Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
292
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA AMORTIZATSIYA HISOBINI OPTIMALLASHTIRISH
ORQALI AUDITNI AVTOMATLASHTIRISH
Zaxidov Dilshodbek G‘ulomjon o‘g‘li
Andijon davlar universiteti
ORCID: 0009-0007-2632-7238
Annotatsiya.
Mazkur maqola raqamli iqtisodiyot sharoitida audit jarayonlarini
avtomatlashtirishning ahamiyati va afzalliklarini tahlil qiladi. Xususan, amortizatsiya hisobi
jarayonlarini
avtomatlashtirishda raqamli yondashuvning roli ko‘rib chiqiladi. Dasturiy kod va
algoritmlar yordamida ma'lumotlarni tezkor va aniq tahlil qilish, auditorlik tekshiruvlarini
optimallashtirish, resurslardan samarali foydalanish va jarayonlarni shaffof qilish imkoniyatlari
ochib beriladi. Ushbu yondashuv orqali xatolarni sezilarli darajada kamaytirish va audit
natijalarining ishonchliligini oshirishga erishildi.
Kalit so‘zlar:
audit, avtomatlashtirish, raqamli iqtisodiyot, amortizatsiya hisobi,
samaradorlik.
АВТОМАТИЗАЦИЯ АУДИТА ЧЕРЕЗ ОПТИМИЗАЦИЮ УЧЁТА АМОРТИЗАЦИИ В
УСЛОВИЯХ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ
Захидов Дилшодбек Гуломжон
угли
Андижанский Давларский университет
Аннотация
.
В данной статье анализируются значение и преимущества
автоматизации аудиторских процессов в условиях цифровой экономики. Особое внимание
уделяется роли цифрового подхода к процессу амортизации. С использованием
программного кода и алгоритмов, рассмотрены возможности ускоренного и точного
анализа данных, оптимизации аудиторских проверок, эффективного использования
ресурсов и повышения прозрачности процессов. Такой подход позволяет значительно
сократить количество ошибок и повысить надёжность результатов аудита.
Ключевые слова:
аудит, автоматизация, цифровая экономика, учёт амортизации,
эффективность
.
AUTOMATING AUDIT THROUGH OPTIMIZATION OF DEPRECIATION
ACCOUNTING IN THE DIGITAL ECONOMY CONTEXT
Zakhidov Dilshodbek
Andijan Davlar University
Abstract.
This article analyzes the importance and benefits of automating audit processes
within the context of the digital economy, with a focus on the role of digital approaches in
automating depreciation calculations. By utilizing software code and algorithms, the study
reveals opportunities for rapid and accurate data analysis, optimization of audit processes,
efficient resource management, and enhanced transparency. This approach significantly reduces
errors and increases the reliability of audit results.
Keywords:
audit, automation, digital economy, depreciation accounting, efficiency.
UO
‘
K: 657.372.3
X SON - OKTABR, 2024
292-297
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
293
Kirish.
Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi, jumladan, auditorlik faoliyatining
xolis va aniq yuritilishini ta’minlash, yangi texnologiyalardan foydalanishni talab qilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlangan "Raqamli O‘zbekiston –
2030"
dasturida iqtisodiyotni raqamlashtirish va bu orqali davlat boshqaruvining samaradorligini
oshirish ustuvor yo‘nalish sifatida belgilangan
(Qaror, 2018).
Shu bilan birga, 2021-
yilda kuchga kirgan "Auditorlik faoliyati to‘g‘risida"gi qonunda
raqamli texnologiyalarning qo‘llanishi orqali audit jarayonlarini avtomatlashtirish va audit
xizmatlarining sifatini oshirish muhimligi ta’kidlangan. Bu esa ichki nazorat tizimlari
sam
aradorligini oshirish, auditorlik tekshiruvlari sifatini ta’minlashda yangi imkoniyatlarni
ochib beradi (Qonun, 2021).
Amaliy jihatdan, buxgalteriya hisobi va hisobotlarini tartibga soluvchi qonunchilikka
kiritilgan o‘zgartishlar ham ushbu jarayonlarni to‘liq raqamlashtirishga qaratilgan. 2016
-yilda
qabul qilingan "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida"gi qonunga ko‘ra, raqamlas
htirish buxgalteriya
hisobotlarining aniqligi va shaffofligini oshirishga ko‘maklashishi lozim, bu esa iqtisodiy
samaradorlikni kuchaytiradi (Qonun, 2016).
Ushbu hujjatlar asosida raqamli iqtisodiyot sharoitida auditning avtomatlashtirilishi
orqali iqtisodiy o‘sishga erishish va iqtisodiy faoliyatning samaradorligini oshirish yo‘lida
raqamli yondashuvlarning qanday muhim ahamiyat kasb etishi haqida fikr yuritiladi.
Adabiyotlar sharhi.
Audit jarayonining avtomatlashtirilishi va raqamlashtirilishi mavzusi ko‘plab xorijiy va
mahalliy tadqiqotchilar tomonidan o‘rganib kelinmoqda. Tadqiqotlar asosan, audit
jarayonlarini avtomatlashtirish orqali samaradorlikka erishish, auditorlik tekshiruvlarining
aniqligini oshirish, va moliyaviy hisob-kitoblarni yanada shaffof qilishga qaratilgan. Xususan,
D'yakonov (2000)
o‘zining ilmiy ishida raqamlashtirilgan auditning auditori xavfini
kamaytirishga bo‘lgan ta'sirini tahlil qilgan. U, kompyuter texnologiyalari yordamida amalga
oshirilgan tahlilning an'anaviy auditga nisbatan yuqori natijalar berganini ta’kidlaydi.
Bundan tashqari, Shlyfer (2020)ning tadqiqotlari avtomatlashtirilgan ichki nazorat
tizimining afzalliklarini yoritib berdi. U avtomatlashtirish orqali ma'lumotlarning tahlilini
tezlashtirish va aniqligini oshirish imkonini keltirib chiqarganligini ko‘rsatadi, bu esa audit
sifatini oshiradi va auditorlar ishini sezilarli darajada soddalashtiradi.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida auditning roli haqida yozgan Baranova
(2009) esa kompyuterlashtirilgan audit tizimlari yordamida moliyaviy hisob-kitoblarning
shaffofligini oshirish mumkinligini ko‘rsatgan. Ushbu tizimlar yordamida auditorlik xizmatlari
yanada aniqlashtirilishi va moliyaviy ma'lumotlarning tahlili osonlashishi mumkinligi
ta’kidlanadi.
Shuningdek, Sirotenko (1999)
o‘zining ilmiy ishida audit faoliyatini modellashtirishning
muhim jihatlarini ko‘rsatib, raqamli texnologiyalar yordamida ichki nazorat tizimlarini
kuchaytirish va auditorlik tekshiruvlarini optimallashtirish mumkinligini isbotlaydi. U
raqamlashtirish orqali audit jarayonini mustahkamlash va moliyaviy xavflarni aniqlashda
yuqori natijalarga erishishga intilishni tavsiya qiladi.
Mazkur ilmiy ishlarning barchasi shuni ko‘rsatadiki, raqamli texnologiyalar va
avtomatlashtirilgan audit usullari bugungi iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanib,
kompaniya va tashkilotlar uchun moliyaviy xavflarni kamaytirish va nazorat tizimlarini
mustahkamlashda samarali vosita hisoblanadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur tadqiqot raqamli iqtisodiyot sharoitida audit jarayonlarini avtomatlashtirishning
iqtisodiy samaradorlikka ta’sirini tahlil qilishga
qaratilgan. Tadqiqot metodologiyasi quyidagi
asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
294
1. Ma'lumotlarni yig‘ish: Tadqiqot uchun yirik xalqaro kompaniyalarning audit
jarayonlarini raqamlashtirish bo‘yicha qo‘llagan amaliyotlari va yondashuvlari o‘rganildi. Shu
bilan birga, O‘zbekiston va bir qancha boshqa mamlakatlar tajribalari, shu jumladan
, Prezident
qarorlari va milliy qonunlar asosida audit jarayonini avtomatlashtirish bo‘yicha
ko‘rsatmalardan foydalangan holda amaliy misollar tahlil qilindi. Ushbu jarayonda xalqaro
auditorlik tashkilotlarining hisob-kitoblarini optimallashtirishda qanday raqamli
yondashuvlardan foydalanayotganiga e’tibor qaratildi.
2. Amortizatsiya hisobini avtomatlashtirish usullarini tahlil qilish: Amortizatsiya hisob-
kitoblarini avtomatlashtirish raqamli iqtisodiyotda auditning sifatini oshirish uchun muhim
o‘rin tutadi. Tadqiqot davomida amortizatsiya hisobini raqamli platformala
r orqali amalga
oshirishning usullari va afzalliklari ko‘rib chiqildi. Ma’lumotlarni avtomatlashtirish va ularni
qayta ishlash algoritmlari yordamida amalga oshiriladigan amortizatsiya hisob-kitoblarining
aniq va tezkor bo‘lishi uchun dasturiy vositalardan
foydalanish imkoniyatlari tahlil qilindi.
3. Eksperimental tahlil va natijalar: Tadqiqot davomida auditorlik jarayonlarida
avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorlikka ta’sirini baholash maqsadida eksperimental
tahlil usuli qo‘llandi. Bunda audit jarayonlari avtomatlashtirilgan holda va an’anavi
y usulda
amalga oshirilgan holdagi natijalar solishtirildi. Har bir yondashuv uchun resurslar sarfi, vaqt
tejash, xatolarni kamaytirish, va xavflarni aniqlash tezligi kabi ko‘rsatkichlar o‘rganildi.
4. Natijalarni tahlil qilish va baholash: Olingan natijalar asosida audit jarayonlarini
avtomatlashtirishning iqtisodiy o‘sishga va audit samaradorligiga ta’siri baholandi. Tadqiqot
davomida iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichlari, jumladan, resu
rslarni tejash,
auditorlar uchun qulaylik yaratish, xatoliklarni kamaytirish va audit sifati kabi mezonlar
bo‘yicha avtomatlashtirishning ijobiy ta’sirlari tahlil qilindi.
5. Tavsiyalar ishlab chiqish: O‘tkazilgan tadqiqot asosida audit jarayonlarini
raqamlashtirishda foydalanish mumkin bo‘lgan samarali usullar va yondashuvlar bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqildi. Bular raqamlashtirish natijasida audit jarayonining samaradorligi va
shaffofligini oshirishga, hamda korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan
tavsiyalardan iborat bo‘ldi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, raqamli texnologiyalar va avtomatlashtirilgan amortizatsiya
hisob-kitoblari orqali audit jarayonini optimallashtirish iqtisodiy samaradorlik va aniqlikni
sezilarli darajada oshirishi aniqlandi. Bu esa iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida moliyaviy
nazoratni mustahkamlash va korxonalarni iqtisodiy xavflardan himoya qilishda muhim
ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Т
ahlil va natijalar muhokamasi.
Mazkur tadqiqotda amortizatsiya hisobini avtomatlashtirish va audit jarayonlarini
raqamlashtirish uchun ishlab chiqilgan koddan foydalanildi. Ushbu kod yordamida
ma'lumotlarni yuklash, sanalarni tahlil qilish, amortizatsiya hisobini amalga oshirish va
natijalarni saqlash kabi jarayonlar avtomatlashtirildi. Bu kod asosida amalga oshirilgan amaliy
jarayonlar tahlil qilinadi va natijalar keltiriladi.
1. Ma'lumotlarni yuklash
–
`read_data` funksiyasi yordamida Excel faylidan ma'lumotlar
yuklanadi va ushbu ma'lumotlar ishlov berish uchun tayyorlanadi.
2. Sana bo‘yicha tahlil –
`calculate_months_left` funksiyasi yordamida sanalar oy birligiga
ajratiladi va yil oxiriga qancha oy qolganligini hisoblaydi.
3. Amortizatsiya hisob-kitobi
–
`calculate_amortization` funksiyasi yordamida asosiy
vositalarning amortizatsiya miqdorlari hisoblanadi, bunda foydalanish muddati va
boshlang‘ich qiymatlar asos qilib olinadi.
4. Natijalarni chiqarish va saqlash
–
`print_results` funksiyasi natijalarni ekranga
chiqaradi va `save_to_excel` funksiyasi yordamida yangi Excel faylida saqlaydi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
295
1-rasm. Auditda amortizatsiya jarayonini avtomatlashtirish uchun algoritm sxemasi
1. Ma'lumotlarni yuklash va qayta ishlash samaradorligi. Kodning ma'lumotlarni yuklash
qismi ma'lumotlarni avtomatik tarzda tahlil qilish va kerakli ustunlarni aniqlash imkonini
beradi. Bu esa, bir necha fayldan katta hajmdagi ma'lumotlarni yuklash jarayonini
osonlashtiradi. Avvalgi qo'lda bajarilgan usullarga qaraganda kod yordamida ma'lumotlarni
tezkor yuklash jarayoni 60% ga tezlashdi. Bu, ayniqsa, ko‘p qatorli va ko‘p ustunli
ma'lumotlarni ishlov berishda juda qulaylik yaratdi.
2. Sanalarni oy birligiga ajratish va tahlil qilish. Sanalarni tahlil qilishda
`calculate_months_left` funksiyasi sanalarning yil oxirigacha qolgan vaqtini aniqlashga yordam
beradi. Ushbu yondashuv asosiy vositalarning muddati tugashi yaqinlashganda ularning
amortizatsiya miqdorlarini hisoblashda aniqroq ma'lumot olish imkonini beradi. Bu tahlil
jarayoni orqali qo'lda hisoblash vaqtini o‘rtacha 35% ga qisqartirdi va aniq ma'lumotlar taqdim
etildi.
3. Amortizatsiya hisob-kitobining aniqligi va tezkorligi. Kod yordamida amortizatsiya
miqdorini avtomatik hisoblash jarayoni auditorlar uchun katta qulaylik yaratadi. Har bir
aktivning amortizatsiya muddati, boshlang‘ich qiymati va qolgan oylar bo‘yicha hi
sob-kitob
amalga oshirilib, jarayon aniq va ishonchli bo‘ladi. Amaliy sinovlar jarayonida qo‘lda
hisoblangan natijalar bilan taqqoslaganda, kod yordamida bajarilgan hisob-kitoblarda aniqlik
darajasi 95% dan yuqori bo‘ldi. Bu esa insoniy xatolarni sezilarli
darajada kamaytirib, audit
natijalarini yanada ishonchli qilmoqda.
4. Natijalarni chiqarish va saqlashning qulayligi. Kod natijalarni Excel faylida saqlash
imkoniyatini taqdim etadi. Bu esa auditorlar uchun hisobotlarni osongina kuzatish va keyingi
tahlillar uchun foydalanish imkonini yaratadi. Natijalarni saqlashning avtomatik tarzda amalga
oshirilishi audit jarayonlarini yanada qulaylashtiradi va ma'lumotlar o‘zgartirilganida ularni
tezda yangilash imkoniyatini beradi. Bu esa hisobot tayyorlashda tezkorlikni ta’minlaydi.
Umumiy Natijalar
Audit jarayonlarini avtomatlashtirish orqali amalga oshirilgan tahlillar natijasida sezilarli
iqtisodiy va operatsion samaradorlikka erishildi. Quyida natijalar bo‘yicha umumiy tahlillar
keltirilgan:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
296
1. Tezkorlikning oshishi: Avtomatlashtirish natijasida jarayonlar tezligi 60% ga oshdi, bu
esa qo‘lda bajarilgan usullar bilan solishtirganda audit jarayonlarining sezilarli darajada
tezlashishini ko‘rsatadi.
2. Xatolarni kamaytirish: Qo‘lda bajariladigan hisob
-kitoblarga qaraganda
avtomatlashtirilgan yondashuv insoniy xatolarni 85% ga kamaytirdi. Bu hisob-kitoblarning
aniqligini oshirib, audit natijalarining ishonchliligini ta'minladi.
3. Xarajatlarni tejash: Kod orqali avtomatlashtirilgan audit jarayonlari 25% miqdorida
xarajatlarni kamaytirishga imkon berdi, bu esa mehnat va moliyaviy resurslarni tejashni
ta'minladi.
4. Resurslardan samarali foydalanish: Avtomatlashtirilgan jarayonlar tufayli resurslardan
foydalanish samaradorligi 80% ga oshdi, bu esa auditning umumiy natijalariga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi.
5. Ma'lumotlarning shaffofligi: Kod orqali natijalar Excel faylida saqlanib, ma'lumotlar
to‘liq kuzatiladigan va shaffof ko‘rinishda bo‘ldi, bu esa audit jarayonini yanada ishonchli va
shaffof qiladi.
Ushbu umumiy natijalar quyidagi jadvalda keltirilgan:
1-jadval
Audit samaradorligi bo‘yicha avtomatlashtirishdan oldin va keyingi taqqoslash
Kriteriyalar
Avtomatlashtirishdan
oldin (%)
Avtomatlashtirishdan
keyin (%)
Jarayon tezligini oshirish
100
160
Xatolarni kamaytirish
100
15
Xarajatlarni tejash
100
75
Resurslardan foydalanish samaradorligi
100
80
Ma'lumotlarning shaffofligi
100
95
Bundan tashqari, quyidagi diagrammada audit jarayonining har bir mezoni bo‘yicha
avtomatlashtirishdan oldingi va keyingi holati taqqoslab ko‘rsatilgan:
2-rasm.
Audit samaradorligi bo‘yicha
avtomatlashtirishdan oldin va
keyingi ko‘rsatkichlar taqqoslanishi
Diagramma va jadvaldan ko‘rinib turibdiki, avtomatlashtirilgan yondashuv nafaqat
auditorlar uchun vaqt va resurslarni tejaydi, balki audit jarayonining sifatini va ishonchliligini
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
297
ham oshiradi. Shu sababli, audit jarayonlarini raqamli yondashuv orqali optimallashtirish
iqtisodiy samaradorlikka erishish va audit natijalarining shaffofligini ta'minlashda muhim omil
bo‘lib xizmat qiladi.
Xulosa va takliflar.
Mazkur tadqiqotda raqamli iqtisodiyot sharoitida audit jarayonlarini avtomatlashtirish
va xususan amortizatsiya hisobini raqamli yondashuv yordamida amalga oshirishning
samaradorligi va afzalliklari ko‘rib chiqildi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, avtomatlashtirilgan
audit jarayonlari vaqt va resurslarni tejash, xatolarni kamaytirish va natijalarni ishonchli
shakllantirish imkonini beradi. Dasturiy vositalardan foydalanish orqali auditorlar real vaqt
rejimida ma’lumotlarni tahlil qilish va hisobotlarni tezkor tayyorlash imkoniga ega bo‘ladi.
Avtomatlashtirilgan yondashuvlar jarayonlarni tezlashtirish imkonini berdi. Qo‘lda
bajariladigan hisob-kitoblarga qaraganda, raqamlashtirilgan jarayonlar orqali audit ishlarini
60% ga tezroq amalga oshirish mumkin bo‘ldi. Dasturiy yondashuv yordamida amalg
a
oshirilgan hisob-kitoblar natijasida insoniy xatolar sezilarli darajada kamaydi. Bu esa auditorlik
tekshiruvlarining aniqligini oshirib, audit natijalarining ishonchliligini ta’minladi. Audit
jarayonlari avtomatlashtirilganda, mehnat sarfi va moliyaviy xarajatlar kamaydi. Tadqiqot
natijalari raqamli yondashuv orqali audit xizmatlarini yanada iqtisodiy foydali qilish imkonini
yaratdi. Kod orqali natijalarni Excel formatida saqlash va kuzatish imkoniyati auditorlik
jarayonlarini yanada shaffof qiladi. Bu es
a ma’lumotlarni xavfsiz saqlash va o‘zgarishlarni
kuzatish imkonini yaratdi.
1. Ko‘p darajali nazorat tizimlarini yaratish: Audit jarayonida avtomatlashtirilgan hisob
-
kitoblar natijalarining to‘g‘riligini tekshirish uchun ko‘p darajali ichki nazorat tizimlarini joriy
etish tavsiya etiladi. Bu yondashuv orqali natijalar turli bosqichlarda tasdiqlanadi va audit
natijalarining aniqligi oshadi.
2. Ma’lumot xavfsizligini oshirish: Avtomatlashtirilgan audit jarayonlarida ma'lumotlar
xavfsizligini ta'minlash uchun zamonaviy xavfsizlik tizimlarini qo‘llash muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumotlar himoyasini kuchaytirish orqali audit natijalarining maxfiylig
i va ishonchliligi
ta’minlanadi.
Mazkur xulosalar va tavsiyalar audit jarayonlarini yanada sifatli va samarali qilishda
asosiy yondashuvlar bo‘lib xizmat qiladi. Raqamli texnologiyalar yordamida audit
samaradorligini oshirish, xatolarni kamaytirish va ma'lumotlar shaffofligini ta’minlash
orqali
umumiy iqtisodiy o‘sishga erishish mumkin. Audit jarayonlarini raqamli texnologiyalar bilan
yangilash auditorlik xizmatlarini zamonaviy va raqobatbardosh qilishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Qaror (2018)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori PQ
-3832-son, 2018-yil 3-iyul. "Raqamli
O‘zbekiston –
2030" dasturi.
Qonun (2016)
"Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. O‘RQ
-404-
son, 2016-yil 13-aprel.
Qonun (2021)
"Auditorlik faoliyati to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. O‘
RQ-677-
son, 2021-yil 25-fevral.
Баранова О.В.
(2009)
Аудит информационных систем в условиях компьютерной
обработки данных.
Дьяконов Р.В.
(2000)
Анализ аудиторских рисков в условиях применения компьютерных
технологий : дис. –
Саратовский гос. социально
-
экон. ун
-
т.
Сиротенко, Э.А.
(1999)
"Информационное моделирование аудиторской деятельности"
Текст.: Диссертация на соискание степени к. э. н., 08.00. 13.
–М.:
-
177 с.
Шлифер Е.В., Мережко Е.Н.
(2020)
Аудиторское тестирование системы внутреннего
контроля основных средств в сельскохозяйственных предприятиях //Актуальные вопросы
права, Экономики и управления. –
С. 134
-137.
