Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
286
MINTAQADA RAQAMLI IQTISODIYOTNI BARQAROR
RIVOJLANTIRISHNING ISTIQBOLLARI
PhD
Yusubov In’omjon Ikram o‘g‘li
Urganch davlat universiteti
ORCID:
0000-0003-3412-6341
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mintaqada raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish
zaruriyati, imkoniyatlari va kelajakda barqaror rivojlantirish istiqbollari yoritilgan.
Kalit so‘zl
ar:
mintaqa, raqamli iqtisodiyot, raqamlashtirish, baholash, modellashtirish.
ПЕРСПЕКТИВЫ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ ЦИФРОВОЙ
ЭКОНОМИКИ В РЕГИОНЕ
PhD
Юсубов Инъомджон Икрам
угли
Ургенчский государственный университет
Аннотация
.
В данной статье освещаются необходимость, возможности и
перспективы устойчивого развития цифровой экономики в регионе в будущем.
Ключевые слова
:
регион, цифровая экономика, цифровизация, оценка,
моделирование.
PROSPECTS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE DIGITAL
ECONOMY IN THE REGION
PhD
Yusubov In'omjon Ikram ugli
Urganch State University
Abstract.
This article highlights the necessity, opportunities and prospects for sustainable
development of the digital economy in the region in the future.
Key words:
region, digital economy, digitization, assessment, modeling.
Kirish.
Jahonda globallashuvning chuqurlashuvi va jahon iqtisodiyotida raqamlashganlik
darajasining oshib borishi sharoitida mintaqalarda raqamli iqtisodiyotini barqaror
rivojlantirish muhim jihat sifatida e’tirof etilmoqda. “
Raqamli iqtisodiyot jahon yalpi ichki
mahsulotining 15,5 foiziga teng bo‘lib, so‘nggi 15 yil ichida jahon yalpi ichki mahsulotidan ikki
yarim barobar tezroq o‘sdi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Afrikada mobil keng polosali
ulanishning 10% ga oshishi ahol
i jon boshiga YaIMning 2,5% ga o‘sishiga olib keladi”
26
https://www.worldbank.org/en/topic/digitaldevelopment/overview#:~
:text=The%20numbers%20speak%20for%20themselves,2.5%25%20of%20GDP%20per%20capita
UO
‘
K: 338.49
X SON - OKTABR, 2024
286-291
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
287
Butun dunyo bo‘ylab bozor institutlarini raqamlashtirish jarayonlarining kuchayishi hamda
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda yangi yondashuvlarni ishlab chiqishni taqozo
etmoqda. Jahondagi globallashuv jarayoni sharoitida mamlakatlar mintaqalari iqtisodiyotini
barqaror rivojlantirishning ilmiy ta’minoti, jumladan raqamlashtirish yo‘nalishidagi ilmiy
izlanishlar olib borilmoqda. Bu borada raqamli iqtisodiyotni modellashtirishning yangicha
model va usullarini mintaqalarning barqaror rivojlanish xususiyatlarini, alohida mintaqaning
tabiiy-
geografik jihatlari va istiqbolli yo‘nalishlarini, barqaror rivojlanishning yuqori
sur’atlarini, hamda iqtisodiyot tarmoqlarini raqamlashtirishni barqaror rivojlantirishda
optimal y
o‘nalishlarni aniqlashda ekonometrik modellashtirish imkoniyatlaridan
foydalanishga qaratilgan tadqiqotlarga alohida e’tibor berilmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Mamlakatda ham raqamli iqtisodiyotni shakllantirish va rivojlantirish va tashkil qilish
bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar va islohotlar rejasi belgilab qo‘yilgan. Jumladan, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev raqamli iqtisodiyot rivojlantirish va shakllantirishni
quyidagicha ta’kidlagan: “…Raqamli iqtisodiyotsiz mamlakat iqtisodiyotining kelajagi yo‘q.
Tarmoq va hudud rahbarlari raqamlashtirishsiz natija, rivojlanish bo‘lmasligini tushunib
yetishi shart. Barcha darajadagi rahbarlar buni o‘ziga k
undalik vazifa sifatida belgilab,
raqamlashtirish sohasini alifbosidan boshlab chuqur o‘rganishi kerak (videoselektor yigʼilishi,
22-sentabr 2020-
yil)”.
Mintaqa raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish
bo‘yicha
Ayupov, Boltaboyeva
(2020)
o‘z fikrlarini ilmiy ishlarida bildirib o‘tgan. Raqamli iqtisodiyot –
jarayonlarni tahlil
qilish
natijalaridan foydalanish va katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash asosida turli
xildagi ishlab chiqarishlar, texnologiyalar, asbob-uskunalar, tovarlar va xizmatlarni saqlash,
sotish va yetkazib berish samaradorligini jiddiy ravishda oshirishga imkon beradigan va
raqamli ko‘rinishdagi ma’lumotlar asosiy ishlab chiqarish omili deb sanalgan xo‘jalik
faoliyatidir.
Boshqa tadqiqotlarga asosan, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda AKT - kompyuter
qurilmalari, shuningdek, telekommunikatsiyalar yordamida amalga oshiriladigan axborot bilan
o‘zaro ta’sir qilish jarayonlari va usullaridir (
Gulyamov, Ayupov, 2020).
Shuningdek, raqamli iqtisodiyot -
noldan boshlab yaratilishi lozim bo‘lgan qandaydir
boshqacha iqtisodiyot emas. Bu yangi texnologiyalar, platformalar va biznes modellari yaratish,
ularni kundalik hayotga joriy etish orqali mavjud iqtisodiyotni yangicha ti
zimga ko‘chirish
deganidir (Xaydarov, Saitov, 2022).
Tadqiqot metodologiyasi.
Mintaqada raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish eng muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu borada m
intaqaning raqamli iqtisodiyotini rivojlanganlik holatini o‘zida ifodalovchi
“
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeksi (RIB
RI)” va YaHM hajmining o‘sish
sur’ati ko‘rsatkichlari
ning istiqboldagi 2022
–
2026-
yillarga prognoz ko‘rsatkichlari
ni ishlab
chiqishda asosan quyidagi ekonometrik modellardan foydalanildi:
1.
VAR (Vector Autoregressive Models);
2.
ARIMA (
Autoregressive integrated moving average);
Tahlil va natijalar muhokmasi.
VAR (Vector Autoregressive Models)
–
Vektorli avtoregessiv model ma’lumki bu
o‘zgaruvchining joriy davrdagi qiymatlarini o‘tgan davrdagi qiymatiga va tizimdagi boshqa
o‘zgaruvchilarning o‘tgan davrdagi qiymatiga bog‘laydigan ko‘p o‘zgaruvchili vaqtli qator
modeli hisoblanadi. Shuning uchun biz m
intaqa YaHM hajmining o‘sish sur’ati va “
raqamli
iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeksi (RIB
RI)” o‘zgaruvchilari
o‘rtasida o‘zaro
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
288
ikkiyoqlama ijobiy
ta’sir
mavjud yoki mavjud emasligini aniqlash maqsadida mazkur model
qo‘llanildi hamda modelning umumiy ko‘rinishi quydagicha ifodalab olindi:
𝑅𝐼𝐵𝑅𝐼
𝑡
= 𝛼 + ∑
𝛽
𝑗
∗ 𝑅𝐼𝐵𝑅𝐼
𝑡−𝑗
+
𝑘
𝑗=1
∑
𝛾
𝑗
∗ 𝑌𝑎𝐻𝑀
𝑡−𝑗
+ 𝑢
1𝑡
𝑘
𝑗=1
(1)
𝑌𝑎𝐻𝑀
𝑡
= 𝛼
′
+ ∑
𝛽
′
𝑗
∗ 𝑅𝐼𝐵𝑅𝐼
𝑡−𝑗
+
𝑘
𝑗=1
∑
𝛾′
𝑗
∗ 𝑌𝑎𝐻𝑀
𝑡−𝑗
+ 𝑢
2𝑡
𝑘
𝑗=1
(2)
Hisob-
kitob natijalariga ko‘ra, mintaqa YaHM hajmining o‘sish sur’ati va “
raqamli
iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeksi (RIB
RI)” o‘zgaruvchilari
o‘rtasida o‘zaro
iikiyoqlama ijobiy
ta’sir
mavjud ekanligi aniqlandi. 1-
jadval ma’lumotlari asosida VAR model
quyidagicha bo‘ladi:
𝑅𝐼𝐵𝑅𝐼
𝑡
= 0.836 ∗ 𝑅𝐼𝐵𝑅𝐼
𝑡−1
+ 0.013 ∗ 𝑌𝑎𝐻𝑀
𝑡−1
+ 0.073
(3)
𝑌𝑎𝐻𝑀
𝑡
= 131.28 ∗ 𝑅𝐼𝐵𝑅𝐼
𝑡−1
+ 0.29 ∗ 𝑌𝑎𝐻𝑀
𝑡−1
+ 56.773
(4)
Modelni statistik jihatdan ahamiyatli va adekvatligini 1-jadvaldagi determinatsiya
koeffitsienti, standart xatoliklar, F-Fisher, t-
Student, Akaike, Shvarts mezonlari ko‘rsatkichlari
ifodalamoqda (1-jadval).
1-jadval
Mintaqa YaHM hajmining o‘sish sur’ati va “
raqamli iqtisodiyotni barqaror
rivojlanganlik indeks
i (RIBRI)” o‘zgaruvchilari asosida tuzilgan
VAR (Vector
Autoregressive Models) model natijalari
Vector Autoregression Estimates
Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ]
RIRI
YaHM
RIRI(-1)
0.836340
131.2836
(0.15273)
(56.8897)
[ 5.47576]
[2.30769]
YaHM(-1)
0.012543
0.289829
(0.01086)
(0.52048)
[2.63113]
[ 3.90437]
C
0.072831
56.77379
(0.08389)
(23.7974)
[ 2.13995]
[ 2.38572]
R-squared
0.958275
0.592430
Adj. R-squared
0.917782
0.475981
Sum sq. Resids
0.000178
24.66657
S.E. equation
0.005040
1.877178
F-statistic
21.19566
5.087472
Log likelihood
40.49795
18.70370
Akaike AIC
7.499591
4.340741
Schwarz SC
7.408815
4.431516
Mean dependent
0.403500
6.230000
S.D. dependent
0.011806
2.593175
Manba:
Muallif ishlanmasi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda VAR model yordamida mintaqa YaHM hajmining
o‘sish sur’ati va “
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeks
i (RIBRI)”
ko‘rsatkichlarining 202
2
–
2026
yillarga mo‘ljallangan prognoz ko‘rsatkichlari ishlab chiqildi.
Prognozlashni ARIMA (
Autoregressive integrated moving average) ya’ni “
Sirg‘aluvchi
o‘rtachaga integrallashgan avtoregression” model
asosida ko‘rib chiqiladi.
ARIMA modelida
(p,d,q) tartibi mavjud bo‘lib, bunda p
-avtoregressiya parametrini, d-integratsiyalash qismini, q-
sirg‘aluvchi o‘rtacha parametrini ifodalaydi.
ARIMA modelini umumiy ko‘rinishi quyidagi
ko‘rinishga ega bo‘ladi:
𝑌
𝑡
= 𝛼 + 𝛽
1
𝑌
𝑡−1
+ ⋯ + 𝛽
𝑝
𝑌
𝑡−𝑝
+ 𝜖
𝑡
+ 𝜇
1
𝜖
𝑡−1
+ ⋯ + 𝜇
𝑞
𝜖
𝑡−𝑞
(5)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
289
Ma’lumki
, d-
integratsiyalashning ma’nosi o‘zgaruvchilarning joriy davrdagi qiymatlarini
o‘tgan davrdagi qiymatlari o‘rtasidagi farqni kuzatishdir. Maqsad mavsumiylikka bog‘liq
bo‘lmagan statsionar ma’lumotlarga erishishdir. Shuning uchun biz prognoz qilmoqchi bo‘lgan
mintaqa YaHM hajmining o‘sish sur’ati va “
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik
indeks
i (RIBRI)” ko‘rsatkichlarini statsionarlikka tekshirishda “Dickey –
Fuller testi”
ni
o‘tkazish joiz (2
-jadval).
2-jadval
Mintaqa YaHM (
o‘sish sur’ati
%)
va “
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik
indeksi (RIB
RI)” ko‘rsatkichlarini statsionarlikka
tekshirishning
“Dickey –
Fuller testi
(DF)”
natijalari
YaHM (
o‘sish sur’ati
%)
Null Hypothesis: D(YAHM) has a unit root
Exogenous: Constant, Linear Trend
Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlagq2)
t-Statistic
Prob.*
Augmented Dickey-Fuller test statistic
-4.747421
0.0196
Test critical values:
1% level
-5.295384
5% level
-4.008157
10% level
-3.460791
“
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeksi (RIB
RI)”
Null Hypothesis: D(RI) has a unit root
Exogenous: Constant, Linear Trend
Lag Length: 1 (Automatic - based on SIC, maxlagq2)
t-Statistic
Prob.*
Augmented Dickey-Fuller test statistic
-4.192707
0.0430
Test critical values:
1% level
-5.521860
5% level
-4.107833
10% level
-3.515047
Manba:
muallif ishlanmasi.
2-
jadval ma’lumotlariga ko‘ra mintaqa YaHM hajmining o‘sish sur’ati va “
raqamli
iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeksi (RIB
RI)” ko‘rsatkichlar
i birinchi tartibli
differentsiatsiyasi (ya’ni
, d=1) qiymatlarining
𝐷𝐹
statistikasi qiymati (5 % ahmiyatlilik
darajasida)
manfiy ko‘rsatkichlari hamda ularning ehtimoliy qiymati
0,05
dan kichik
ekanligidan mazkur ko‘rsatkichlarni statsionarlik talablariga to‘laqonli javob berishini
anglatadi.
3-jadval
Mintaqa YaHM (
o‘sish sur’ati
%)ni prognozlashga asoslangan
ARIMA (1, 1, 1) model natijalari
Dependent Variable: D(YAHM)
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C
-0.347854
0.174553
-1.992821
0.0234
AR(1)
0.732283
0.324743
2.254961
0.0350
MA(1)
0.899999
0.266324
3,3793387
0.0432
R-squared
0.914775
Mean dependent var
0.430000
Adjusted R-squared
0.872162
S.D. dependent var
2.343810
S.E. of regression
1.533070
Akaike info criterion
4.666967
Sum squared resid
14.10182
Schwarz criterion
4.788001
Log likelihood
19.33483
Hannan-Quinn criter.
4.534193
F-statistic
5.012001
Durbin-Watson stat
1.745180
Prob(F-statistic)
0.044976
Manba:
muallif ishlanmasi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
290
Yuqoridagi fikirlarga va jadva
llarga asoslangan holda mintaqa YaHM hajmining o‘sish
sur’ati va “
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeks
i (RIBRI)” ko‘rsatkichlarini
prognozlashga asoslangan ARIMA (1, 1, 1) va ARIMA (2, 1, 1)
modellari quyidagi ko‘rinishgi ega
bo‘ladi
:
∆𝑌𝑎𝐻𝑀
𝑡
= −0.348 + 0.732 ∗ ∆𝑌𝑎𝐻𝑀
𝑡−1
+ 𝜖
𝑡
+ 0.9 ∗ 𝜖
𝑡−1
(6)
∆𝑅𝐼𝐵𝑅𝐼
𝑡
= 0.014 + 0.491 ∗ ∆𝑅𝐼𝐵𝑅𝐼
𝑡−2
+ 𝜖
𝑡
+ 0.8 ∗ 𝜖
𝑡−1
(7)
(6) va (7) modellarning statistik jihatdan ahamiyatli va adekvatligini 1-2-jadvallardagi
determinatsiya koeffitsienti, standart xatoliklar, F-Fisher, t-Student, Akaike, Shvarts mezonlari
ko‘rsatkichlari ifodalamoqda.
Bu esa (6) va (7) modellar asosida mintaqa YaHM hajmining
o‘sish sur’ati va “
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeksi (RIB
RI)”
ko‘rsatkichlarini kelgusi davrlar uchun prognoz qiymatlarini ishlab chiqish mumkinligini
asoslaydi (3-4-jadvallar).
4-jadval
Mintaqa “
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeks
i (RIBRI)”ni
prognozlashga asoslangan ARIMA (2, 1, 1) model natijalari
Dependent Variable: D(RI)
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C
0.013699
0.001419
8.823777
0.0001
AR(2)
0.491145
0,025683
19,12335
0.0484
MA(1)
0.799999
0,08543
9,36438
0.0235
R-squared
0.957873
Mean dependent var
0.003800
Adjusted R-squared
0.946809
S.D. dependent var
0.004803
S.E. of regression
0.003441
Akaike info criterion
7.855029
Sum squared resid
7.10E-05
Schwarz criterion
7.733995
Log likelihood
43.27514
Hannan-Quinn criter.
7.987803
F-statistic
3.845781
Durbin-Watson stat
2.042063
Prob(F-statistic)
0.075458
Manba:
muallif ishlanmasi.
Mintaqa YaHM hajmining o‘sish sur’ati va “
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik
indeksi (RIB
RI)” ko‘rsatkichlarini prognozlashga asoslangan ekonometrik modellarning
solishtirma natijalari ifodalangan (5-jadval).
5-jadval
Mintaqa YaHM hajmining o‘sish sur’ati prognozlashga asoslangan “ARIMA”, “VAR” va
ko‘p omilli
ekonometrik modellarining solishtirma natijalari
Ko
’
rsatkichlar
Y
ill
ar
ARIMA model
bo‘yicha
VAR model
bo‘yicha
P
ro
gn
oz
q
iym
at
Stan
dar
t
xatol
ik
9
5
%
or
al
iq
P
ro
gn
oz
q
iym
at
Stan
dar
t
xatol
ik
9
5
%
or
al
iq
Mintaqa
YaHM (
o‘sish
sur’ati
%)
2022
5,1
1,7576
(1,6; 8,6)
4,9
2,1904
(0,5; 9,3)
2023
5,3
2,0112
(1,3; 9,3)
5,4
2,5091
(0,4; 10,4)
2024
4,0
2,0368
(0,1; 8,1)
2,8
2,594
(0,6; 10,8)
2025
4,6
1,6309
(1,3; 7,9)
4,7
2,9709
(0,8; 11,8)
2026
4,8
1,6453
(1,5; 8,1)
4,9
3,819
(0,7; 12,5)
Manba:
muallif ishlanmasi.
Solishtirma natijalariga ko‘ra, ARIMA modeli bo‘yicha mintaqa YaHM hajmining o‘sish
sur’ati 2022
-yilda 5,1 foizni, 2026-yilga borib, 4,8
foizni tashkil etadi. Shuningdek, “
raqamli
iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik indeksi (RIB
RI)” ko‘rsatkichi esa 2022
-yilda 0,428
birlikni, 2026-
yilda mazkur ko‘rsatkich 0,442 birlikni ya’ni 1,03 marta o‘sishi kutilmoqda.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
291
Xulosa va takliflar.
Mazkur tadqiqot ishimizda amalga oshirilgan tahlillarimiz quyidagi xulosalarni
shakllantirish imkonini berdi. Jumladan:
1. Mintaqalarda raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish
yo‘nalishlarini
takomillashtirish natijasida YaHMni yanada o‘sishi ta’minlanadi, bu esa o‘z
-
o‘zidan mintaqa
aholisinining daromadi va hayot sifatini oshirishga zamin yaratadi. Mintaqa raqamli
iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishni baxolash natijalariga asoslanib, mintaqa AKT sohasidagi
va raqamli sa
vodxonlik bo‘yicha amalga oshirilgan islohatlar eng muhim hisoblanishini
ko‘rishimiz mumkin.
2. Amalga oshirilgan tahlil usuli asosida Xorazm viloyati shahar va tumanlarining 2016
–
2021-yillarda raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik
ko‘rsatkichlari
hisoblanib, olingan
natijalar asosida oxirgi yilda viloyat bo‘yicha
raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlanganlik
holari o‘rganiladi.
3. Mintaqalarda raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda
ko‘p omilli
ekonometrik
modellarining VAR va ARIMA modellaridan samarali foydalanish raqamli iqtisodiyotning har
bir bo‘g‘ini yoki tizimi o‘rtasidagi mutanosibliklarni ta’minlash imkonini beradi. Shu bilan birga,
mintaqalarda raqamli iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning prognoz qiymatlari ishonchlilik
intervallarida joylashganligi sababli real hayotga to‘la mos keladi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
:
Ayupov R.H., Boltaboyeva G.R. (2020). Raqamli iqtisodiyot asoslari. Darslik. T.: ТМI, 575b.
Gulyamov S.S., Ayupov R.H. (2020) Raqamli iqtisodiyot va elektron tijorat asoslari. - T.:
“
Iqtisod-Moliya
”
nashriyoti, - 510 b.
Videoselektor yigʼilishi (2020) Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
raisligida oʼtkazilgan “Tarmoq va hududlarda raqamli iqtisodiyot hamda elektron hukumatni
joriy qilish masalalari boʼyicha” videoselektor yigʼilishi (22
-sentabr 2020-yil). Manba:
Xaydarov B.X., Saitov S.A. (2022) Raqamli iqtisodiyot tushunchasi, afzalliklari amaliy
ahamiyati va xorijiy tajriba. // Academic Research in Educational Sciences, Volume3,
Issue5.
–
153 b.
