Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
166
MILLIY IQTISODIYOTDA INNOVATSIYA FAOLLIGINI OSHIRISHDA XORIJIY
INVESTITSIYALARDAN FOYDALANISHNING USTUVOR YO‘NALISHLARI
Raximov Faxridddin
Bank moliya akademiyasi
ORCID: 0009-0009-7690-4210
faxriddinraximov9597@gmail.com
Raximova Dilnoza
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi
ORCID: 0009-0007-6650-5721
Annotatsiya.
Maqolada milliy iqtisodiyotni rivojlantrishni innovatsion faolligni oshirishda
xorijiy investitsiyalarning o‘rni va ahamiyati ochib berilgan,investitsiyalarni jalb etish tamoyillari
ko‘rib chiqilgan va yoritilgan. Shuningdek investitsiyaning mamlakat ekspo
rt va ipmortidagi tutgan
o‘rni ma’lumotlar tahlilida tatbiq etilgan.
Kalit so‘zlar:
i
nnovatsiya, xorijiy investitsiya, investitsion muhit, eksport, import, iqtisodiy
o‘sish,
samarali investitsiya, yalpi ichki mahsulot.
ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ
ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ИННОВАЦИОННОЙ АКТИВНОСТИ В НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ
Рахимов Фахридддин
Академия банковского дела и финансов
Рахимова Дилноза
Международная исламская академия Узбекистана
Аннотация.
В статье раскрываются роль и значение иностранных инвестиций в
развитии национальной экономики и повышении инновационной активности,
рассматриваются и освещаются принципы привлечения инвестиций, а также роль
инвестиций в экспорте и импорте страны. также применяется при анализе данных.
Ключевые слова
:
инновации, иностранные инвестиции, инвестиционный климат,
экспорт, импорт, экономический рост, эффективные инвестиции, валовой внутренний
продукт.
PRIORITY DIRECTIONS OF USING FOREIGN INVESTMENTS IN INCREASING
INNOVATION ACTIVITY IN THE NATIONAL ECONOMY
Rakhimov Fakhridddin
Academy of Banking and Finance
Rakhimova Dilnoza
International Islamic Academy of Uzbekistan
Abstract
:
The role and importance of foreign investments in the development of the national
economy and the increase in innovative activity are revealed in the article, the principles of investment
attraction are considered and illuminated, and the role of investment in the country's export and
import is also applied in the data analysis.
Keywords
:
Innovation, foreign investment, investment climate, export, import, economic
growth, effective investment, gross domestic product.
UO‘K:
330.322.01
X SON - OKTABR, 2024
166-174
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
167
Kirish.
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendentsiyalari jamiyat hayotida
innovatsion texnologiyalar va bilimlarning roli ortib borayotgani bilan chambarchas
bo
g‘
liq.Shuningdek globallashgan iqtisodiy muhitda xorijiy investitsiyalar mamlakatning
iqtisodiy rivojlanishida xal qiluvchi ahamiyatga ega hisoblanadi.
“Innovatsiya –
bu bozor talabidan kelib chiqqan holda jarayonlar va mahsulotlarning
sifatli
o‘sish samaradorligini ta’minlash uchun joriy etilgan yangilikdir.
Inson intellektual
faoliyati, uning fantaziyasi, ijodiy jarayoni, kashfiyotlari, ixtirolari va ratsionalizatorligining
yakuniy natijasi hisoblanadi. Yangi iste’molchilik xususiyatlari yoki ishlab chiqarish
tizimlarining samaradorligini sifatli oshirish orqali bozorga mahsulot (tovarlar va xizmatlar)ni
еtkazib berish –
innovatsiyaga misol b
o‘
la oladi. Innovatsiya
–
foydalanish uchun kiritilgan
yangi yoki sezilarli darajada yaxshilangan mahsulot (tovar, xizmat) yoki jarayon, sotuvlarning
yangicha uslubi yoki ish amaliyotidagi, ish
o‘
rinlarini tashkil etishdagi va tashqi aloqalarni
o‘rnatishdagi yangi tashkiliy uslub hisoblanadi”
(Norova, 2024)
1-rasm. Innovatsiyalar turlarga b
o‘
linishi
Innovatsiyalarga asoslangan iqtisodiyotlar ishlab chiqarish jarayonlari, ta’minot
zanjirlari va
iste’molchilarning xohish
-istaklarini inqilob qiladigan texnologiya yutuqlari bilan
global savdo iqlimini tobora k
o‘
proq shakllantirmoqda. Innovatsiyalar b
o‘
yicha yetakchi
davlatlar nafaqat yangi mahsulot va xizmatlarni yaratmoqda, balki xalqaro savdoning tabiati va
k
o‘lamini ham qayta belgilamoqda. Raqamlashtirish va avtomatlashtirishdan tortib sun’iy
intellekt va biotexnologiyaga qadar yangi innovatsion texnologiyalar an’anaviy savdo siyosati
tartibini
o‘
zgartirmoqda, endilikda tashqi savdoda qiymat yaratish va savdo uchun yangi
y
o‘
llarni, yangicha yondashuv va y
o‘
nalishlarni ochmoqda.
Inson kapitali va boy tabiiy resurslar rezervuariga ega
O‘
zbekiston kabi mamlakatlar
uchun innovatsiyalarni
o‘
zlashtirish tashqi savdo tarkibini takonillashtirish uchun katta
salohiyat va imkoniyatlar deganidir. Ilmiy-tadqiqot va ishlanmalarga sarmoya kiritish,
tadbirkorlik madaniyatini shakllantirish, kichik ishlab chiqarishni rivojlantirish va tarmoqlar
b
o‘
ylab texnologiyalarni joriy etishni ra
g‘
batlantirish orqali mamlakatimiz eksport
raqobatbardoshligini oshirish va tashqi savdoda raqobatbardosh mahsulotlar bilan ustunlikka
erishish imkoniyatlaridan foydalanishi mumkin.
“O‘
zbekistonning nisbatan yuqori investitsion salohiyati va investitsiya faoliyati uchun
qulay shart-sharoitlar yaratilganiga qaramay, innovatsiyalarga y
o‘
naltirilgan investitsiyalar
yetarlicha sust foydalanilmayapti, tadbirkorlik sub’ektlarining investitsiya faolligining
pastligidan dalolat beradi. Shu munosabat bilan respublikada innovatsion siyosatni amalga
oshirish iqtisodiyotni tarkibiy oʻzgartirish bilan chambarchas bogʻliq boʻlishi, uning maqsadi
20
https://mininnovation.uz/news/2229.
Innovatsiyalar quyidagi turlarga boʼlinadi:
Mahsulotga oid innovatsiyalar
Jarayonga oid innovatsiyalar
Marketingga oid innovatsiyalar
Tashkiliy innovatsiyalar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
168
ilmiy-
texnikaviy taraqqiyot, iqtisodiyotda keng koʻlamli sifat oʻzgarishlarini taʼminlash boʻlishi
kerak”
(Sidirov, 2023)
“Innovatsiyani hayotga joriy qilishdan maqsad biror bir ijobiy natijaga erishishdir.
Bundan shuni anglash mumkinki, innovatsiya sohasi
o‘
z-
o‘
zidan investitsiya sohasi bilan
chambarchas bo
g‘
liqdir. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida innovatsion-investitsion
faoliyatning ustuvor y
o‘
nalishlari sifatida quyidagilarni k
o‘
rishimiz mumkin:
korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashni yanada
jadallashtirish, zamonaviy, moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish;
eksportga mahsulot chiqaradigan korxonalarning tashqi bozorlarda raqobatdosh
b
o‘
lishini q
o‘
llab-quvvatlash b
o‘
yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirish va eksportni
ra
g‘
batlantirish uchun q
o‘
shimcha omillar yaratish;
ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni ra
g‘
batlantirish
hisobidan real sektor korxonalarining raqobatdoshligini oshirish;
elektroenergetika tizimini modernizatsiya qilish, energiya iste‘molini kamaytirish va
energiya tejashning samarali tizimini joriy etish choralarini amalga oshirish;
ichki bozorda talabni ra
g‘
batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni q
o‘
llab-
quvvatlash”
(Taubayeva, 2024)
Biroq, tashqi savdo tarkibini
o‘
zgartirishda innovatsion texnologiyalarning t
o‘
liq
salohiyatini r
o‘
yobga chiqarish bir qator muammolarni, jumladan, infratu-zilma cheklovlari,
malaka yetishmasligi va tartibga soluvchi t
o‘
siqlarni hal qilishni talab qiladi. Ushbu
muammolarni bartaraf etish uchun mamlakatda bir qator ishlar amalga oshirilishi, jumladan
jismoniy va raqamli infratuzilmani rivojlantirishga maqsadli investitsiyalarni, aholini
savodxonlik salohiyatni oshirish tashabbuslarini va tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratilgan
tartibga soluvchi islohotlarni amalga oshirishi kerak b
o‘
ladi. Innovatsion texnologiyalarni
rivojlantirish asosida tashqi savdo tarkibini takomillashtirish
O‘
zbekiston va hozirgi jahon
iqtisodiyoti talablariga moslashishga intilayotgan boshqa mamlakatlar uchun strategik muhim
vazifadir. Innovatsiyalarning kundan-kunga
o‘
zgartiruvchi kuchidan foydalangan holda
O‘
zbekiston eksportni diversifikatsiya qilish, iqtisodiy
o‘
sish va barqaror rivojlanish uchun
yangi imkoniyatlarni ochib,
o‘
zini global savdoning rivojlanayotgan manzarasida asosiy savdo
sherigi sifatida k
o‘
rsatishi mumkin.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodiy lu
g‘atda “
Investitsiyalar
–
kapitalni uzoq muddatli q
o‘
yilmalar tariqasida
sanoatga, qishloq x
o‘
jaligiga, transportga va boshqa tarmoqlarga sarf etiladigan xarajatlar
yi
g‘indisini aks ettiradi”
(
Словарь
, 1984)
–deb taʼriflangan.
Iqtisodchi olim Samuelsonning
(1947) fikriga k
o‘ra, investitsiyalash daromadlarni joriy isteʼmol uchun ishlatmasdan,
ularni
kelajakda k
o‘
proq foyda olib, faoliyatni kengaytirish uchun sarflashdir. Rossiyalik olim
Margolin (2021)
“Investitsiyalar” darsligida “Investitsiyalar –
pul mabla
g‘
lari, maqsadli
bank
jam
g‘
armalari, qimmatli qo
g‘
ozlar, texnologiyalar, mashina, asosiy vositalar va boshqa mulk
k
o‘
rinishidagi kapital q
o‘
yilmalarni, shuningdek, pul qiymatiga ega b
o‘
lgan mulkiy va nomulkiy
huquqlarni investorning
strategik maqsadlarini k
o‘
zlab ishlab chiqarish va boshqa faoliyat
obyektlariga kiritishdir”,–deb taʼriflaydi.
Mihaela va boshqalar (2018) tadqiqotlarida milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni
jalb qilishning institutsional mexanizmi tadqiq etiladi. Tadqiqot natijalariga muvofiq mamlakat
iqtisodiyotidagi institutsional sifat oʼzgarishlarining toʼgʼridan
-
toʼgʼri xorijiy investitsiyalarni
jalb etish tizimiga ijobiy taʼsir koʼrsatishi qayd etiladi.
А
ndrianov (1999) ilmiy tadqiqotlarida milliy iqtisodiyot investitsion salohiyatining
nazariy asoslari oʼrganilgan boʼlib, investitsiya salohiyati doirasidagi kontseptsiyalar nazariy
jihatdan umumlashtirilgan, uni oshirish uchun moliyaviy imtiyoz-lardan tizimidan foydalanish
maqsadga muvofiqligi taʼkidlangan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
169
Charaeva (2014) ilmiy tadqiqotlarida tashkilotlarning real sarmoyalarini moliyaviy
boshqarish jarayonlarining kontseptual asoslari oʼrganilgan. Innovatsion yoʼnaltirilgan
iqtisodiyot sharoitida real sarmoyalarni strategik moliyaviy boshqarish xususiyatlari bayon
etilgan.
Uskovao (2013)
ilmiy izlanishlarida iqtisodiy oʼsishning yuqori surʼatlarini taʼminlash
vazifasi strategik ahamiyatga ega ekanligi, uning yechimi xomashyo eksportidan
iqtisodiyotning innovatsion modeliga oʼtishini talab qilishi, bu borada investitsiyalar asosiy
ahamiyatga ega ekanligi asoslab berilgan.
Prusak (2001)
iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va iqtisodiy oʼsish uchun real
sharoitlarni taʼminlash umuman davlatda ham, mintaqalarda ham investitsiya faoliyatini
faollashtirishni talab etishni taʼkidlay.
Karimov (2007) xorijiy investitsion korxonalar uchun makroiq-tisodiy, qonunchilik va
maʼmuriy shart
-sharoitlarni va imkoniyatlarni hisobga olgan holda barqaror soliq qonunchiligi
tizimini joriy etish hamda iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, dasturini
shakllantirish bilan bogʼliq jarayon
-lar tadqiq etiladi.
Nodirxanov (2011)
oʼzining ilmiy tadqiqotlari orqali mintaqaviy darajada investitsiya
faolligini oshirish usullari, mintaqalarda investitsiya muhitini baholash, imtiyozli investitsiya
loyihalarini davlat tomonidan qoʼllab
-quvvatlovchi qulay investitsiya muhitini shakllantirish
jarayonlarini oʼrganadi.
Gʼozibekov, Nosirov
(2023) ilmiy izlanishlarida investitsion salohiyatni oshirishda soliq
yukini kamaytirish, fond bozorlari oʼrnini keskin oshi
-rish, xususiy xorijiy investitsiyalarni
keng jalb etish uchun qulay investitsion va ishbilarmonlik muhitini shakllantirish tadbirlari
sama
rali amalga oshirish bilan bogʼliq jarayonlarni tadqiq etiladi.
Bababekova, Tursunov (2019) tadqiqotlarida faol investitsion jarayonlarni
raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirishdagi oʼrni, faol investitsiyalar orqali
raqobatbardosh iqtisodiyotni shallantirishning xorij tajribasi va undan samarali foydalanish
imkoniyatlari asoslanadi.
Maʼlumki, investitsiyalar va iqtisodiy o‘
sish
o‘
rtasida sabab-oqibat bo
g‘
lanishi mavjud
b
o‘
lib, u taniqli iqtisodchi-olim, Nobel mukofotining laureati Samuelson tomonidan
“akselerator prinsipi”
(1947) orqali izohlab berilgan.
Bu prinsipning mohiyati quyidagicha:
“real yalpi ichki mahsulot hajmining o‘
sishi real investitsiyalar hajmining
o‘
sishiga olib keladi,
o‘
z navbatida, real investitsiyalar hajmining
o‘
sishi yana real yalpi ichki mahsulot hajmining
o‘sishini taʼminlaydi…”
Bu borada, Karamisheva (2009) tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda
zamonaviy iqtisodiy, munosabatlarning
globallashuvi sharoitida investitsiyalarning milliy
iqtisodiyot rivojlanishidagi ahamiyati, mohiyati ular tomonidan
amalga oshiriladigan qator
funksiyalar orqali ifodalangan. Iqtisodchi olimning fikriga k
o‘ra, “makro darajada
investitsiyalarning quyidagi funksiyalarini ajratib k
o‘
rsatish mumkin:
●
ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida asosiy fondlarni oddiy va
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni;
●
aylanma mabla
g‘larni taʼminlash va to‘
ldirish jarayoni;
●
moliyaviy aktivlarni sotib olish va sotish orqali kapitalni bir hududdan ikkinchi
hududga
o‘
tkazish;
●
kapitalni mulkdorlar
o‘
rtasida ulushlarni olish va boshqa korxonalarning aktivlariga
investitsiya kiritish
y
o‘li bilan qayta taqsimlash”
Umarov tadqiqotlarida (2018) iqtisodiyotning tegishli tarmoq va sohalariga investitsiya
jalb qilish koʼlamini kengaytirishning tashkiliy
-
iqtisodiy mexanizmlari va oʼziga xos
xususiyatlari tahlil qilinadi.
Burxanov (2018) tadqiqotlari orqali hududlarga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning
ilmiy-
nazariy jihatlari oʼrganilib, hududlarga xorijiy investitsiyalarni jalb etishning muammoli
jihatlari asoslangan hamda ularni bartaraf etishga qaratilgan takliflar ishlab chiqilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
170
Bozorov (2018) ilmiy izlanish-larida investitsiya muhitining omillari, xususiyatlari,
xorijiy investitsiya-larni jalb qilish milliy iqtisodiyotning xalqaro indekslarda ishtirokiga
bevosita bogʼliqligi tadqiq qilingan.
Milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish
yoʼllarini asoslashga yoʼnaltirilgan yuqoridagi tadqiqotlarda makroiqtisodiy sharoitlarni
yaratish orqali investitsiya jarayonlari va iqtisodiy oʼsishning faol surʼatlarini
taʼminlash
imkoniyat-
lari oʼrganilgan.Investitsiyalari hajmining oʼsishiga ijobiy taʼsir koʼrsatuvchi omillar
orasida xususiy mulkning yuqori mavqe, raqobat muhitining mavjudligi, toʼlovga qobiliyatli
isteʼmol bozorining oʼrni bilan bogʼliq jarayonlar tad
qiq etilmagan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot metodologiyasi sifatida muammoga bagʼishlangan ilmiy ishlar va adabiyotlar
tahlili; pedagogik kuzatish, suhbatlar, pedagogik tajriba-sinov ishlari, ekspert baholash
usullaridan foydalanildi. Shuningdek
O‘
zbekiston Resublikasi tovar va xizmatlar eksporti
statistikasi 2018-yildan 2023-yilgacha olinib tahlil qilindi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
O‘
zbekistonning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) oxirgi 5 yil ichida (2019-2023-yillar
orali
g‘
ida) 1,5 baravar
o‘
sish k
o‘
rsatgichini k
o‘
rsatdi. 2020-
yildagi pandemiya xolatida ‘sish
sut’atlarini pasayishini hisobga olmaganda, mamlakatimiz YaIMida oxirgi 5 yil davomida
barqaror
o‘
sish kuzatilgan. 2019-yildan boshlab 2023-yilgacha YaIM 60,28 mlrd dollardan 90,9
mlrd dollarni tashkil etib, 2020-yilni hisoblamaganda har yili qariyb 10 mlrd dollarga
o‘
sib
borgan. Mamlakat YaIMni bunday sur’atlarda o‘
sishi albatta mamlakatda iqtisodiy islohotlarni
t
o‘g‘
ri olib borilishi natijasidir. Jumladan oxirgi yillarda Prezidentimizning aynan shu sohani
rivojlantirishga qaratilayotgan e’tibori alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bunday e’tiborlardan
biri 2022-yil Prezident Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga va
O‘
zbekiston xalqiga
murojaatnomasida yalpi ichki mahsulot hajmi ilk bor 80 mlrd dollardan oshganini ma’lum qildi:
“Pandemiya, dunyodagi chuqur iqtisodiy va siyosiy inqirozlar, ziddiyatlarga qaramasdan,
xalqimizning qahramonlarcha mehnati bilan erishilgan ayrim yutuqlarini aytib
o‘
tishni
o‘
rinli
deb hisoblayman. Keng k
o‘
lamli va samarali islohotlarimiz natijasida yalpi ichki mahsulot hajmi
ilk bor 80 mlrd dollardan oshdi. Hammangizning xabaringiz bor, 2018-yilda bu k
o‘
rsatkich 52
mlrd dollar edi. 2022-yilda esa 80 milliard dollardan oshdi. Bunday katta natijalar ilgari
b
o‘lmagan”
(Murojaatnoma, 2022)
O‘
zbekistonning tashqi savdosi 2019-yili 41,75 mlrd dollarni va 2020-yilgi pandemiya
ta’sirida butun dunyodagi savdo aylanmasi pasayishi bizning mamlakatda ham sezildi, tashqi
savdo shu yili 5 mlrd dollarga kamayib 36,26 mlrd dollarni tashkil qildi. Undan keying uch yilda
davomida esa bir xil sur’atda uzluksiz o‘
sib kelmoqda. Tashqi savdo 2021-yilda qariyb 6 mlrd
dollarga
o‘
sib 42,17 mlrd dollarni tashkil etgan b
o‘
lsa, keyingi yillarda 8 mlrd dollar va 12 mlrd
dollarga k
o‘
payib 2023-yilda 62,57 mlrd dollarni tashkil etdi. 2019-yil
O‘
zbekiston tashqi
savdosi YaIMning 69,3 foizni tashkil qildi. Bunday k
o‘
rsatkich mamlakat ichki iqtisodiyotini
tashqi iqtisodiyotga bo
g‘
liqlik darajasini belgilaydi. Bu k
o‘
rsatkich 2020 yili 60,2 foizni, 2021-
yili 60,6 foizni, 2022-yili 62,2 foizni va 2023-yilga kelib 68,8 foizni tashkil etdi. Bundan k
o‘
rish
mumkinki
O‘
zbekiston iqtisodiyotini tashqi savdoga bo
g‘
liqlik darajasi yildan yiga oshib
bormoqda. Buni k
o‘
p jihatdan tahlil qilish mumkin, agar eksporning
o‘
sib borishi yuzasidan
bunday
o‘sish sur’atlari kuzatilsa bu mamlakatda ishlab chiqarish ko‘
payotganini va buning
natijasida esa mamlakat tashqi savdodan manfaatdor ekanligini bildiradi. Agar importning
o‘
sishi natijasida bunday
o‘sish sur’ati kuzatilsa, mamlakat ichki bozori tashqi ishlab
chiqaruvchilarga bo
g‘
lanib qolganligini bu esa salbiy natijalar keltirib chiqarishi mumkinligini
ifodalaydi.
Mamlakatimiz 2019-yil jami 17,46 mlrd. dollarlik eksport k
o‘
rsatkichiga ega b
o‘
lgan
b
o‘
lsa, 2020-yilga kelib umujahon karantin xolatida pasaydi va 15,1 mlrd. dollarni tashkil etdi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
171
Keyingi yillarda esa ketma-ket
o‘sish sur’atlarini ko‘
rsatib kelmoqda, 2021-yili 16,66 mlrd.
dollar b
o‘
lgan b
o‘
lsa, keying yilga kelib yaqin 3 mlrd. dollarga k
o‘
payib 19,31 mlrd. dollarni
tashkil qilgan. 2023-
yilda esa jami eksportimiz 24,43 mlrd. dollar, ya’ni o‘
tgan yilga nisbattan
qariyb 5 mlrd. dollarga yoki 26,5 foizga k
o‘
payganini k
o‘
rishimiz mumkin. Mamlakat eksportini
ortib borishini s
o‘
nggi yillardagi sohadagi islohotlar va mamlakatdagi ishlab chiqarishni ortib
borishi natijasi fonida amalga oshirilmoqda, xususan, bu sohada amalga oshirilayotgan s
o‘
nggi
5 yil ichidagi quyidagi islohotlani keltirish mumkin:
“Mamlakatimizdagi qulay biznes muhiti samarasida so‘
nggi yillarda chet el korxonalari 5
mingtadan 16 mingtaga k
o‘
paydi. Har bir tuman va shaharga t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri xorijiy
investitsiyalar kirib keldi. Eksport qiluvchi korxonalar soni besh yilda 4 ming 500 tadan 7 ming
200 tagacha k
o‘
paydi. Eksport qilinayotgan mahsulot turlari ham 1 ming 500 tadan qariyb 3
mingtagacha oshib, geografiyasi 139 ta mamlakatdan 164 taga yetdi. Tayyor mahsulot eksporti
2 baravarga, ularning tovarlar eksportidagi ulushi 50 foizda
n 65 foizga oshdi. Bu sur’atni izchil
davom ettirib, joriy yilda qariyb 11 milliard dollar t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri xorijiy investitsiyalarni
o‘
zlashtirish rejalashtirilgan. Hududlarda 23 milliard dollarlik 12 mingta yangi loyiha, shu
jumladan, 3 mingdan ziyod sanoat loyihalari ishga tushirilishi belgilangan. Endi ularni amalga
oshirib, xalq manfaatiga y
o‘
naltirish kerak dedi Prezident Sh.Mirziyoyev 2023-
yil “investitsiya,
eksport va xalqaro hamkorlik masalalari” bo‘
yicha b
o‘
lin
o‘
tgan yi
g‘ilishda”
“Ichki bozorda teng raqobat bo‘
lishi uchun eksport mahsulotlari ishlab chiqarishga olib
kelingan xomashyo import bojidan ozod etiladi. Lekin, bir narsani aniq tushunib olish lozim, biz
q
o‘
shilgan qiymat soli
g‘
ining uzluksiz zanjirini yaratish b
o‘
yicha katta islohotlarni olib
boryapmiz. Shu bois, maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilariga q
o‘
shilgan qiymat soli
g‘
ining
ortiqcha qismini 7 kun ichida qaytarib berish tartibi joriy qilinadi. Ushbu tartib tadbirkorlarga
bir yilda
o‘
rtacha 350 milliard s
o‘
m q
o‘
shilgan qiymat soli
g‘
ini qisqa muddatda qaytarib olish
va aylanma mabla
g‘
larini k
o‘
paytirish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, chetdan olib
kelingan tovarlar uchun q
o‘
shilgan qiymat soli
g‘
ini 120 kun davomida b
o‘
lib-b
o‘
lib t
o‘
lashda
tadbirkorlarga foiz hisoblanmaydi va garov talab etilmaydi”, deb Prezident Sh.Mirziyoyev
ta’kidladi”
2019-yil YaIMning 29 foizini eksport tashkil qilgan b
o‘
lsa va keyinchalik pandemiya
davrida 25 foizga pasayish b
o‘
lgan. 2021-yildan boshlab mamlakat eksporti
o‘
sib kelmoqda
lekin bu
o‘
sish YaIMning
o‘
sishiga nisbattan pastroq b
o‘
lishi mamlakat iqtisodiyotini tashqi
bozorlarga bo
g‘
liqlik darajasini ortib borishiga sabab b
o‘
ladi. 2021-yil bu k
o‘
rsatkich 24 foizni
va 2022-yili ham aynan 24 foizni tashkil etgan b
o‘
lsa, 2023-yilga kelib 27,4 foizni tashkil qildi.
Bundan k
o‘
rish mumkinki oxirgi yillarda eksportning
o‘
sishi YaIMga nisbattan yaxshiroq
natijani k
o‘rsatmoqda. Lekin ta’kidlash joizki, mamlakat eksportining katta qismi oltin
eksportiga t
o‘g‘
ri kelishi, bu sohadagi hali istiqbolli islohotlarni talab qiladi.
Mamlakatimizning 2023 yildagi eksportda eng katta ulush oltin eksportiga t
o‘g‘
ri keldi
8153,8 mln. AQSh dollar. Keyingi
o‘
rinlarda xizmatlar eksporti 5179,7 mln. (21,2 foiz), sanoat
tovarlari 4058,7 mln. (16,6 foiz), oziq-ovqat mahsulotlari 1777,6 mln. (7,3 foiz), kimyoviy
mahsulotlar va ulardan tayyorlangan buyumlar 1314,4 mln. (5,4 foiz), mashinalar va transport
asbob-uskunalari 1305.2 mln. (5,3 foiz), turli xil tayyor buyumlar 1195,6 mln. (4,9 foiz), mineral
yoqil
g‘
i, yo
g‘
lash moylari va shunga
o‘
xshash materiallar 940,5 mln. (3,9 foiz), nooziq-ovqat
xomashyo, yoqil
g‘
idan tashqari 324,9 mln. (1,3 foiz), ichimliklar va tamaki 123.0 mln (0,5 foiz)
va hayvonlar va usimliklar moylari (yoglari), yoglar va mumlar 14.2 mln. (0.1 foiz) AQSh
dollarini tashkil etdi.
21
https://president.uz/oz/lists/view/6085
https://m.kun.uz/news/2021/08/20/eksport-mahsulotlari-ishlab-chiqarishga-olib-kelingan-xomashyo-
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
172
1-rasm.
O‘
zbekiston Respublikasi tovarlar va xizmatlar eksporti (Muhokama, 2023)
Yuqoridagi rasmdan k
o‘
rimiz mumkinki, oziq-ovqat eksporti ham mamlakatimiz
eksportida sezilarli darajada katta, ya’ni 2023
-yil 1777.6 mln. AQSh dollarini yoki umumiy
eksportning 7,3 foizini tashkil etgan. Umumjahon tan oladigan darajadagi sertifikatlarni joriy
qilish va ularni oziq-ovqat eksportidagi, xususan meva va sabzavotlarga joriy etish,
sertifikatlangan tovarlarni jahon standartlariga moslash, qadoqlash va sifat nazoratiga olish
bilan eksport b
o‘
layotgan mahsulotlarimizni jahon bozorida
o‘
z mavqeini mustahkamlab
borishga erishiladi. Bunday sertifikatlar mahsulotning bozordagi raqobatbardoshligini
ta’minlab beruvchi me’zon sifatida ham xizmat qilishini jaho
n tajribasida k
o‘
rish mumkin.
Keyingi
o‘
rinlarda meva va sabzavotlarni eksporti bilan shu
g‘
ullanuvchi korxonalarni joriy
etish, bunda korxonalar meva va sabzavotlarni
o‘
zlari qadoqlab, unga sertifat olib, uni jahon
bozoriga olib chiqish bilan shu
g‘
ullanishadi. Bunday korxonalarda eng asosiy mezon sifat
hisoblansa, xaridorlar ishonchini tezda qozonishadi. Bunday koroxnalarning eng asosiy vazifasi
jahon bozoriga milliy mahsulotlarni tanitish hisoblanadi. Albatta, qadoqlash, ularni saqlash
kabi xarajatlar mahsulot tan narxini oshirib yuborishi tabiiy, lekin shu xarajat qismi davlat
tomonidan qoplab berilsa, bunday korxonalar ish faoliyatini olib borish uchun yordam
hisoblanadi.
Xulosa va takliflar.
MIlliy iqtisodiyotda innovatsiya faolligini oshirishda xorijiy investitsiyalardan
foydalanishning ustuvor y
o‘
nalishlarini yaxshilash maqsadida quyidagi takliflarni keltirish
mumkin.
-
Xorijiy investorlar bilan birga xorijiy investor uchun zarur bolgan infratuzilma
yaratishda xamkorlik qilish.
-
Davlat innovatsiya siyosatining obyekti bu - asosan xususiy biznes hisoblanadi
davlatning bu boradagi ,siyosati mavjud ilmiy texnika yutuqlaridan x
o‘
jalikda foydalanishga,
ilmiy-texnika majmuada ichki aloqalarni mustahkamlashga qaratish lozimdir.
-
Innovatsiyalarni davlat tomonidan ra
g‘
batlantrilishi nafaqat xususiy investorlar uchun
risklarni kamaytiradi balki ilmiy tadqiqotlar startablar va yuqori texnologiyali korxonalarni
rivojlantirish uchun qulay ekotizimni yaratadi
0% 1%1% 5% 5%
4%
5%
7%
21%
34%
17%
2023 yil eksport tarkibi
Hayvonlar va usimliklar moylari
Ichimliklar va tamaki
Nooziq-ovqat xomashyo
Mashinalar va transport asbob-uskunalari
Turli xil tayyor buyumlar
Mineral yoqilg‘i, yog‘lash moylari
Kimyoviy vositalar va boshqalar
Oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar
Xizmatlar
Boshqa tovarlar
Sanoat tovarlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
173
-
Tibbiyot, axborot telekomunikatsiyasi, energetika, kabi innovatsion loyihalarni uzoq
muddatli asosida yirik investitsiyalarni talab qiladigan sohalarni ra
g‘
batlantirish ham muhim
hisoblanadi
-
Davlat tomonidan innovatsiyalarni t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘ri moliyalashtirishda grandlarni ya’ni
ilmiy tadqiqot loyihalarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan beriladigan tekin
mabla
g‘
lardir.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Mihaela Peres, Waqar Ameer & Helian Xu (2018) The impact of institutional quality on
foreign direct investment inflows: evidence for developed and developing countries, Economic
Research-
Ekonomska Istraћivanja, 31:1, 626
-644, DOI: 10.1080/1331677X.2018.1438906
https://doi.org/10.1080/133167 7 X.2018.1438906
Muhokama (2023) Investitsiya, eksport va xalqaro hamkorlik masalalari muhokamasi
https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/merchandise-trade-2
Murojaatnoma (2022) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlis va O‘zbekiston xalqiga
Murojaatnomasi.
Norova S. Yu, and Baqoeva Sh (2024) “Innovatsion faoliyatni rivojlantirishning xorijiy
tajribalari.” xalqaro konferensiya va jurnallarni sifatli indexlash xizmati 1.1: B. 434.
Samuelson Paul A. (1947) “Foundations of Economic Analysis”. –
Harvard University Press
Sidorov V. A., (2023) “innovatsiya iqtisodiyoti: texnologik yutuq muammosi.” Barqarorlik va
yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali 3.2 b. 13.
Taubayeva M. (2024) “O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatini innovatsion
asosda
rivojlantirish istiqbollari.” International Journal of Education, Social Science & Humanities 12.4:
B. 57.
Андрианов
В
.
Д
. (1999)
Россия
:
экономический
и
инвестиционный
потенциал
.
–
М
.:
ОАО
«Издательство
«Экономика»,
- 662
с
.
Бабабекова
Д
.
Ш
,
Турсунов
Б
.
О
. (2019)
Фаол
инвестициялар
ва
ижтимоий
ривожланиш
орқали
рақобатбардош
иқтисодиётни
шакллантириш
йўналишлари
.
Илмий
-
оммабоп
рисола
.-
Т.: “
Iqtisod-Moliya
”, 40 б
.
Бозоров
Р
.
Ҳ
. (2018)
Ўзбекистоннинг
глобал
индексларда
иштирокини
кенг
таъминлаш
–
инвестиция
муҳити
жозибадорлигини
оширишнинг
муҳим
омили. “Халқаро
молия
ва
ҳисоб” илмий
электрон
журнали. № 4
-5,
август
-
октябрь
.
Бурханов
А
. (2018)
Ҳудудларга
хорижий
инвестицияларни
жалб
қилиш
-
миллий
иқтисодиёт
барқарорлигини
таъминлашнинг
асосий
омили
. Biznes-
Эксперт, №10.,7
-13
бет.
Ғозибеков
Д
,
Носиров
Э
. (2007)
Ўзбекистон
иқтисодиётига
хорижий
инвес
-
тицияларни
жалб
қилиш
.
Рисола.
-
Т.: “
Iqtisod-Moliya
”.
-
Б.92
.
Карамышева А.Р. (2009) Инвестиции и их роль в развитии экономики.
Transport
https://cyberleninka.ru/article/n/investitsii-i-ih-rol-v-razvitii-ekonomiki
Каримов
Н
.
Ғ
. (2007)
Иқтисодий
интеграциялашув
шароитида
инвестиция
фаолиятини
молиялаштиришнинг
бозор
механизмларини
жорий
этиш
масалалари
.
–
Т
.:
Фан
ва
технология
,
–
240
б
.
Марголин А.М. (2021) Инвестиции: Учебник. –Москва: Изд
-
во РАГС, –С. 26
.
Нодирханов У.С. (2011) в Узбекистане: опыт проблемы, перспективы роста.
-
Т.: “Ғ
an
va texnologiya
”, 184 б.Приямые иностранные инвестиции
.
Прусак М.М. (2001) Стратегия региона: инвестиции в экономику // Финансы.
-
№ 1.
-
С. 6
-8.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
174
Словарь (1984) Финансово
-
кредитный словарь–Т. 1. –
М.: “Финансы и статистика”,
–
С. 470
.
Умаров Ф.У. (2018) Инновацион
-
инвестиция фаол тадбиркорликнинг муҳим омили.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь
-
февраль
.
Усковао Т.В. (2013) Роли инвестиций в обеспечении устойчивого экономического
роста. Экономические и социальные перемены: факты, тенденции, прогноз 6 (30), 45
-59
стр.
Чараева М.В. (2014) Финансовое управление реальными инвестициями организаций:
учебное пособие / М.В. Чараева. Москва: Альфа
-
М, 240 с.
