Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The conceptual sphere of knowledge and ignorance in the
linguistic worldview and language classification
Saodat SHAMSHIYEVA
1
Andijan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article examines the concept of ignorance in the world's
linguistic landscape, exploring how different cultures and
languages conceptualize and communicate ignorance. Through
a multidisciplinary approach that integrates linguistics,
anthropology, and cognitive science, we analyze various
dimensions of ignorance, its social functions, and its impact on
intercultural communication.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
conceptosphere,
illiteracy,
linguistic landscape,
cultural differences,
intercultural
communication,
cognitive science,
social functions of
ignorance,
comparative linguistic
analysis,
knowledge boundaries,
miscommunication.
Olamning lisoniy manzarasida ilmlilik va ilmsizlik
konseptosferasi tillar tasnifida
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
konseptosfera,
savodsizlik,
lingvistik landshaft,
madaniy farqlar,
madaniyatlararo aloqa,
kognitiv fan,
jaholatning ijtimoiy
funksiyalari,
qiyosiy lingvistik tahlil,
bilim chegaralari,
noto‘g‘ri aloqa
.
Ushbu maqola dunyoning lingvistik landshaftidagi jaholat
konsepsiyasini o‘rganadi, turli
madaniyatlar va tillar jaholatni
qanday qilib konsepsiyalashi va muloqot qilishini o‘rganadi.
Tilshunoslik, antropologiya va kognitiv fanni o‘zida mujassam
etgan multidisiplinar yondashuv orqali biz jaholatning turli
o‘lchovlarini, uning ijtimoiy funksiyal
arini va madaniyatlararo
muloqotga ta’sirini tahlil qilamiz.
1
Doctoral student, Andijan State University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
2
Концептосфера учености и неучености в языковой
картине мира в классификации языков
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
концептосфера,
неграмотность,
языковой ландшафт,
культурные различия,
межкультурная
коммуникация,
когнитивистика,
социальные функции
невежества,
сравнительно
-
лингвистический анализ,
границы знаний,
непонимание.
Данная статья исследует концепцию невежества в
лингвистическом ландшафте мира, рассматривая, как
различные культуры и языки концептуализируют невежество
и коммуницируют о нем. Используя мультидисциплинарный
подход, объединяющий лингвистику, антропологию и
когнитивную науку, мы анализируем различные аспекты
невежества, его социальные функции и влияние на
межкультурную коммуникацию.
KIRISH
Ko
‘
pincha bilim yoki ongning yetishmasligi sifatida qabul qilinadigan jaholat inson
hayoti va jamiyatiga singib ketgan chuqur murakkab va ko
‘
p qirrali tushunchadir. Bilim
olishga intilish yuksak qadrlanib, sinchiklab o
‘
rganilsa-da, jaholat hodisasiga kamroq
e
’
tibor qaratildi.. Shunga qaramay, jaholat inson xatti-harakati, ijtimoiy tuzilmalari va
madaniy dinamikasini shakllantirishda hal qiluvchi rol o
‘
ynaydi. Ushbu maqola jaholat
konsepsiyasini
–
jaholat bilan bog
‘
liq g
‘
oyalar va ma
’
nolar sohasini
–
dunyoning lingvistik
manzarasi doirasida o
‘
rganadi.
Jaholatni tushunish multidisipliner yondashuvni talab qiladi. Tilshunoslik
tillarning qanday tuzilishi va jaholatni etkazishi haqida tushuncha beradi, antropologiya
esa jaholatning madaniy kontekstlari va ijtimoiy funktsiyalarini yoritadi. Kognitiv fan
jaholatni tan olish va unga qarshi kurashish bilan bog'liq aqliy jarayonlarni tushunish
uchun asos yaratadi. Ushbu istiqbollarni birlashtirib, biz jaholat kontseptsiyasini va uning
madaniyatlararo muloqot va jamiyat taraqqiyotiga ta’sirini har tomonlama tahlil qilishni
maqsad qilganmiz.
Lingvistik landshaft turli tillar va madaniyatlarning jaholatni konsepsiyalash,
ifodalash va hal qilish usullarining xilma-
xilligini o‘z ichiga oladi. Har bir til o‘z
so‘zlovchilarining madaniy va kognitiv ustuvorliklarini kodlaydi, jamiyatda jaholat
qanday idrok etilishi, boshqarilishi va muloqot qilinishini aks ettiradi. Turli
madaniyatlarda jaholat bilan bog‘liq lingvistik
iboralar, idiomalar va maqollarni o‘rganish
orqali biz jaholat xizmat qiladigan asosiy qadriyatlar va ijtimoiy funktsiyalarni ochishimiz
mumkin.
Jaholatni tushunish multidisipliner yondashuvni talab qiladi. Tilshunoslik
tillarning qanday tuzilishi va jaholatni etkazishi haqida tushuncha beradi, antropologiya
esa jaholatning madaniy kontekstlari va ijtimoiy funksiyalarini yoritadi. Kognitiv fan
jaholatni tan olish va unga qarshi kurashish bilan bog‘liq aqliy jarayonlarni tushunish
uchun asos yaratadi. Ushbu istiqbollarni birlashtirib, biz jaholat konsepsiyasini va uning
madaniyatlararo muloqot va jamiyat taraqqiyotiga ta’sirini har tomonlama tahlil qilishni
maqsad qilganmiz.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
3
Ushbu tadqiqot ingliz, mandarin, arab va zulu tillari kabi bir necha tillarda
jahola
tning qiyosiy lingvistik tahliliga qaratilgan. Biz jaholatning turli o‘lchovlarini, oddiy
bexabarlikdan tortib strategik noaniqlikning murakkab holatlarigacha va ular turli til va
madaniy kontekstlarda qanday ifodalanganligini o‘rganamiz. Bizning maqsadimi
z butun
dunyoda jaholatni tushunish va boshqarishning xilma-xil usullarini yoritish, uning inson
bilimi va ijtimoiy hayotidagi ahamiyatini yoritib berishdir.
Jaholatni o‘rganish shunchaki akademik mashq emas; madaniyatlararo tushunish
va muloqotni rivojlantirish uchun amaliy ahamiyatga ega. Jaholatning turli
kontseptualizatsiyalaridan kelib chiqadigan tushunmovchiliklar nizolar va noto‘g‘ri
aloqalarga olib kelishi mumkin. Jaholatni idrok etish va ifodalashning xilma-xil usullarini
qadrlash orqali biz tobora
globallashib borayotgan dunyoda yanada samarali va uyg‘un
o‘zaro ta’sirlarni rag'batlantirish, madaniy tafovutlar o‘rtasida harakat qilish va ularni
bartaraf etish qobiliyatimizni oshirishimiz mumkin.
“Konseptosfera” atamasi lingvistik hamjamiyat tomonidan umumiy konseptual
dunyoni anglatadi.
Tushuncha sifatida jaholatni bir necha turlarga bo‘lish mumkin:
•
Bilmaslik: bilim yoki xabardorlikning etishmasligi.
•
Agnoz: o‘z bilimining chegaralarini tan olish.
•
Noto‘g‘ri ma’lumot: noto‘g‘ri yoki chalg‘ituvchi ma’lumotlarga ega bo‘lish.
•
Strategik jaholat: ma’lumotsiz qolish uchun qasddan tanlov.
Jaholat konseptsiyasini o‘rganish uchun biz ingliz, mandarin, arab va zulu tillarini
o‘z ichiga olgan turli tillar to‘plamida qiyosiy lingvistik tahlil o‘tkazdik. Biz jaholatga oid
lingvistik iboralar, maqol va idiomalarni etnografik kuzatishlar va kognitiv fan
tushunchalari bilan to‘ldirdik.
METODOLOGIYA
Jaholatning lingvistik ifodalari quyidagi xolatda qiyosiy tahlil qilish mumkin. Biz
jaholatga oid lingvistik iboralar, maqol va idiomalarni etnografik kuzatishlar va kognitiv
fan tushunchalari bilan to‘ldirdik.
TAHLIL VA NATIJALAR
Ingliz tilida jaholat ko‘pincha salbiy ta‘riflanadi, bu ta’lim yoki xabardorlikning
etishmasl
igi bilan bog‘liq. Umumiy iboralar orasida jaholatning ba’zan himoya xarakterini
ta’kidlaydigan “jaholat –
baxtdir” va “ko‘r
-
ko‘rona ilm
-
ilmsizlik” uning sezilgan xavf
-
xatarlarini ta’kidlaydi.
Mandarin tilida jaholat (wúzhī, wúzhī) ham salbiy ma’nolarni o‘
z ichiga oladi, lekin
ko‘pincha kengroq falsafiy munozaralar doirasida kontekstuallashtiriladi. Konfutsiy va
daosizm an’analari o‘z
-
o‘zini anglash va bilishning muhimligini ta’kidlaydi, jaholatni
shaxsiy va ijtimoiy uyg‘unlikka to‘siq sifatida qaraydi.
Ara
b tili begunohlikni ham, ahmoqlikni ham anglatishi mumkin bo‘lgan jaholatning
(jhl, jahl) nozik ko‘rinishini taqdim etadi. Islom ta’limotlari ilmning (ʿlm, 'ilm) qiymatini
ta’kidlaydi va jaholatni ta’lim va ma’naviy yuksalish orqali engish kerak bo‘lgan ho
lat
sifatida ko‘radi.
Zulu tilida jaholat (ukungazi) kommunal bilim tizimlari bilan chambarchas
bog‘langan. Ubuntu konsepsiyasi jamoaviy donolikka urg‘u beradi va jaholat ko‘pincha
an’anaviy jamiyatlarda bilimlarning o‘zaro bog‘liqligini aks ettiruvchi ind
ividual emas,
balki jamoaviy etishmovchilik sifatida qaraladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
4
Jaholat turli xil ijtimoiy funksiyalarni bajaradi, masalan:
•
Ijtimoiy uyg‘unlikni saqlash: Ba’zi madaniyatlarda ba’zi narsalarni bilmaslik
nizolarni oldini oladi va ijtimoiy hamjihatlikni saqlab qoladi.
•
Nazorat va quvvat: Jaholat nazorat qilish vositasi bo‘lishi mumkin, bu yerda
axborot assimetriyasi quvvat dinamikasini saqlab qolish uchun ishlatiladi.
•
Kognitiv samaradorlik: Tanlangan jaholat odamlarga tegishli ma’lumotlarga
e
’tibor qaratish orqali kognitiv ortiqcha yukni boshqarishga yordam beradi.
•
Madaniyatlararo muloqotning oqibatlari
Samarali madaniyatlararo muloqot uchun ilm-ilmsizlik kontseptsiyasini tushunish
juda muhimdir. Jaholat bilan bog‘liq iboralarni noto‘g‘ri talq
in qilish tushunmovchilik va
nizolarga olib kelishi mumkin. Kommunikatorlar jaholatni konsepsiyalashning turli
usullarini qadrlash orqali madaniyatlararo o‘zaro ta’sirlarni yanada sezgir va samarali
boshqarishlari mumkin.
Dunyoning lingvistik olami doirasi
da jaholat konseptosferasini o‘rganish inson
bilishining murakkab tabiati va jamiyat tuzilmalari haqida chuqur tushuncha beradi.
Turli madaniyatlar va tillar jaholatni qanday kontseptsiyalash va muloqot qilishini
o‘rganib chiqib, biz jamiyatlarda jaholatni
idrok etish, boshqarish va undan
foydalanishning turli usullarini chuqurroq tushunamiz.
Ingliz, mandarin, arab va zulu tillarida jaholat bilan bog‘liq lingvistik iboralarni
qiyosiy tahlilimiz jaholatning qanday shakllantirilishi va tushunilishida sezilarli farqlarni
ko‘rsatadi. Ingliz tili ko‘pincha jaholatni salbiy ta'lim yoki xabardorlikning etishmasligi
sifatida tasvirlasa-
da, mandarin uni o‘z
-
o‘zini anglash va ijtimoiy uyg‘unlikni
ta’kidlaydigan kengroq falsafiy munozaralar doirasida kontekstuallashtir
adi. Arab tilida
jaholat begunohlikdan tortib ahmoqlikgacha bo‘lgan nuansli ta'sirlarni o‘z ichiga oladi, bu
bilimning qadriga oid islom ta’limotlarini aks ettiradi. Zulu, jamoat bilimi va o‘zaro
bog‘liqlikka urg‘u berib, jaholatni jamoaviy kamchilik sifatida ko‘rib, an’anaviy
jamiyatlarda bilimlarning jamoaviy xususiyatini ta’kidlaydi.
Bundan tashqari, ilm-ilmsizlik kontseptsiyasini tushunish madaniyatlararo
muloqot uchun amaliy ahamiyatga ega. Jaholat bilan bog'liq iboralarni noto'g'ri talqin
qilish tushunmovchilik va nizolarga olib keladi, samarali muloqot va hamkorlikka
to'sqinlik qiladi. Kommunikatorlar jaholatni kontseptsiyalashning turli usullarini
qadrlash orqali o'zaro hurmat va tushunishni rivojlantirib, madaniyatlararo o'zaro
ta'sirlarni yanada sezgir va samarali boshqarishlari mumkin.
Ushbu til va madaniy farqlar jaholatni ijtimoiy jihatdan qurilgan va kontekstga
bog‘liq hodisa sifatida tushunish muhimligini ta’kidlaydi. Jaholat turli xil ijtimoiy
funktsiyalarga xizmat qiladi, jumladan, ijtimoiy uyg‘unlikni saqlash, kuch dinamikasini
saqlash va kognitiv samaradorlik. Ushbu funksiyalarni tan olish bizga odamlarning o‘za
ro
munosabatlarida jaholat o‘ynashi mumkin bo‘lgan strategik va ba’zan himoya rollarini
qadrlash imkonini beradi.
Kelajakdagi tadqiqotlar dunyoning rivojlanayotgan lingvistik va madaniy
landshaftlarini hisobga olgan holda jaholat va bilim o‘rtasidagi dinamik o‘zaro ta’sirni
o‘rganishni davom ettirishi kerak. Globallashuv va texnologik taraqqiyot odamlarning
o‘zaro munosabatlarini shakllantirishda davom etar ekan, jaholatni idrok etish va
boshqarish usullari ham rivojlanishi mumkin. Olimlar va amaliyotchilar ushbu
o‘zgarishlarga moslashib, jaholat va uning inson hayotidagi rolini yanada nozik va har
tomonlama tushunishga hissa qo'shishlari mumkin.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
5
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, jaholat konseptosferasi til jamoalarining kognitiv va
madaniy ustuvorlikla
rini aks ettiruvchi boy va ko‘p qirrali sohadir. Jaholat lingvistik va
ijtimoiy jihatdan qanday tuzilganligini o‘rganib, biz insoniy bilimlarning murakkabligini
va uning chegaralarini yaxshiroq tushunishimiz mumkin. Ushbu tushunish samarali
madaniyatlararo muloqotni targ
‘
ib qilish, ijtimoiy hamjihatlikni rivojlantirish va inson
bilimi va jamiyatining murakkab landshaftlarida harakat qilish uchun zarurdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
Smithson, M.
The Many Faces and Masks of Ignorance
. Springer.2008.
2.
Proctor, R., & Schiebinger, L. (Eds.).
Agnotology: The Making and Unmaking of
Ignorance
. Stanford University Press.2008
3.
Gross, M., & McGoey, L. (Eds.).
Routledge International Handbook of Ignorance
Studies
. Routledge.2015
4.
Nisbett, R. E.
The Geography of Thought: How Asians and Westerners Think
Differently...and Why
. Free Press.2003
5.
Ngugi wa Thiong‘o.
Decolonising the Mind: The Politics of Language in African
Literature
. Heinemann.1986.
