Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, mart
www.sci-p.uz
9
O
‘
ZBEKISTONDA MOLIYAVIY DERIVATIVLARNI
RIVOJLANTIRISH MASALALARI
Abbosova Munisaxon Xamidillo qizi
O
‘
zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi
ORCID: 0009-0007-6637-3351
Annotatsiya.
Mazkur maqolada moliyaviy derivativlar tushunchasi, ularning turlari va
amaliy qoʻllanilishi tahlil qilingan. Shuningdek, Oʻzbekistonda derivativlar bozorining rivojlanish
darajasi, mavjud muammolar va ularni bartaraf etish boʻyicha muallifning takliflari
keltirilgan.
Tadqiqotda derivativlarning iqtisodiyot uchun ahamiyati, risklarni boshqarishdagi roli hamda
investorlar uchun yaratayotgan imkoniyatlari yoritilgan. Muallif Oʻzbekistonda moliyaviy
derivativlar bozorini rivojlantirish uchun qonunchilik bazasini takomillashtirish, infratuzilmani
yaratish va investorlarni jalb qilish boʻyicha muhim chora
-tadbirlarni taklif etadi.
Kalit soʻzlar:
moliyaviy derivativlar, fyuchers, opsion, svop, forvard shartnomalar, risklarni
boshqarish, investitsiyalar, Oʻzbekiston moliya bozori, qonunchilik, infratuzilma, moliyaviy
instrumentlar, kapital bozori, derivativlar bozori.
ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ ПРОИЗВОДНЫХ ФИНАНСОВЫХ ИНСТРУМЕНТОВ
В УЗБЕКИСТАНЕ
Аббосова Мунисахон Хамидилло қизи
Банковско
-
финансовая академия Республики Узбекистан
Аннотация.
В статье анализируется понятие производных финансовых
инструментов, их виды и практическое применение. Автор также представляет
уровень развития рынка деривативов в Узбекистане, существующие проблемы и
предложения по их устранению. В исследовании подчеркивается важность деривативов
для экономики, их роль в управлении рисками и возможности, которые они создают для
инвесторов. Автор предлагает важные меры по совершенствованию законодательной
базы, созданию инфраструктуры и привлечению инвесторов для развития рынка
производных финансовых инструментов в Узбекистане.
Ключевые слова:
производные финансовые инструменты, фьючерсы, опционы,
свопы, форвардные контракты, управление рисками, инвестиции, финансовый рынок
Узбекистана, законодательство, инфраструктура, финансовые инструменты, рынок
капитала, рынок деривативов.
UO‘K:
336.76
III SON - MART, 2025
9-12
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, mart
www.sci-p.uz
10
ISSUES OF DEVELOPMENT OF FINANCIAL DERIVATIVES IN UZBEKISTAN
Abbosova Munisaxon Xamidillo qizi
Banking and Finance Academy of the Republic of Uzbekistan
Abstract.
This article analyzes the concept of financial derivatives, their types and practical
application. It also presents the level of development of the derivatives market in Uzbekistan,
existing problems and the author's proposals for their elimination. The study highlights the
importance of derivatives for the economy, their role in risk management and the opportunities
they create for investors. The author proposes important measures to improve the legislative
framework, create infrastructure and attract investors to develop the financial derivatives market
in Uzbekistan.
Keywords:
financial derivatives, futures, options, swaps, forward contracts, risk
management, investments, the financial market of Uzbekistan, legislation, infrastructure,
financial instruments, capital market, derivatives market.
Kirish.
Zamonaviy moliya bozorlarida risklarni boshqarish va investitsion samaradorlikni
oshirishda moliyaviy derivativlarning o‘rni juda muhimdir. Derivativlar –
bu asosiy aktivlarga
bog‘liq bo‘lgan moliyaviy instrumentlar bo‘lib, ular investorlar va xo‘jalik yur
ituvchi
subyektlarga valyuta kurslari, foiz stavkalari, tovar narxlari va boshqa moliyaviy o‘zgarishlar
bilan bog‘liq xavflarni kamaytirish imkoniyatini yaratadi. Jahon moliya tizimida keng
qo‘llanilayotgan fyuchers,
optsion, svop va forward
shartnomalari O‘zbekistonda ham
moliyaviy bozorni rivojlantirish, kapital oqimini kengaytirish va investitsion muhitni
yaxshilash uchun muhim vositalardan biri hisoblanadi.
Biroq, mamlakatimizda moliyaviy derivativlar bozorining rivojlanishi hali yetarli
darajada emas. Bunga sabab sifatida normativ-
huquqiy bazaning to‘liq shakllanmaganligi,
infratuzilmaning yetishmovchiligi va investorlarning ushbu instrumentlar bo‘yicha bili
m va
tajribasining yetarli emasligi kabi muammolarni keltirish mumkin. Ushbu maqolada moliyaviy
derivativlarning turlari, ularning afzalliklari va O‘zbekistonda rivojlanishidagi mavjud
muammolar tahlil qilinadi hamda bu sohaga oid samarali takliflar ilgari suriladi.
Adabiyotlar sharhi.
Moliyaviy derivativlarning iqtisodiyotdagi ahamiyati va ularning rivojlanish istiqbollarini
o‘rganish bo‘yicha bir qator ilmiy tadqiqotlar va manbalar mavjud. Ushbu maqolada
derivativlar bozorining mohiyati, ularning qo‘llanilish mexanizmlari va O‘zbekisto
ndagi
rivojlanish muammolarini yoritishda quyidagi manbalardan foydalanildi.
Akbarova va Bakoyevalar (2022)
o‘zlarining “Moliyaviy instrumentlar –
derivativlarning
qo‘llanilish modellari” maqolasida moliyaviy derivativlarning asosiy turlari va ularning amaliy
qo‘llanilish modellarini tahlil qilgan. Ushbu ishda fyuchers,
optsion va svop kabi
instrumentlarning investitsiyalarni boshqarishdagi o‘rni va risklarni kamaytirishdagi
samaradorligi keng yoritilgan. Tadqiqotchilar derivativlarning O‘zbekiston moliya bozorida
joriy etilishi uchun institutsional va texnologik infratuzilmani rivojlantirish zarurligini
ta’kidl
agan.
Rahmonqulov (2024)
“Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish orqali iqtisodiy o‘sish”
nomli maqolasida kapital bozori, jumladan, derivativlar segmentining iqtisodiy o‘sishga ta’siri
o‘rganilgan. Muallif qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi investitsiyalar hajmining
oshishiga, korporativ boshqaruvning takomillashishiga va iqtisodiy barqarorlikning
mustahkamlanishiga xizmat qilishini asoslab bergan. Ushbu tadqiqot derivativlar bozorining
iqtisodiyotga ijobiy ta’sirini tushunishda muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, mart
www.sci-p.uz
11
Moliyaviy derivativlar bo‘yicha yetakchi nazariy manbalardan biri bo‘lmish
Hullning
(2009)
“Options, Futures, and Other Derivatives” kitobi moliyaviy derivativlarning nazariy va
amaliy jihatlarini batafsil yoritib beradi. Ushbu asar derivativlarning baholash usullari,
risklarni boshqarish strategiyalari va ularning moliya bozorlaridagi o‘rnini
tushuntirishga
qaratilgan. Hull derivativlarning baholashda Black-Scholes modeli, riskni neytrallash usullari
va noaniqlik sharoitida investitsiya strategiyalari kabi jihatlarni batafsil ko‘rib chiqadi.
Shuningdek, Kolb va James (2010)
“Financial Derivatives: Pricing and Risk Management”
kitobi moliyaviy derivativlarning narxlash va risklarni boshqarish usullari bo‘yicha chuqur
tahlilni taqdim etadi. Ushbu manba derivativlar bozorining murakkab jihatlarini o‘rganish,
risklarni tahlil qilish va samarali investitsiya strategiyalarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Kitobda derivativlar narxlashining zamonaviy modellaridan tortib, real bozor
amaliyotlariga qadar keng qamrovli ma’lumotlar berilgan.
Yuqoridagi manbalar asosida moliyaviy derivativlarning nazariy va amaliy jihatlari,
ularning iqtisodiyotga ta’siri hamda O‘zbekistonda ushbu instrumentlarning joriy etilishida
uchrayotgan muammolarni tushunish imkoniyati kengayadi. Mazkur adabiyotlar sharhi
O‘zbekistonda derivativlar bozorini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy va amaliy yondashuvlarni
shakllantirishda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi.
Tadqiqot met
о
dologiyasi.
Ushbu tadqiqotda moliyaviy derivativlarning mohiyati, ularning O‘zbekiston moliya
bozoridagi rivojlanish istiqbollari va mavjud muammolarni o‘rganish uchun tahliliy usul,
taqqoslash usuli,
empirik tadqiqot usullari qo‘llanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Moliyaviy derivativlar zamonaviy moliya bozorlarida risklarni boshqarish va investitsion
samaradorlikni oshirishda muhim vositalardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonda moliyaviy
derivativlar bozorining rivojlanishi hali boshlang‘ich bosqichda bo‘lib, bu soha
da bir qator
muammolar mavjud.
Moliyaviy derivativlar asosiy aktivlarning qiymatiga bog‘liq bo‘lgan moliyaviy vositalar
bo‘lib, ular fyuchers,
optsion, svop va forward
shartnomalarini o‘z ichiga oladi. Ushbu vositalar
investorlar va kompaniyalarga valyuta kurslari, foiz stavkalari, tovar narxlari kabi moliyaviy
xavflarni boshqarish imkonini beradi. Masalan, fyuchers shartnomalari kelajakda ma'lum bir
aktivni oldindan belgilangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini yuklasa, optsionlar
esa bunday majburiyatni emas, balki huquqni taqdim etadi. Svoplar esa kelajakdagi pul
oqimlarini almashish orqali risklarni boshqarishga yordam beradi.
O‘zbekistonda moliyaviy derivativlar bozori hali rivojlanmagan. Bunga bir nechta omillar
sabab bo‘lmoqda:
1.
Qonunchilik bazasining yetarli emasligi
: Moliyaviy derivativlar
bo‘yicha to‘liq va
aniq qonunchilikning mavjud emasligi ushbu bozordan foydalanishni cheklaydi. Bu esa
investorlar va kompaniyalar uchun huquqiy noaniqliklarni keltirib chiqaradi.
2.
Infratuzilmaning rivojlanmaganligi
: Derivativlar bozorining samarali faoliyati
uchun zarur bo‘lgan infratuzilma, jumladan, savdo platformalari va kliring tizimlari yetarli
darajada rivojlanmagan.
3.
Moliyaviy savodxonlikning pastligi
: Investorlar va kompaniyalar orasida moliyaviy
derivativlar haqida yetarli bilim va tajribaning yetishmasligi ushbu vositalardan foydalanishni
cheklaydi.
O‘zbekistonda moliyaviy derivativlar bozorini rivojlantirish uchun quyidagi chora
-
tadbirlarni amalga oshirish tavsiya etiladi:
1.
Qonunchilikni takomillashtirish
: Moliyaviy derivativlar bo‘yicha aniq va to‘liq
qonunchilik bazasini yaratish investorlar va kompaniyalar uchun huquqiy aniqlikni
ta'minlaydi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, mart
www.sci-p.uz
12
2.
Infratuzilmani rivojlantirish
: Savdo platformalari, kliring tizimlari va boshqa
zarur infratuzilmani yaratish orqali derivativlar bozorining samarali faoliyatini ta'minlash
mumkin.
3.
Moliyaviy savodxonlikni oshirish
: Seminarlar, treninglar va boshqa o‘quv
dasturlari orqali investorlar va kompaniyalar uchun moliyaviy derivativlar haqida bilim va
ko‘nikmalarni oshirish lozim.
Ushbu chora-
tadbirlar amalga oshirilsa, O‘zbekistonda moliyaviy derivativlar bozorining
rivojlanishi tezlashadi va bu iqtisodiyotning barqaror o‘sishiga xizmat qiladi.
Xulosa va takliflar.
Moliyaviy derivativlar global iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi va moliyaviy risklarni
boshqarish hamda investitsiya imkoniyatlarini kengaytirish uchun samarali vosita hisoblanadi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda moliyaviy derivativlar bozorining
rivojlanishi hali
boshlang‘ich bosqichda bo‘lib, uni rivojlantirish yo‘lidagi asosiy to‘siqlar sifatida qonunchilik
bazasining to‘liq shakllanmaganligi, moliyaviy infratuzilmaning rivojlanmaganligi va
investorlarning yetarli bilim va tajribaga ega emasligi qayd etildi.
Shu bilan birga, xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, derivativlar bozori rivojlanishi bilan
investitsion muhit yaxshilanadi, korporativ moliyaviy boshqaruv takomillashadi va iqtisodiy
barqarorlik mustahkamlanadi. Shunday ekan, O‘zbekistonda moliyaviy deriv
ativlar bozorini
shakllantirish va rivojlantirish bo‘yicha quyidagi takliflar ilgari suriladi:
1.
Qonunchilik bazasini takomillashtirish
–
Moliyaviy derivativlarning huquqiy asoslarini
aniq belgilash va xalqaro standartlarga mos keluvchi normativ hujjatlarni ishlab chiqish zarur.
2.
Moliyaviy infratuzilmani rivojlantirish
–
Derivativlar bilan savdo qilish imkoniyatini
ta’minlaydigan zamonaviy platformalar va kliring tizimlarini joriy etish kerak.
3.
Derivativlar bozoriga investorlarni jalb qilish
–
Mahalliy va xorijiy investorlarni jalb
qilish uchun soliq imtiyozlari, kafolat mexanizmlari va bozor shaffofligini oshirish choralari
ko‘rilishi lozim.
4.
Regulyator organlarning rolini kuchaytirish
–
Moliya bozori nazorat organlari
derivativlar bozorini tartibga solish va uning barqarorligini ta’minlash bo‘yicha aniq
strategiyalar ishlab chiqishi lozim.
Ushbu chora-
tadbirlar amalga oshirilganda, O‘zbekistonda moliyaviy derivativlar bozori
samarali rivojlanishi va milliy iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Adabiyotlar /Литература/Reference:
Akbarova N., Bakoyeva G (2022) ‘Moliyaviy
instrumentlar
–derivativlarning qo’llanilish
modellari’, Gospodarka i Innowacje., 24, pp. 1062–
1066.
Elmirzayev S.E. va boshqalar. (2019). Moliya bozori. Darslik-
T.: “IQTISOD
-MOLIYA",
–
324 b.
Hull, J. (2009) Options, futures, and other derivatives. 7. ed. Upper Saddle River, NJ: Pearson
Prentice Hall (The Prentice Hall series in finance).
Kolb W., James A., (2010) ‘Financial Derivatives: Pricing and Risk Management’, SSRN
Electronic Journal [Preprint]. Available at: https://doi.org/10.2139/ssrn.1568206.
Rahmonqulov I. R. (2024) ‘Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish orqali iqtisodiy o‘sish’,
THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH, 3(30), pp. 145
–
148.
Shomirov A. (2022) Kapital bozorini ekstensiv rivojlantirish istiqbollari. "Xalqaro moliya va
hisob" ilmiy jurnali. №1, fevral, ISSN: 2181
-1016.
