2025/№ 3
37
IJTIMOIY FANLAR
IMOM AL-BUXORIY: IX ASR O‘RTA OSIYO TARIXIDA HADIS
ILMINING TARIXIY POYDEVORI
XAYRULLAYEVA DILNOZA NARZULLAYEVNA
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
“Tarix va falsafa” kafedrasi talabasi
E-mail:
xayrullayevadilnoza@218gmail.com
Tel: +998 33 307-13-06
UDK: 7:79:796/799
IBRAGIMOVA MANZURA MAXMASIDDIQ QIZI
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
“Tarix va falsafa” kafedrasi talabasi
E-mail:
ibragimovamanzora@gmail.com
https://orcid.org/0009-0007-4206-6795
Kalit so‘zlar:
Imom al Buxoriy, rixlat, Al-adab almufrad, Yaqub ibi Shayba, Al-jome
as-sahih, Imom Qastoloniy, Ali ibn al-Madiyniy.
Annotatsiya:
Ushbu maqola IX asr O‘rta Osiyo tarixida Imom Al-Buxoriyning hadis
ilmidagi o‘ziga xos o‘rnini yoritadi. Buxoroda tug‘ilgan Al-Buxoriy otasi Ismoil va
o‘z davrining yetuk muhaddislaridan ta’lim olib, ilmiy faoliyatini boshlagan. 16
yoshida Makkaga safar qilib, keyin Madinada mashhur ulamolardan saboq olgan.
Uning “Sahih al-Buxoriy” asari sahih hadislarni tizimga solib, hadis ilmining eng
muhim manbayi sifatida e’tirof etilgan. “Al-adab al-mufrad” odobaxloqni, “At-tarix
al-kabir” esa O‘rta Osiyo ilmiy muhitini aks ettiradi. Al-Buxoriyning rihlat safarlari
va ilmiy metodologiyasi islom olamiga ulkan meros qoldirdi. Maqola uning faoliyatini
tahlil qilib, hadis ilmining tarixiy poydevorlarini ochadi va “Al-jome as-sahih”ning
keyingi avlodlarga ta’sirini ko‘rsatadi.
2025/№ 3
38
ИМАМ АЛЬ-БУХАРИ: ИСТОРИЧЕСКАЯ ОСНОВА НАУКИ О
ХАДИСАХ В ИСТОРИИ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ IX ВЕКА
Ключевые слова:
Имам Аль-Бухари, рихлят, «Аль-aдаб аль-муфрад», Якуб ибн
Шайба, «Аль-джами ас-сахих», Имам Касталани, Али ибн аль-Мадини.
Аннотация:
Данная статья освещает уникальную роль Имам Аль-Бухари, Имама
Аль-Бухари в развитии науки хадисов в истории Средней Азии IX века.
Родившийся в Бухаре Аль-Бухари получил образование под влиянием своего
отца Исмаила и выдающихся мухаддисов своего времени. В 16 лет он
отправился в Мекку, а затем в Медину, где учился у известных улемов. Его труд
«Сахих аль-Бухари» признан важнейшим источником науки хадисов,
систематизирующим достоверные хадисы. «Аль-адаб альмуфрад» отражает
вопросы этики, а «Ат-тарих аль-кабир» – научную среду Средней Азии.
Путешествия (рихлят) и методология Аль-Бухари оставили огромное наследие
исламскому миру. Статья анализирует его деятельность, раскрывает
исторические основы науки хадисов и влияние демонстрирует влияние «Аль-
джами ас-сахих» на последующие поколения.
IMAM AL-BUKHARI: THE HISTORICAL FOUNDATION OF HADITH
SCIENCE IN THE HISTORY OF 9TH CENTURY CENTRAL ASIA
Keywords:
Imam Al-Bukhari, rihlat, Al-adab almufrad, Yaqub ibn Shayba, Al-jami
assahih, Imam Qastalani, Ali ibn al-Madini.
Abstract:
This article explores Imam Al-Bukhari’s unique role in the development of
hadith science in 9th-century Central Asian history. Born in Bukhara, Al-Bukhari was
educated under the influence of his father Ismail and prominent muhaddiths of his
era. At 16, he traveled to Mecca and later studied with renowned scholars in Medina.
His work, “Sahih al-Bukhari”, is recognized as a cornerstone of hadith science,
systematizing authentic hadiths. “Al-adab almufrad” addresses ethics, while “At-
tarikh al-kabir” reflects Central Asia’s scholarly environment. Al-Bukhari’s journeys
(rihlat) and methodology left a profound legacy in the Islamic world. The article
analyzes his contributions, uncovers the historical foundations of hadith science, and
highlights the impact of “Al-jami as-sahih” on future generations.
2025/№ 3
39
IX asr O‘rta Osiyo tarixi islom sivilizatsiyasining gullab-yashnashi, ilmiy va
madaniy rivojlanishining muhim davri sifatida alohida o‘rin tutadi. Bu davrda mintaqa
nafaqat iqtisodiy va savdo markazi sifatida rivojlangan, balki diniy-ilmiy hayotning
ham muhim o‘chog‘iga aylangan edi. Aynan shu davrda Buxoro shahrida dunyoga
kelgan Imom al-Buxoriy (810-870) hadis ilmining eng yirik namoyandalaridan biri
sifatida islom olamida o‘chmas iz qoldirdi. Uning faoliyati nafaqat O‘rta Osiyo, balki
butun musulmon dunyosi uchun hadis ilmining tarixiy poydevorini shakllantirishda
muhim ahamiyat kasb etdi. Bugungi kunda ham Imom al-Buxoriyning ilmiy merosi,
xususan, “Sahih al-Buxoriy” asari islom ilmlarining eng muhim manbalaridan biri
sifatida e’tirof etilib, o‘z dolzarbligini hanuzgacha saqlab kelmoqda.
Imom al-Buxoriy Buxoroda tavallud topgan bo‘lib, uning otasi Ismoil o‘z
davrining yetuk muhaddislaridan biri edi. Ismoil faqih va muhaddis sifatida tanilgan
bo‘lib, molikiy mazhabining asoschisi Imom Molik ibn Anasning shogirdi va yaqin
do‘stlaridan biri bo‘lgan. Shu bilan birga, u tijorat bilan shug‘ullangan holda oilasini
moddiy jihatdan ta’minlagan. Al-Buxoriyning onasi esa taqvodor, diyonatli va oqila
ayol bo‘lib, erining vafotidan so‘ng o‘g‘lining tarbiyasini o‘z zimmasiga olgan. Imom
al-Buxoriy 5-6 yoshligidan boshlab islomiy ilmlarni o‘rganishga kirishgan va
Muhammad sollallohu alayhi vasallamning hadislarini yod olishga alohida e’tibor
qaratgan. U o‘z yurtidagi mashhur muhaddislar – al-Dohiliy, Muhammad ibn Salom al-
Poykandiy, Muhammad ibn Yusuf al-Poykandiy va Abdulloh ibn Muhammad
alMasnadiy kabi ustozlardan saboq olib, dastlabki ilmiy poydevorini mustahkamladi.
Hadis ilmining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri muhaddislarning “rixlat” deb
atalgan ilmiy safarlari edi. Bu an’ana bo‘yicha muhaddislar o‘z yurtlaridagi barcha
roviylardan hadislarni yozib olib, ulardan birortasini qoldirmasdan to‘plashga harakat
qilganlar. Faqat shundan so‘ng ular boshqa shahar yoki mamlakatlarga safarga otlanish
huquqiga ega bo‘lganlar. Imom Al-Buxoriy ham 16 yoshga yetguncha o‘z yurtidagi
mashoyixlardan hadis eshitib, ularni yozib olgan va keyinchalik xalifalikning turli
viloyatlariga yo‘l olgan. 825-yilda u onasi va akasi Ahmad bilan
Makkaga kelib, haj ibodatini ado etgan. Onasi va akasini Buxoraga qaytargach, o‘zi
Makkada qolib, u yerdagi mashhur ulamolar yig‘inlarida ishtirok etgan. 827-yilda esa
Madinaga yo‘l olib, Ibrohim ibn Hamza kabi ulamolardan hadis ilmi bo‘yicha chuqur
bilim olgan [1].
2025/№ 3
40
Al-Buxoriyning rixlat safarlari uning ilmiy faoliyatida muhim bosqich bo‘ldi. Bu
davrda islom olami kengayib, uning ta’siri uzoq mintaqalarga yetib borgan edi.
Rixlatlar sahoba va tobe’inlar uchun eng sevimli mashg‘ulotlardan biri bo‘lib,
hadislarning isnodini (uzatilish zanjirini) mustahkamlashda katta ahamiyatga ega edi.
Imom Al-Buxoriy ham shu yo‘lda qiyinchiliklarni yengib, o‘z avlodlari uchun ulkan
ilmiy meros qoldirdi [2].
Uning faoliyati O‘rta Osiyoning islom ilmlaridagi o‘rnini mustahkamlab,
mintaqani global diniy-ilmiy muhit bilan bog‘lovchi ko‘prik vazifasini o‘tadi. Shu
nuqtayi nazardan, mazkur mavzuning dolzarbligi Al-Buxoriyning hadis ilmidagi
metodologiyasi va merosining bugungi kunda ham o‘rganilishi va qadrlanishida yaqqol
namoyon bo‘ladi. Maqola ushbu jihatlarni chuqur tahlil qilishga qaratilgan.
“Imom Al-Buxoriy: IX asr O‘rta Osiyo tarixida hadis ilmining tarixiy poydevori”
mavzusining o‘rganilganlik darajasini quyidagi adabiyotlar ro‘yxatiga asoslanib, ikki
asosiy qismga ajratib tahlil qildim: uning biografiyasi va hayoti hamda hadis ilmidagi
hissasi. Ushbu tahlil mavzuning turli jihatlarini qamrab oladi va har bir qismning
o‘rganilganlik darajasini baholaydi [3].
TADQIQOT MAVZUSINING O‘RGANILGANLIK DARAJASI
Imom Buxoriyning biografiyasi va hayoti bo‘yicha adabiyotlarda keng
ma’lumotlar mavjud bo‘lib, bu qism yuqori darajada o‘rganilgan deb hisoblanadi.
Masalan, Shayx Abdussalom al-Muborakfuriy (2008), Shahzod Islomov va Shovosil
Ziyodov (2022), Uvatov U. (1998), Madaminov S. (1996), Dushan Fayziy Zarafshoniy
(1998), “Imom al-Buxoriy – muhaddislar sultoni” (1998), Babaxanov Sh.Z. (1998) va
“Ma’naviyat yulduzlari” (2001) kabi manbalar uning hayoti, ta’limi, safarlari va ilmiy
faoliyatini batafsil yoritadi. Shuningdek, Aminov M. va Hasanov F.
(2010) “Buyuk ajdodlarimiz” asarida uning biografiyasi va tarixiy sharoitlari haqida
qimmatli ma’lumotlar berilgan. Umuman olganda, 10 dan ortiq manba ushbu sohani
qamrab olgan bo‘lib, bu yuqori o‘rganilganlik darajasini tasdiqlaydi.
Imom Buxoriyning hadis ilmidagi hissasi ham chuqur o‘rganilgan bo‘lib, ayniqsa,
uning “Sahih al-Bukhari” va “Al-adab al-mufrad” asarlari bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar
mavjud. “Al-adab al-mufrad” (1990) va “Hadis [Al-jomi’ as-sahih]”
(1997) kabi manbalar uning asosiy ishlarini ko‘rsatadi. Uvatov U. (1998), Madaminov
S. (1996) va Dushan Fayziy (1998) kabi mualliflar uning hadis to‘plash metodologiyasi
va qat’iy shartlarini tahlil qilgan. Bundan tashqari, Zarkashiy (2002) va Suyutiy (2004)
2025/№ 3
41
kabi klassik manbalar hadis ilmi va Qur’on ilmlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rib
chiqib, Al-Buxoriyning uslubini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Maxsudov D. (2020) Movarounnahrning ilmiy muhiti haqida ma’lumot berib, uning
ta’sirini keyingi davrlarda aks ettirsa, Zubayriy (2003) ulamolar tarjimayi holi orqali
Al-Buxoriyning o‘ziga xosligini ta’kidlaydi. Umumiy hisobda 6-7 ta manba ushbu
sohani qamrab oladi, bu ham yuqori o‘rganilganlik darajasini ko‘rsatadi. Shu bilan
birga, IX asr O‘rta Osiyo tarixiy konteksti va uning merosining zamonaviy tadqiqotlari
kabi qo‘shimcha jihatlar qisman yoritilgan, ammo biografiya va hadis ilmi qadar
chuqur o‘rganilmagan.
MATERIAL VA TADQIQOT USULLARI
Tadqiqot jarayonida ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o‘rganish va manbalar tahlili,
tarixiy kontekstualizatsiya usullaridan foydalanilgan. Manbalar tahlili orqali Imom
Buxoriy asarlari, masalan, “Sahih al-Bukhari” va “Al-adab al-mufrad”, shuningdek,
Shayx Abdussalom al-Muborakfuriy va Uvatov U. kabi biografik manbalar
solishtirilib, uning ilmiy merosi o‘rganiladi. Tarixiy kontekstualizatsiya usulida IX asr
O‘rta Osiyo sharoitlari tahlil qilinadi, Aminov M. va Hasanov F. asarlari orqali Imom
Buxoriy faoliyatining ahamiyati aniqlanadi. Ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o‘rganish
metodida, Imom Buxoriy hadis ilmidagi uslublari zamonaviy yondashuvlar bilan
taqqoslanib, uning ilmiy hissasi baholanadi. Bu metodlar tadqiqotning chuqurligini va
ilmiy asoslanganligini ta’minlaydi.
NATIJALAR VA ULARNING MUHOKAMASI
Imom al-Buxoriyning ismi Muhammad, kunyasi Abu Abdulloh bo‘lib, u
“muhaddislar imomi” va “hadis ilmining sultoni” kabi ulug‘ unvonlar bilan
mashhurdir. Uning nasabi Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mug‘iyra ibn
Bardazbeh ibn Bazazbeh sifatida qayd etiladi. So‘nggi ikki ism – Bardazbeh va
Bazazbeh – ajam (fors) kelib chiqishiga ishora qiladi. “Bardazbeh” so‘zi arab tilida
“dehqon” yoki “ziroat bilan shug‘ullangan kishi” ma’nosini anglatadi, bu esa uning
ajdodlari orasida dehqonchilik bilan mashhur bo‘lgan shaxslar bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Garchi tarixchilar Bardazbeh va Bazazbeh haqida batafsil ma’lumot keltirmagan
bo‘lsa-da, ularning islom dinini qabul qilgani va Buxoro hududida yashab qolgani
2025/№ 3
42
aniqdir. Bu holat islomning ushbu mintaqada mahalliy xalqlar orasida keng tarqalib,
ildiz otganidan dalolat beradi [4].
Imom al-Buxoriyning otasidan oldingi bobosi Al-Mug‘iyra Buxoro hokimi
Yaman al-Ju’fiyning ta’siri ostida islom dinini qabul qilgan. O‘sha davr odatiga ko‘ra,
islomni qabul qilgan kishi o‘z ustozining qabilasiga mansub hisoblanardi. Shu sababli
Al-Mug‘iyra va uning avlodlari, shu jumladan, Imom al-Buxoriy “Ju’fiy” nisbasi bilan
atalgan. Bu urf-odat islomga sodiqlik belgisi sifatida “nisbat ul-viloya fil-islom” deb
nomlanib, yangi musulmon bo‘lgan shaxslarning jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlashga
xizmat qilgan. Al-Mug‘iyraning Buxoroni vatan tutib yashashi esa uning avlodlari
uchun bu shaharni ilmiy va madaniy markaz sifatida tanlashga zamin yaratdi.
Imom al-Buxoriyning otasi Ismoil ibn Ibrohim o‘z davrining yetuk
muhaddislaridan biri bo‘lib, Imom Molik, Hamad ibn Zayd va Abdulloh ibn al-
Muborak kabi ulug‘ olimlardan ta’lim olgan. U hadis rivoyat qilish bilan birga tijorat
bilan ham shug‘ullangan, ammo uning qalamiga mansub aniq bir asar hozirgacha
saqlanib qolmagan. Imom al-Buxoriy o‘zining “At-tarix al-kabir” asarida otasi haqida
muhim ma’lumotlar keltirgan, tarixchi Al-Hofiz ibn Hibbon esa Ismoilni buyuk
insonlar qatoriga qo‘shgan. Ismoilning taqvodorligi haqida rivoyat qilinadiki, u o‘lim
to‘shagida “mening mol-dunyomda harom yoki shubhali bir dirham ham yo‘q” degan.
Bu so‘zlar uning halollik va poklikka sodiqligini ko‘rsatib, o‘g‘li Imom alBuxoriyning
ilmiy va axloqiy shakllanishida katta ta’sir ko‘rsatgan.
Imom al-Buxoriyning onasi taqvodor va diyonatli ayol sifatida tanilgan bo‘lib,
uning duolari va samimiy e’tiqodi bilan mashhur edi. Rivoyatlarga ko‘ra, Imom al-
Buxoriy yoshligida ko‘zlari ojiz bo‘lib qolganida, onasi tinmay duo qilgan. Bir kecha
tushida Ibrohim alayhissalomni ko‘rib, undan “Alloh sening duolaring tufayli
o‘g‘lingga ko‘rish qobiliyatini qaytardi” degan xabarni oladi. Ertasi kuni Imom
alBuxoriyning ko‘zlari tuzalib ketgan. Bu voqea, garchi tarixiy manbalarda tafsilotlari
aniq keltirilmagan bo‘lsa-da, onasining pokiza e’tiqodi va o‘g‘lining buyuk olim bo‘lib
yetishishidagi ilohiy inoyatni aks ettiradi. Bu holat islom madaniyatida duoning
ahamiyati va oilaviy tarbiyaning muhimligini yana bir bor tasdiqlaydi [5].
Imom al-Buxoriy Buxoro shahrida tavallud topgan, bu shahar Movarounnahrning
eng qadimiy va obod shaharlaridan biri sifatida tanilgan.
Tarixchilarning yozishicha, Buxoroning devorlari 36 milga cho‘zilgan bo‘lib, uning
ko‘rkami va madaniy boyligi ko‘plab shoirlar va fozillar tomonidan ulug‘langan. Bu
ilmiy muhit Imom al-Buxoriyning hadis ilmini chuqur o‘rganishiga va “Sahih al-
2025/№ 3
43
Buxoriy” kabi bebaho asar yaratishiga zamin yaratdi. Uning otasidan meros qolgan
ilmiy an’analar, onasining taqvodorligi va Buxoroning madaniy boyligi birlashib, uni
islom olamining eng buyuk muhaddislaridan biriga aylantirdi. Imom al-Buxoriyning
faoliyati islom madaniyatining Movarounnahrda gullab-yashnashi va dunyo miqyosida
keng tarqalishida muhim o‘rin tutadi.
Imom al-Buxoriyning hayoti va faoliyati islom dinining mahalliy xalqlar orasida
ildiz otishi, shuningdek, ilmiy va madaniy merosning rivojlanishida uning beqiyos
xizmatlarini yaqqol ko‘rsatadi. Uning ajdodlarining ajam kelib chiqishi va islomni
qabul qilishi, oilasining taqvodorligi va Buxoroning ilmiy muhiti – bularning barchasi
islom madaniyatining bu hududda chuqur ildiz otib, gullab-yashnashiga xizmat qilgan
omillardir [6].
Imom al-Buxoriy, to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim
al-Buxoriy, hijriy 194-yil (milodiy 810-yil 21-iyul) shavvol oyining 13-kuni, Buxoro
shahrida dunyoga kelgan. Uning tug‘ilgan sanasi aniq ma’lum, chunki otasi Ismoil bu
voqeani o‘z qo‘li bilan yozib qoldirgan va ushbu yozuv zamondosh olimlar qo‘liga
yetib kelgan. Imom al-Buxoriy “muhaddislar imomi”, “hadis ilmining sultoni” va
“sayyidul fuqaho” kabi ulug‘ unvonlarga sazovor bo‘lgan. Yoshligida otasidan ayrilib,
onasining tarbiyasida ulg‘aygan bu zot bolaligidan islomiy ilmlarga, xususan,
Payg‘ambarmiz alayhissalomning hadislarini o‘rganish va yodlashga qiziqish
uyg‘otgan. Ibn al-Muborak va Vakiy‘ kabi muhaddislarning asarlarini yod olib, hadis
ilmini chuqur o‘rganishga kirishgan. Uning o‘zi aytganidek, hadislarni yodlash ilhomi
unga boshlang‘ich maktabda o‘qiyotganida, ya’ni o‘n yoshga yetmasdan kelgan edi
[7].
Imom al-Buxoriy hadis ilmini o‘rganishga o‘n yoshidan boshlagan va Buxoroning
taniqli muhaddisi Ad-Doxiliydan saboq olgan. Ad-Doxiliyning darslarida faol ishtirok
etib, hadis sanadlari va isnodlarini chuqur tahlil qilgan. Bir voqea uning ilmiy jasoratini
yaqqol ko‘rsatadi: 11 yoshida ustozi Ad-Doxiliy hadis isnodida xato qilganini sezib”
“Abu Zubayr Ibrohimdan rivoyat qilmagan, bu yerda Zubayr ibn Adiy bo‘lishi kerak”,
– deb xatoni tuzatishni taklif qilgan. Ustoz manbani tekshirib, shogirdining haqligini
tan olgan. Imom al-Buxoriy nafaqat hadislarni yodlash, balki ularning sahihligini
tekshirish, roviylarni o‘rganish va illatli hadislarni aniqlash kabi murakkab masalalarni
ham yoshligidan o‘zlashtirgan. Bu jarayonda u o‘z davrining eng yetuk
muhaddislaridan biriga aylandi va “Sahih al-Buxoriy” kabi muazzam asarni yaratdi.
2025/№ 3
44
Imom al-Buxoriy hadis ilmining eng muhim va murakkab yo‘nalishi – illatli
hadislarni aniqlashda mislsiz mahoratga ega edi. U roviylarning hayoti, tug‘ilgan va
vafot etgan sanalari, rivoyatlarining ishonchliligi haqida keng ma’lumot to‘plab,
hadislarning ichki nuqsonlarini aniqlashda ustunlik ko‘rsatgan. Zamondoshlari,
masalan, Muslim ibn al-Hajjoj va Imom At-Termiziy uning bilimiga yuksak baho
bergan. At-Termiziy o‘zining “Kitob al-ilal” asarida Imom al-Buxoriyning illatli
hadislar haqidagi mulohazalaridan ko‘p foydalanganini ta’kidlaydi. Al-Buxoriy illatli
hadislarni aniqlashda o‘ta ehtiyotkor bo‘lib, roviylarga “munkir al-hadis” (hadisni
inkor qiluvchi) kabi jiddiy ayblovlarni kam ishlatgan. Uning bu sohadagi yondashuvi
hadis ilmining eng yuksak standartlarini belgilab berdi [8].
Imom al-Buxoriy nafaqat olim, balki oliyjanob inson sifatida ham namuna edi. U
ilm ahli va talabalarga moddiy yordam ko‘rsatib, ularni hadis o‘rganishga
rag‘batlantirgan. Tijoratdan olgan daromadining bir qismini talabalarga maosh sifatida
ajratib, ularga qo‘llab-quvvat bo‘lgan. Shaxsiy hayotida soddalik va qanoat bilan
yashab, ortiqcha dabdabaga berilmagan. G‘iybatdan uzoq bo‘lib, hech kim haqida
yomon so‘z aytmaganligini o‘zi ta’kidlagan. U taassubdan xoli bo‘lib, turli
mazhablarga mansub roviylarning rivoyatlarini, agar ular bid’atga da’vat qilmasa va
yolg‘on tarqatmasa, “Sahih al-Buxoriy” asariga kiritgan. Bu xususiyati uning adolatli
va ochiq fikrli shaxs ekanligini ko‘rsatadi [9].
Imom al-Buxoriy hayotining oxirida Buxoro amiri Xolid ibn Ahmad az-Zuhliy
bilan kelishmovchilikka yuz tutdi. Amir undan saroyda dars berishni talab qilgach, u:
“Ilmni xor qilmayman va hokimlar eshigiga olib bormayman”, – deb rad etdi. Natijada
shahardan chiqarib yuborildi. Poykand va Samarqandga taklif qilinsa-da, fitna va
tuhmatlar uni ta’qib qildi. Oxir-oqibat, Samarqand yaqinidagi Xartang qishlog‘ida
qarindoshlari yonida istiqomat qilib, hijriy 256-yil Ramazon hayitida (milodiy 870-yil
31-avgust) vafot etdi. Uning vafoti islom olami uchun katta yo‘qotish bo‘lsa-da, “Sahih
al-Buxoriy” va boshqa asarlari orqali u abadiy yashaydi. Buyuk shoir Abdurrahmon
Jomiy uning ilmiy salohiyatini: “Makka va Madinada yasalgan tanganing Buxoroda
sayqali kamoliga yetdi”, – deb ta’riflagan edi.
Imom al-Buxoriy haqida yozgan muarrixlar va solnomachilar uning husni xulqlari
bilan birga aql-zakovati va quvvai-hofizasining kuchliligini alohida ta’kidlab o‘tadilar.
Quyida uning hayoti, ilmiy faoliyati va xotirasining ajoyib jihatlari beshta mustaqil
abzasda jamlanadi.
2025/№ 3
45
Imom al-Buxoriy o‘zining g‘ayrioddiy xotirasi bilan tarixda muhrlangan ulug‘
muhaddisdir. Yoshligidan hadis ilmini o‘rganishga kirishib, ustozlari orasida o‘z
qobiliyati bilan ajralib turgan. Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiy rivoyat qiladiki,
Basrada mashoyixlar bilan suhbatda o‘n olti kun davomida yozmasdan eshitgan 15
mingdan ortiq hadisni yoddan aytib, hatto boshqalar yozgan matnlardagi xatolarni
tuzatgan. Abu Iso at-Termiziy uning haqida: “Alloh uni ummatning ziynati qilib
yaratgan”, – deb ta’kidlagan. Ustozlari Muhammad al-Buxoriyning yoshligidan Alloh
ato qilgan iqtidoriga tan berib: “Dovrug‘i el orasida doston zot bo‘lib chiqadi”, – degan
ekanlar. Bu rivoyatlar uning xotirasining afsonaviy darajada kuchli ekanligini
tasdiqlaydi[10].
Imom al-Buxoriyning xotirasi shu darajada ediki, u darslarda hadislarni
yozmasdan eshitib, keyin yoddan takrorlay olardi. Muhammad ibn al-Azhar
asSijistoniy aytadiki, Sulaymon ibn Harabning majlislarida Buxoriy yozmasdan tinglar,
ammo Buxoroga qaytgach, hammasini yodidan yozib chiqardi. Bag‘dodda ulamolar
tomonidan uyushtirilgan imtihonda esa uning aql-zakovati sinovdan o‘tkazilgan. Abu
Bakr al-Kaluzoniy (vafoti 249 h.y.) yozadiki: “Muhammad ibn Ismoilga o‘xshash
olimni ko‘rmadim, har qanday kitobni bir marta mutolaa qilib, barcha hadislarni yodlab
olar edi”. Ustozlari, masalan, Ali ibn al-Madiyniy, har hadisdan so‘ng hurmat bilan
unga qarab, tasdiq so‘rar edi. Bu hol uning ilmi va xotirasiga bo‘lgan e’tiborni
ko‘rsatadi.
Imom al-Buxoriy hadis ilmi bo‘yicha mukammal bilimga ega bo‘lgach, Basra,
Bag‘dod, Hijoz, Balx va o‘z vatanida – Buxoroda ilmiy majlislar uyushtirgan. Uning
saboqlariga talabalar va ahli donish shunchalik ko‘p kelardiki, majlislarga odamlar
sig‘may qolardi. Uning shuhrati sharqdan g‘arbga tarqalib, hadis ilmi toliblari uchun
muhim manzilga aylandi. Bu majlislar nafaqat bilim almashish maskani, balki uning
xotirasining amaliy namoyishi ham edi. Masalan, u eshitgan minglab hadislarni biror
daftarga qarab emas, yoddan rivoyat qilar edi. Shu sababli zamondoshlari uni
“hofizlar sultoni” deb ulug‘lashgan [11].
Imom al-Buxoriyning eng muhim asari “Al-jomi’ as-sahih” bo‘lib, unda 7275 ta
sahih hadis jamlangan, takrorlanmaganlari esa 4000 ga yaqin. Bu asar islom olamida
Qur’ondan keyingi eng ishonchli manba sifatida e’tirof etiladi. Hadislarni tanlashda u
qat’iy mezonlarga amal qilib, roviylarning bir-biri bilan uchrashganini guvohlar
tasdig‘iga asoslagan. Shu bilan birga, uning xotirasi bu asarni yaratishda muhim rol
2025/№ 3
46
o‘ynagan – u yuz minglab hadisni yodidan saralab, eng sahihlarini ajratib olgan. Bu
asar uning aql-zakovati va quvvai-hofizasining yorqin namunasidir.
Imom al-Buxoriyning “Al-adab al-mufrad” asari odob-axloqqa oid 1322 ta hadisni
644 bobda jamlagan bo‘lib, insoniy fazilatlarni targ‘ib qiluvchi muhim manbadir. Asar
Hindiston, Turkiya va Misrda chop etilgan, 1990-yilda esa o‘zbek tiliga tarjima
qilingan. Bundan tashqari, “Kitob al-kuna” (kunyalar haqida), “At-tarix al-kabir”
(sahobalar va tobe‘iynlar tarixi), “Kitob al-ilal” (illatli hadislar) kabi 20 dan ortiq asar
yozgan. Bu asarlarni yaratishda uning xotirasi va tahlil qobiliyati asosiy omil bo‘lgan.
Masalan, “At-tarix al-kabir”ni u 18 yoshida, Madinada Payg‘ambar masjidida yozgan
va undagi ma’lumotlarni yoddan qayd etgan [12].
Imom al-Buxoriyyning “Al-jomi’ as-sahih” asari Islom dinining eng muhim
manbalaridan biri bo‘lib, Qur’oni Karimdan keyin hadislarning ishonchli to‘plami
sifatida ahamiyat kasb etadi. Ushbu asar ko‘plab olimlar tomonidan Payg‘ambar
Muhammad sollallohu alayhi vasallamning sahih hadislarini jamlashda e’tirof etilgan
yirik ilmiy asar sifatida qabul qilinadi. Asar o‘zining ishonchliligi va ilmiy asoslari
bilan Islom ummatiga mustahkam ilmiy poydevor yaratgan. Badruddin al-Ayniyning
ta’kidlashicha, bu asar hadis ilmida “Sahih al-Buxoriy” nomi bilan mashhurdir va
Payg‘ambarning so‘zlari hamda sunnatlarini to‘liq ifodalovchi asar sifatida tanilgan.
“Al-jomi’ as-sahih” asarining yozilishi haqidagi ikki xil fikr mavjud. Birinchi
fikrga ko‘ra, Imom al-Buxoriy bir kuni o‘zining ustozlaridan bo‘lgan Is’hoq ibn
Rohvayh huzurida, sahih hadislar to‘plamini yaratishni o‘ylagan. Ularning so‘zlari
imomning qalbida chuqur iz qoldirib, shundan boshlab “Al-jomi’ as-sahih”ni yozishga
qaror qilgan. Ikkinchi fikr esa, Imom al-Buxoriyning tushida Payg‘ambarni ko‘rishi va
u zotning sunnatlarini tozalash vazifasini o‘z zimmasiga olishni orzu qilgani haqidagi
hikoyaga asoslanadi. Ushbu tushdan so‘ng u hadislarni to‘plashga jiddiy kirishgan [13].
Imom al-Buxoriy hadislarni yig‘ishda juda ehtiyotkorlik bilan yondashgan. U
o‘zining asarini yaratishda faqat eng ishonchli va halol roviylardan hadislarni qabul
qilgan. U hadisni yozib olishdan oldin, roviylarning tarixini, nasl-nasabini, o‘z
ishonchliligini va adolatini tekshirgan. Imom al-Buxoriy hadislarni yozishda, faqat
iymoni va amali to‘g‘ri bo‘lgan shaxslardan hadislarni qabul qilgan va ulardan barcha
tafsilotlarni so‘ragan. Bu, uning asarining ilmiy ishonchliligini ta’minlagan.
Imom al-Buxoriy “Al-jomi’ as-sahih”ni 16 yil davomida yozgan. U hadislarni
to‘plash jarayonida turli ilmiy markazlarga safar qilgan va o‘z asarini yozishning har
bir bosqichini sinchiklab o‘rganib chiqqan. Makkada, Madinada, Buxoroda va boshqa
2025/№ 3
47
ilmiy shaharlarda u hadislarni to‘plab, ularni tahrir qilgan. Asarining har bir hadisiga
aniq manbalarni tekshirib, faqat sahih hadislarni kiritgan. Bu uning ilmiy mehnatining
yuqori sifatini ta’minlagan va “Al-jomi’ as-sahih”ni Islom ilm-fanida eng muhim
manbalardan biriga aylantirgan.
Imom al-Buxoriy o‘z asarini uch marta tahrir qilgan. U har bir hadisni sinchiklab
tekshirgan va ularning haqiqiyligini ishonchli roviylardan to‘liq tasdiqlagan. Asarining
mukammalligi va ilmiy yuksakligi uning barcha olimlar tomonidan yuqori
baholanishiga sabab bo‘ldi. U hadislarni o‘zgartirmasdan, ularni original holatida
kiritishga harakat qilgan, bu esa “Al-jomi’ as-sahih”ni hadis ilmi sohasida eng ishonchli
va mukammal manba sifatida tanitdi [14].
Imom al-Buxoriyning “Al-jomi’ as-sahih” asariga kiritilgan hadislarning umumiy
soni yetti ming uch yuz to‘qqiz yetti hadisni tashkil etadi. Biroq bu raqamda
takrorlanadigan hadislar va muallaq hadislar kiritilmagan. Imom al-Buxoriy faqat
to‘g‘ri va ishonchli hadislarni jamlagan. U hadislarni jamlashda ularga o‘zining qat’iy
shartlarini qo‘ygan, jumladan, isnodning uzluksiz bo‘lishi, roviylarning adolati va
so‘zlarining haqqoniyligi. Bu shartlar hadis ilmida katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning
asarining yuqori ilmiy sifatini ta’minlagan.
Imom al-Buxoriy hadislarni yozib olishda faqat eng ishonchli roviylardan
foydalanib, har bir hadisni to‘liq va ehtiyotkorlik bilan tekshirgan. U hadisning har bir
so‘ziga, har bir rivoyatiga alohida e’tibor bergan. Imom al-Buxoriyning o‘zi
aytganidek: “Men o‘zim hadis yozgan har bir shaxsning ismi, nasl-nasabini, hadisning
qayerdan olinganini bilib, faqat eng ishonchli roviylardan hadis yozganman”. Bu uning
ilmiy yondashuvini va ehtiyotkorligini yanada oshirgan [15].
Imom al-Buxoriy hadis yozishda o‘ziga xos bir tartibni belgilagan. U “Al-jomi’
as-sahih”ga faqat sahih hadislarni kiritgan. U hadislarni to‘plashda nafaqat ilmiy
metodologiyani, balki axloqiy me’yorlarni ham inobatga olgan. Uning maqsadi nafaqat
ilmiy to‘plam yaratish, balki Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini
aniq va to‘liq yoritish edi. Bu “Al-jomi’ as-sahih” asarining yuqori ilmiy va axloqiy
darajasini ta’minladi.
Imom al-Buxoriy “Al-jomi’ as-sahih”ni yaratishda faqat ilmiy jihatlarga e’tibor
bermagan, balki hadislarning ma’nolarini chuqur anglab, ularni tasniflashda ham
diqqat bilan yondashgan. U hadislarni ilmiy an’anaga va roviylar tarixiga asoslanib
tasniflagan. Shu tarzda, u hadislarni nafaqat to‘plagan, balki ularning o‘ziga xos
2025/№ 3
48
tizimini yaratgan va ularni Islom ilm-fanida mukammal manba sifatida taqdim etgan
[16].
Imom al-Buxoriy o‘zining “Al-jomi’ as-sahih” asarini yaratishda o‘zining barcha
ilmiy faoliyatini yuqori axloqiy me’yorlarga asoslangan tarzda olib borgan. Uning asari
bugungi kunda ham hadis ilmi sohasida eng muhim va ishonchli manbalardan biri
sifatida tanilgan. Bu asar, ilmiy poydevor yaratish va hadislarni ishonchli tarzda
jamlashda Imom al-Buxoriyning yuksak ilmiy salohiyatini va fidoyiligi ni ko‘rsatadi.
XULOSA
Imom al-Buxoriy o‘zining ajoyib xotirasi, ilmiy fidoyiligi, axloqi va adolati bilan
nafaqat hadis ilmining yetakchi olimi, balki Islom ilm-fanining tarixida o‘chmas iz
qoldirgan buyuk shaxsdir. Uning “Al-jomi’ as-sahih” asari Islom dini ta’limotlarining
asosiy manbalaridan biri sifatida bugungi kunda ham dunyo musulmonlari uchun
bebaho xazinaga aylangan. Imom al-Buxoriy o‘zining hadis ilmi yo‘lida olib borgan
tinimsiz izlanishlari va ilmiy safarlari natijasida nafaqat hadislar to‘plamiga, balki fiqh,
tafsir kabi boshqa ilmiy sohalarda ham katta hissa qo‘shgan. Uning quvvai hofizasi,
ilmiy metodologiyasi va hadislarni yig‘ishdagi ehtiyotkorligi uni hadis ilmida eng
yuqori cho‘qqiga olib chiqdi.
Imom al-Buxoriyning ilmiy merosi nafaqat uning asarlari bilan, balki uning
hayotidagi axloqiy fazilatlari bilan ham ajralib turadi. U o‘zining ilmiy faoliyati
davomida sabr-toqat, fidoyilik, va adolat bilan ishlagan, barcha qiyinchiliklarga qarshi
ilm yo‘lini davom ettirgan. Bu fazilatlar uning ilmiy muvaffaqiyatlari bilan birga, uning
inson sifatida necha yillik izlanishlarida shakllangan.
Imom al-Buxoriyning ilmiy merosi, uning o‘zi belgilagan qat’iy ilmiy prinsiplarga
asoslangan bo‘lib, bugungi kunda hadis ilmida va umumiy Islom ilmida o‘rganish
uchun katta ahamiyatga ega. Uning hayoti va faoliyati musulmonlar uchun o‘rnak
bo‘lib, ilm va axloqiy fazilatlar o‘rtasidagi muvozanatni qanday saqlash kerakligini
ko‘rsatadi. Imom al-Buxoriy o‘zining ilmiy merosini nafaqat o‘sha davr, balki keyingi
avlodlar uchun ham qoldirgan. Uning asarlari va ilmiy yondashuvi Islom dunyosida
zamonaviy ilm-fan rivojiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
2025/№ 3
49
1.
Aminov M., Hasanov F. Buyuk ajdodlarimiz. – Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi ilmiy nashriyoti, 2010. – B. 52.
2.
Muborakfuriy Sh.A. Imom al-Buxoriy. – Toshkent: “Toshkent Islom
universiteti” nashriyoti, 2008. – B. 68.
3.
Islomov S., Ziyodov S. Imom Buxoriy. – Buxoro: Imom Buxoriy Xalqaro ilmiy-
tadqiqot markazi, 2022.
4.
Ochildiyev A.S., Turdiyev D.M., Karimova N.K. Sharq allomalarining ilmiy
merosi. – Buxoro: “Durdona” nashriyoti, 2022.
5.
Ahmedov A.A., Shermuhamedov K.A., Karimov J.A. Insoniy fazilatlar haqida
hikmatlar. – Toshkent, 2017.
6.
Zarkashiy B. Burhon fi ulumil-Qur’on: 4 jildli. – Qohira: Maktaba Dorut Turos,
2002.
7.
Suyutiy J. Itqon fi ulumil-Qur’on: 2 jildli. – Qohira: Dorul hadis, 2004. – B. 25-
35.
8.
Maxsudov D. Movarounnahr hanafiy mazhabi tafsirlarining qiyosiy tahlili
(XIII–XV asrlar): Fan. dok. (DSc) ... diss. – Toshkent: O‘zXIA, 2020. – B. 145.
9.
Husayn Zubayriy V.I.A. va boshqalar. Al-mavsua al-muyassara... – Britaniya:
Majalla al-Hikma, 2003. – T. 3. – B. 2975-2976.
10.
Husayn Zubayriy V.I.A. va boshqalar. Al-mavsua al-muyassara... – Britaniya:
Majalla al-Hikma, 2003. T. 3. – B. 2207.
11.
Imom Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Al-adab al-mufrad. – Toshkent, 1990.
12.
Imom Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Al-jomi‘ as-sahih. 4 jildli. 2-nashr. –
Toshkent, 1997. J. 1-4.
13.
Moziydan taralgan ziyo. Imom al-Buxoriy. – Toshkent, 1998.
14.
Uvatov U. Imom al-Buxoriy. – Toshkent, 1998.
15.
Madaminov S. Imom Buxoriy ta’rifi. – Toshkent, 1996.
16.
Imom al-Buxoriy – muhaddislar sultoni / Nashrga tayyorlovchilar: Usmonhoji
Temurxon o‘g‘li, Baxtiyor Nabixon o‘g‘li. – Toshkent, 1998.
17.
Fayziy Zarafshoniy D. Imom al-Buxoriy. – Toshkent, 1998.
18.
Бабаханов Ш.З. Великие мухаддисы о мире и дружбе между народами. –
Ташкент, 1998.
