanish, o‘z
-
o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Har holatga izoh,
har izohga asos mavjud. Shu jumladan, o‘quv lug‘atshunosligining bugungi darajasi
uni tashkil etu
vchi omillariga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
Til o‘rgatish va tarjima ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘quvchilarning yoshi
va lingvistik kompetensiyasi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Ayniqsa,
sinonimik
tarjima o‘quv lug‘atlari
yoshga qarab farqlangan holda tuzilishi zarur. Chunki har
bir yosh guruhi
–
bolalar, o‘smirlar va kattalar –
tilda sinonimlar orasidagi
semantik, stilistik va emotsional tafovutlarni
har xil darajada qabul qiladi.
Lingvistik darajalanish o‘quvchilarning tilni o‘zlashtirish darajasi, leksik
kompetensiyasi, grammatik anglash qobiliyati va stilistik differensiatsiya malakasi
asosida amalga oshiriladigan bosqichma-bosqich metodologik yondashuvni ifodalaydi.
Bu darajalanish tamoyili lug‘atning leksik tarkibi, s
trukturaviy tashkil etilishi va
semantik murakkablik darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Har bir bosqichda
o‘quvchilarning kognitiv imkoniyatlari va til o‘rganish ehtiyojlariga mos ravishda leksik
material tanlovi, semantik izohlarning batafsilligi va misollarning murakkablik darajasi
belgilanadi. Lingvistik darajalanish tamoyili o‘quv lug‘atlarini yaratishda pedagogik
samaradorlik va didaktik maqsadga muvofiqlikni ta’minlashning asosiy metodologik
asosi hisoblanadi.
Farqlash mezonlari quyidagicha ifodalanadi:
Yosh guruhi
Lug‘at xususiyatlari
Sinonimlar tanlovi va
ko‘rsatilishi
Boshlang‘ich yosh
(7
–
10)
Oddiy, sodda til; rasmli
izohlar
Faqat asosiy sinonim;
stilistik farqlarsiz
O‘rta maktab
(11
–
16)
Izohli, kontekstual misollar;
qisqa tafsiflar
2-3 sinonim; qisqa uslubiy
tavsif bilan
Yuqori sinf va talaba
yosh (17+)
To‘liq izoh, stilistik va
konnotativ tafsilotlar
3+ sinonim; kontekstual tafovutlar
va qo‘llanish doirasi ko‘rsatiladi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
177
Shuni takidlash joizki,
J. Richards
va
H. Douglas Brown
kabi til o‘rgatish
mutaxassislari til materiali
mos yosh va bilim darajasi asosida tanlanishi
kerakligini ta’kidlaydilar.
Tarjima lug‘atlari bo‘yicha M.
Rahimov va A. Xolmatov
esa sinonimlarni
foydalanuvchi ehtiyojiga mos ravis
hda kontekstli ko‘rsatish
zarurligini qayd
etadi. Shunga ko‘ra, aksar sinonimik tarjima lug‘atlarida yosh omili e’tiborga
olinmaydi. Natijada: a) kichik yoshdagi o‘quvchilar sinonimlar o‘rtasidagi farqni
anglamaydi; b) murakkab sinonimlar yoshi kichiklarga
ortiqcha yuk bo‘ladi;
d
) katta yoshdagilarga esa soddalashtirilgan lug‘atlar kam ma’lumot beradi.
Yuqorida bir necha bor ta’kidlanganidek, o‘quv lug‘atlarining zamonaviy
ijtimoiy hayotdagi o‘rni beqiyos. Ammo bir to‘plamning mavjudligi uning barcha
foydalanuvchilar uchun mos yoki umumiy ekanini anglatmaydi. Lug‘atlar ham boshqa
axborot vositalaridagi kabi
qo‘llanilish o‘rni, sohasi, funksiyasi, vaqti va hattoki yosh
kategoriyasiga qarab
farqlanadi. Demak, har qanday lug‘atning yaratilishi va
ishlatilishi maqsadli auditoriya nuqtayi nazaridan yondashishni talab qiladi.
Qo‘llanilishga doir darajalanish qonuniyatlari esa lug‘atlarning o‘zidan so‘ng,
ya’ni
foydalanish amaliyoti davomida shakllangan. Bu qonuniyatlar faqatgina
foydalanuvchilar emas, balki l
ug‘at tuzuvchilari
, metodik mutaxassislar va hatto
iqtisodiy rejalovchilar
uchun ham muhim bo‘lib, lug‘at mahsulotining qiymati,
qamrovi va samaradorligini
belgilaydi. Agar lug‘atlarning rivojlanish bosqichlarini
tizimlashtiradigan va umumiy ko‘rinish yasaydigan bo‘lsak, u quyidagi
evolyutsion
model
ga ega bo‘ladi:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
178
“Leksikografiya –
til birliklarini to‘plash, tartibga solish, izohlash va
tizimlashtirish bilan shug‘ullanuvchi fan sohasi sifatida doimiy ravishda taraqqiy
etib boradi”. “Lug‘atlar ham tilshunoslik taraqqiyotiga, ta’lim ehtiyojlari va
texnologik imkoniyatlarga muvofiq holda evolyutsiyalanadi”. Ularning rivojlanish
jarayoni ma’lumotning chuqurlashuvi, auditoriya ehtiyojining murakkablashuvi va
texnologiyalarning integratsiyasi asosida bosqichma-bosqich shakllanadi. Jumladan:
1. Elementar bosqich.
Bu bosqich “lug‘atlarining asosiy maqsadi –
tilni
endigina o‘rganayotgan yosh auditoriyani ma’lumot bilan tanishtirishdir”. Odatda,
bu bosqichda boshlang‘ich maktab o‘quvchilari auditoriya sifatid
a olinadi.
Asosiy xususiyatlari:
so‘zlar soddalashtirilgan shaklda taqdim etiladi,
tarjimalar minimal va faqat asosiy ma’noning ifodalanishiga qaratilgan;
ko‘pincha
piktogramma, rasm yoki grafik belgilar orqali vizual tushunishga urg‘u beriladi.
O‘zbekcha: Bu so‘z bolalar uchun sodda shaklda “olma” deb tarjima qilinadi. Vizual
yordam uchun rasm (
) ishlatiladi. Bu bosqichdagi lug‘atlar ko‘proq didaktik
ahamiyatga ega bo‘lib, o‘rgatuvchi va tushuntiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi.
2.
O‘quv
-meto
dik bosqichdagi lug‘atlar o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilari
yoki tilni o‘rganayotganlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, til o‘rganish jarayonini
tizimli va maqsadli yo‘nalishda rivojlantirishni ko‘zlaydi.
Xususiyatlari:
har bir so‘zning lug‘aviy ma’nosi
izohlanadi;
kontekstual
misollar orqali so‘zning amaliy qo‘llanilishi ko‘rsatiladi;
har bir so‘z uchun 2
-3 ta
stilistik jihatdan neytral sinonimlar keltiriladi;
grammatik yoki morfologik
ma’lumotlar cheklangan shaklda taqdim etiladi. Ushbu bosqichdagi lug‘atlar tilni
o‘rganish va o‘zlashtirishga xizmat qiluvchi metodik vosita sifatida qaraladi.
3. Akademik (ilmiy) bosqich
tilshunos, tarjimon, filologiya yo‘nalishidagi
talabalar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ilmiy tahlil va chuqur tilshunoslik
materiallarini
o‘z ichiga oladi.
Xususiyatlari:
so‘zlarning sinonim, antonim, omonim, stilistik,
konnotativ va pragmatik xususiyatlari batafsil tahlil qilinadi; har bir birlik kontekstda
ko‘rib chiqiladi va u bilan bog‘liq nutqiy vazifalar aniqlanadi; maxs
us terminlar va
ko‘ptarmoqli qiyosiy til materiallari (komparativ leksikografiya) keng yoritiladi;
stilistika, semantika, morfologiya va sintaksis jihatlari keng qamrovda tahlil qilinadi.
Bu bosqichdagi lug‘atlar fundamental tilshunoslik asosida yaratiladi
va ilmiy
faoliyatga asosiy manba sifatida xizmat qiladi.
4.
Soha va kasbga yo‘naltirilgan bosqichdagi lug‘atlar muayyan soha yoki kasb
vakillari (masalan, yurist, shifokor, muhandis va boshqalar) ehtiyojlarini qondirishga
mo‘ljallangan.
Xususiyatlari:
ata
malar va texnik so‘zlar faol ishlatiladi;
tarjimalar soha
doirasida talqin qilinadi va kontekstga muvofiq izohlanadi;
nutq uslubiga mos izohlar
va qo‘llanish holatlari taqdim etiladi;
sanoat, tibbiyot, qonunchilik, axborot
texnologiyalari kabi sohalarda ix
tisoslashtirilgan. Bu bosqichdagi lug‘atlar amaliy
faoliyatni qulaylashtiruvchi kasbiy vosita sifatida e’tirof etiladi.
5. Integratsion-kompyuterlashtirilgan bosqich
lug‘atlarning eng zamonaviy
bosqichi bo‘lib, ommaviy foydalanuvchilar, raqamli platformalar, sun’iy intellekt
tizimlari bilan bevosita integratsiyalashgan holatda namoyon bo‘ladi.
Xususiyatlari:
interaktiv interfeyslar orqali foydalanuvchi bilan doimiy aloqada
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
179
ishlaydi;
ko‘p tillilikni qo‘llab
-quvvatlaydi;
kontekstli tarjima algoritmlari asosida
avtomatlashtirilgan tarjima qiladi;
sun’iy intellekt texnologiyalari bilan
uyg‘unlashgan holda matnni semantik darajada qayta ishlaydi. Bu bosqichdagi
lug‘atlar kompyuter lingvistikasi, tabiiy tilni qayta ishlash
va sun’iy intellekt
asosida ri
vojlangan bo‘lib, zamonaviy ehtiyojlarni ta’minlaydi.
Lug‘atlarning rivojlanish bosqichlari murakkablik va mukammallik
darajasiga qarab ketma-
ketlikda shakllanadi. Har bir bosqich o‘zidan avvalgisini
inkor etmaydi, balki uni takomillashtiradi va boyitadi.
Bu esa lug‘atlarning nafaqat
ta’limiy va ilmiy, balki amaliy va texnologik ahamiyatini ham kuchaytiradi.
Natijada, lug‘at nafaqat so‘zlar to‘plami, balki
dinamik bilim manbayi va
kommunikativ vosita
sifatida o‘z ahamiyatini oshirib boradi.
Tarjima-
o‘quv lug‘atlarida sinonimlarning tanlovi va ularning taqdim etilish
usuli foydalanuvchining til kompetensiyasi darajasiga bevosita bog‘liq. Turli
yoshdagi o‘quvchilar (boshlang‘ich sinf o‘quvchilari, umumiy o‘rta ta’lim bosqichi
o‘rganuvchilari, oliy ta’lim talab
asi yoki mutaxassislar) uchun sinonimlarni bir xil
darajada izohlash metodik jihatdan noto‘g‘ri yondashuv hisoblanadi. Shuning
uchun lingvistik darajalanish mezoni tarjima lug‘atlarini tabaqalashda markaziy
o‘rin tutadi. Bu mezon o‘rganuvchilarning yoshi,
bilim saviyasi, til kompetensiyasi
va kognitiv tayyorgarligiga qarab lug‘at tarkibini tuzish imkonini beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Béjoint H.
Modern Lexicography: An Introduction
.
–
Oxford University
Press, 2010.
2.
Hartmann R.R.K., James, G.
Dictionary of Lexicography
.
–
London:
Routledge, 1998.
3.
Rahimov M.
Tarjimada sinonimlarning o‘rni va ularning lug‘atlardagi aks
ettirilishi.
–
Toshkent: TDPU ilmiy to‘plami, 2008. –
B. 45-50.
4.
Tarp S.
Lexicography in the Borderland between Knowledge and Non-
Knowledge.
Lexicographica Series Maior 134, 2008.
5.
Valiev M. (202). Features of the structure of a dictionary entry in a
dictionary of synonyms. Interactive Science, (2), 104-109.
6.
Абдурахманова А.К. Способы номинации лиц как отражение
языковой картины мира в узбекском и русском языках. Изд
-
2. Ташкент, 2021.
7.
Козырев В.А., & Черняк В.Д. (2021). Синонимические словари:
пространство выбора.
Verba.
Северо Западный лингвистический журнал,
(1 (1)), 8-21.
