Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
18
BALIQCHILIKDA BIOLOGIK AKTIVLAR HISOBINI MHXS ASOSIDA
TAKOMILLASHTIRISH
PhD
Aitimbetov Amirbek Qoishibekovich
Alfraganus universitety,
Toshkent kimyo xalqaro universiteti
ORCID: 0009-0003-5700-1768
Annotatsiya.
Ushbu maqolada
baliqchilik xoʻjaliklarida “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS(IAS)
ni qoʻllashning uslubiy jihatlarini asoslash
masalalari yoritilgan.
Xususan, baliqchilikdagi biologik
aktivlarga nisbatan 41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS
(IAS) ning umumiy qoidalari asosida
ularni tan olishning qoidalari shakllantirilgan; baliqchilikda ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va
mahsulotlar tannarxini hisoblashni 41-MHXS
(IAS)ga muvofiq takomillashtirish yoʻnalishlari
koʻrsatilgan, hamda biologik aktivlar va ulardan olinadigan
mahsulotlar turkumlandi.
Shuningdek, baliqchilik mahsulotlarini baholash va hisobga olishda xalqaro tajribadan
foydalanish MHXS (IAS) talablarini taʼminlash hamda xalqaro hamjamiyatga integratsiyalashuv
(uygʻunlashuv)ga imkon berdi.
Kalit soʻzlar:
moliyaviy hisobot xalqaro standartlari(MHXS-IAS), biologik aktivlar,
biotransformatsiyalanish, ishlab chiqarish xarajatlari hisobi, mahsulotlar tannarxini hisoblash,
uzoq muddatli aktivlar, joriy aktivlar, haqqoniy qiymat.
РАСЧЕТ БИОЛОГИЧЕСКИХ АКТИВОВ В РЫБОЛОВСТВЕ НА ОСНОВЕ MСФО
УЛУЧШЕНИЕ
PhD
Айтимбетов Амирбек Койшибекович
Университет Альфрагануса
,
Ташкентский Международный Университет Кимё
Аннотация.
В данной статье освещены вопросы обоснования методических
аспектов применения МСФО «Сельское хозяйство» в рыбном хозяйстве. В частности, в
отношении биологических активов в рыбном хозяйстве правила их признания
сформированы на основе общих правил МСФО № 41 «Сельское хозяйство»; Указаны
направления совершенствования учета себестоимости продукции и калькуляции
продукции в рыбном хозяйстве в соответствии с МСФО № 41, а также
классифицированы биологические активы и продукция, полученная из них. Также
использование международного опыта оценки и учета рыбной продукции позволило
удовлетворить требования МСФО и интегрироваться (гармонизироваться) с
международным сообществом.
Ключевые слова:
международные стандарты финансовой отчетности (МСФО),
биологические активы, биотрансформация, учет себестоимости продукции,
калькуляция себестоимости продукции, долгосрочные активы, оборотные активы,
справедливая стоимость.
UO
‘
K: 338.1+631.15
X SON - OKTABR, 2024
18-27
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
19
CALCULATION OF BIOLOGICAL ASSETS IN FISHERIES BASED ON IFRS
IMPROVEMENT
PhD
Aitimbetov Amirbek Qoishibekovich
Alfraganus University,
Kimyo International University in Tashkent
Abstract.
In this article, the issues of justifying the methodological aspects of the application
of the IAS "Agriculture" in fisheries are covered. In particular, in relation to biological assets in
fisheries, the rules for their recognition have been formulated based on the general rules of the IAS
No. 41 "Agriculture"; directions for improving production cost accounting and product costing in
fisheries in accordance with IAS No. 41 are indicated, and biological assets and products derived
from them are categorized. Also, the use of international experience in the evaluation and
accounting of fishery products made it possible to meet the requirements of the IAS and to
integrate (harmonize) with the international community.
Keywords:
international Financial Reporting Standards (IAS), biological assets,
biotransformation, production cost accounting, product costing, long-term assets, current assets,
fair value.
Kirish.
Mamlakatimizda milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash, investitsiyalar jalb qilinishi va
ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash buxgalteriya hisobining qoʻllanilish chegaralarini
kengaytirmoqda. Natijada, yangi hisob obyektlari va buxgalteriya hisobi axborotlaridan
foydalanuvchilarning yangi toifalari paydo boʻlmoqda. Shuning uchun, buxgalteriya hisobi
oldida uni yangi sharoitlarga moslashtirish boʻyicha vazifalar paydo boʻlmoqda. Hisob
axborotlari hajmining doimiy oʻsib borishi, uning sifatiga zarar yet
kazmasdan, buxgalteriya
hisobi shakllari va uslublarini moliyaviy hisobot xalqaro standartlari (MHXS-IAS) asosida
yanada takomillashtirib borishni, EHM yordamida boshlangʻich hisob axborotlarini roʻyxatga
olish va ishlov berish vaqtini qisqartirishni taqozo etmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Baliqchilik xoʻjaliklarida moliyaviy hisobot xalqaro standartlarini(
mhxs-ias
) qoʻllash
tushunchasining ilmiy taʼriflari va tavsiflari xorijlik va mamlakatimiz olimlari tomonidan juda
keng qamrovli yoritilgan. Jumladan, xorijlik olimlar Xorujiy va Dorjiyevlar (2010)
fikriga koʻra,
“baliq mahsulotlarini haqqoniy qiymati boʻyicha baholash, nafaqat tashkilotlarning moliyaviy
va mulkiy holatini obyektiv baholash, balki baliqchilikdagi biologik aktivlar(chavoqlar,
segoletkalar
, bir yilliklar, toʻldiruvchi yosh ba
liqlar, tovar baliqlar)ning adolatli qiymati
oʻzgarishida, mos ravishda daromadlar, xarajatlar va moliyaviy natijalarning ham oʻzgarishida
ifodalanadigan, ular biotransformatsiyalanishining
oqibatlarini aks ettirish uchun ham zarur”
deb hisoblaydi.
Mamlakatimiz olimlaridan Dusmuratov (2022)
«
Yevropa iqtisodiy hamjamiyati
tajribalari koʻrsatishicha, hozirgi paytda xoʻjalik qonunchiligini, jumladan hisob tizimini ham
unifikatsiyalash ishlari olib borilmoqda. Xalqaro standartlarni joriy qilish uzoq davom etadigan
va murakkab jarayondir. Hozirgi vaqtgacha chiqarilgan barcha moliyaviy hisobot xalqaro
standartlari yagona tizimni tashkil etib, bir-
birlari bilan oʻzaro chambarchas bogʻliqdir» deb oʻz
yondashuvini keltirib oʻtadi.
Iqtisodchi olim Menglikulov (2019)
“biologik aktivlar” tushunchasi, ular hisobi va
auditining ayrim jihatlari mamlakatimiz olimlari hamda mutaxassislari tomonidan davriy
nashrlarda muhokama qilinmoqda, lekin hozircha normativ-huquqiy hujjatlarda mavjud emas,
deb izohlaydi.
Iqtisodchi olim Boltayev (2024) biologik aktivlar hisobining uslubiy jihatlarini
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
20
takomillashtirish boʻyicha ilmiy izlanishlar olib borgan boʻlib, u asosan tadbirkorlik
subʼektlarida
biologik aktivlar bilan bogʻliq daromadlar va xarajatlarni hisobga olishda
foydalanish uchun tegishli schyotlar
taklif qilgan hamda ular yordamida xoʻjalik
operatsiyalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish
algoritmi koʻrsatib oʻtadi.
Darhaqiqat,
«har bir standart uni ishlab chiqishda asos boʻluvchi maqsad va konsepsiyalar
mazkur standartga kiruvchi masalalar roʻyxati; ishlatiladigan atamalarning taʼrifi; ushbu
standartni qoʻllash mezonlari; hisobga olish metodlari va oʻlchash asboblari; axborotlarn
i
ochish usullari va tushuntirish izohlarini oʻz ichiga oladi. Xalqaro buxgalteriya standartlari
tavsiya tavsifiga ega boʻlib, ularni qoʻllash alohida davlat organlariga bogʻliq.
Ayrim mamlakatlar Malayziya, Singapur, Zimbabve xalqaro standartlardan bevosita
milliy standartlar sifatida foydalansalar, boshqalari (Misr, Hindiston, Keniya) ularga asosan
oʻzlarining milliy standartlarini ishlab chiqadilar. AQSH, Kanada, Buyuk Britaniya va
Avstraliyada milliy hisob tizimlari shu tarzda rivojlanganki, ularning milliy hisob standartlari
xalqaro standartlarga mos keladi
»
(
Хоружий, Доржиев
, 2010).
41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS(IAS) ga muvofiq esa biologik aktivlar deganda
“hayvonlar yoki oʻsimliklar” tushunilib, ayni chogʻda “biologik aktiv” tushunchasi “qishloq
xoʻjalik mahsulotlari”dan farqlanadi. Soʻnggi tushuncha “kompaniyaning biologi
k aktivlaridan
yigʻilgan mahsulotlari”ni bildiradi. Ushbu tushunchalar oʻrtasidagi farqlardan kelib chiqib, 41
-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS(IAS) da qishloq xoʻjalik faoliyati: “sotish, qishloq xoʻjalik
mahsulotlari olish yoki qoʻshimcha aktivlarni
ishlab chiqarish maqsadida biologik aktivlarning
biotransformatsiyalanishini
boshqarish”
(
АССА, 2011
)
deb taʼriflangan.
Shuningdek,
«
biotranformatsiya
–
oʻsish,
degeneratsiyalanish, mahsulot ishlab chiqarish va takror ishlab
chiqarish jarayonlaridan iborat boʻlib, ular natijasida biologik aktivlarda sifat yoki miqdor
oʻzgaoishlari
sodir boʻladi»
(
АССА, 2011
).
Shuni alohida taʼkidlash joizki,
biologik aktivlar fuqarolik huquqining obyekti ham
hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksida “koʻp yillik dov
-
daraxtlar” (83
-
modda) va “hayvonlar” (93
-modda)
jismoniy va yuridik shaxslarga mulk huquqi asosida, yaʼni
ashyoviy huquq obyektlari sifatida tegishli boʻlgan
mol-mulk obyektlari hisoblanadi. Xususan,
Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining
83-
moddasiga muvofiq: “koʻp yillik dov
-
daraxtlar” koʻchmas mulklar jumlasiga kiritilgan
(Kodeks, 2022), 93-
moddasida esa: “qonun
hujjatlarida boshqacha tartib belgilangan boʻlmasa, mol
-
mulk toʻgʻrisidagi umumiy qoidalar
hayvonlarga nisbatan ham qoʻllaniladi”
(Kodeks, 2022)
deb koʻrsatilgan. Shuningdek,
Oʻzbekiston Respublikasida Fuqarolik Kodeksi mol
-mulklarni ishlatishdan olingan mevalar,
mahsulotlar va daromadlar, shu jumladan, biologik aktivlar hisoblanganlari ham, alohida
koʻrsatilgan. Xususan, Oʻzbekiston Respublikasida Fuqarolik Kodeksining 92
-moddasida:
“ashyodan keladigan hosil va daromadlar, agar qon
un yoki shartnomada boshqacha tartib
belgilab qoʻyilgan boʻlmasa, ashyo egasiga tegishlidir” deb koʻrsatilgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot jarayonida avvalo umumiy metodologik asos sifatida dialektika; ilmiy tafakkur,
analiz va sintez, induksiya va deduksiya, induktiv-deduktiv, abstrakt-mantiqiy metodlar,
qiyoslash kabi nazariy umum-ilmiy metodlardan foydalanildi. Umum-ilmiy empirik
metodlardan esa, ilmiy va qomusiy manbalarni sharhlash, kuzatish va retrospektiv tahlil
usullari qoʻllanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Ilmiy-uslubiy va normativ-
huquqiy manbalarni sharhlash shuni koʻrsatadiki, 41
-sonli
“Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXSda buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish maqsadlarida
Oʻzbekiston amaliyoti uchun yangi tushunchalar mavjud. Shu bois, baliqchilik xoʻjaliklarida
Moliyaviy hisobot xalqaro standartlari (MHXS-IAS), xususan, 41-
sonli“Qishloq xoʻjaligi” nomli
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
21
MHXS(IAS)
ni qoʻllashning uslubiy jihatlarini asoslash maqsadida mazkur tushunchalarning
qiyosiy tavsifini keltiramiz (1-jadval).
1-jadval
41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS (IAS)
da va Oʻzbekiston Respublikasi
normativ-huquqiy hujjatlarida biologik ativlar buxgalteriya hisobiga
oid tushunchalar qiyosiy tavsifi
Tushuncha
41-
sonli“Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS(IAS)
da
Oʻzbekiston
Respublikasi
normativ-huquqiy
hujjatlarida
Biologik
aktiv
Qishloq x
oʻ
jalik chorva mollari (katta yoshdagi
mahsuldor va nasldor mollar,
oʻstirishdagi va
boquvdagi mollar, parrandalar, quyonlar,
hayvonlar), industrial baliqchilikdagi baliqlar va
akvakulturadagi boshqa tirik obyektlar, qishloq
x
oʻ
jalik
oʻsimliklari
(
bir yillik va koʻp yillik
oʻsimliklar
),
koʻp yillik daraxtlar
,
oʻrmon daraxtlari.
Qishloq xoʻjalik oʻsimliklari, koʻp
yillik oʻsimliklar,
cho qoramol
–
chilik
(sut yoki goʻsht yoʻnalishi),
yilqichilik, tuyachilik, qoʻychilik,
echkichi-
lik, choʻchqachilik,
quyonchilik, parrandachilik,
baliqchilik va h.k.)
Biotrans-
formatsiya-
lanish
Oʻsish jarayonlari,
degeneratsiyalanish, mahsulotlar
ishlab chiqarish va takror barpo etish
Ishlab chiqarish (qishloq xoʻjalik
ekinlarini parvarishlash, chorva
mollarini saqlash)
Balans qiymati
Aktiv balansda tan olinadigan summa
Boshlangʻich va qoldiq qiymati
Biologik
aktivlarga
amortizatsiya
hisoblash
Tannarxi boʻyicha hisobga olinadigan, katta yoshdagi
mahsuldor mollar boʻyicha hisoblandi
Ishchi hayvonlardan tashqari,
barcha biologik aktivlarga
amortizatsiya hisoblanmaydi.
Haqqoniy baho
Haqqoniy qiymat
–
bu bir-
birlaridan oʻzaro yaxshi
xabardor va mustaqil boʻlgan tomonlarning biron
-
bir bitimini amalga oshirishda aktivni sotib olish
yoki majburiyatni bajarishlari uchun yetarli boʻlgan
pul mablagʻlari summasi
Oʻzbekiston amaliyotida
mavjud emas
Faol bozor
Faol bozor shakllangan:tovarlar birxilligi, xaridorlar
va
sotuvchilar maʼlum, baholar toʻgʻrisidagi
axborotlar ochiq
Faol bozor toʻliq shakllanmagan.
Birjalar faoliyati yoʻlga
qoʻyilmoqda
Qishloq xoʻjalik
faoliyati
Sotish, qishloq xoʻjalik mahsulotlari olish yoki
qoʻshimcha aktivlarni ishlab chiqarish maqsadida
biologik aktivlar-ning biotransformatsiyalanishini
boshqarish.
Qishloq xoʻjalik
mahsulotla-rini
ishlab chiqarish
Qishloq xoʻjalik
mahsulotlari
Biologik aktivlar yigʻib olingan mahsulotlar
Tayyor mahsulotlar, urugʻlik,
ozuqalar, chorva mollarining
qoʻshimcha oʻsishi
Qishloq xoʻjalik
mahsulotlarini
yigʻishtirish
Biologik aktivlardan mahsulotlarni ajratib olish
Mahsulotlar chiqishi
1-jadval
maʼlumotlari shundan dalolat beradiki,
41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli
MHXS(IAS) da keltirilgan koʻpchilik tushunchalar Oʻzbekiston Respublikasining normativ
-
huquqiy hujjatlari va boshqa manbalarda ham mavjud boʻlib, ular deyarli bir xil taʼriflangan
hamda talqin qilingan.
Shunday qilib, huquq nuqtayi nazaridan, koʻp yillik dov
-daraxtlar va hayvonlar ashyo,
mol-mulk obyekti, fuqarolik huquqi obyekti, tuzilayotgan shartnomalar predmeti sifatida
boshqa ashyoviy mol-mulklardan prinsipial farq qilmaydi. Bu jihat ularni fuqarolik huquqining
maxsus kategoriyasi sifatida ajratishni va qandaydir maxsus norma shakllantirishni talab
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
22
qilmaydi. Aynan shunday yondashuv
Oʻzbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobini
tartibga soladigan normativ hujjatlarida oʻz aksini topgan.
Baliqchilikdagi biologik aktivlarga nisbatan 41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS
(IAS)
ning umumiy qoidalari asosida ularni tan olishning quyidagi qoidalari shakllantiriladi:
➢
korxona biologik aktivlarni oʻtgan hodisalar natijasida (
biotransformatsiyalanishi
boʻyicha ) nazorat qiladi;
➢
korxonaga kelgusida biologik aktivlar bilan bogʻliq boʻlgan daromadlar olinish
ehtimoli;
➢
biologik aktivlarning adolatli qiymati yoki tannarxini yetarli darajadagi ishonchlilik
bilan oʻlchash mumkinligi.
41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS
(IAS) ga muvofiq esa baliqchlikdagi bioliogik
aktivlar tarkibi va ularning oʻsishining natijalarini aniqlash zarur. Shuningdek, baliqchilikdagi
biologik aktivlar, asosan baliqlar va ularning rivojlanish natijalarini buxgalteriya hisobining
sintetik va analitik schyotlarida aks ettirish tartibini ishlab chiqish, uni xalqaro hisob
amaliyotiga yaqinlashtirish imkonini beradi. Lekin, hozirga qadar 41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi”
nomli MHXS(IAS) talablariga javob beradigan va mamlakatimiz qish
loq xoʻjaligi ishlab
chiqarishining, xususan baliqchilik tarmogʻining tashkiliy
-texnologik, biologik va boshqa
xususiyatlarini oʻzida aks ettiradigan Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS) hamda
shunga oʻxshash boshqa normativ hujjatlar ishlab chiqilm
agan. Fikrimizcha, 41-
sonli “Qishloq
xoʻjaligi” nomli MHXS
(IAS)
qoidalarini esa, baliqchilik tarmogʻi xoʻjaliklari amaliyotiga
toʻgʻridan
-
toʻgʻri qoʻllashning imkoni yoʻq.
Shu munosabat bilan, baliqchilikda ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulotlar
tannarxini hisoblashni takomillashtirishning ustuvor yoʻnalishlari:
-
birinchidan, baliqchilik tarmogʻi ishlab chiqarishning tashkiliy texnologik
xususiyatlarini aks ettiradigan normativ xujjatlar (Buxgalteriya hisobi milliy standartlari,
nizomlar va b). Eng boʻlmaganda uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish;
- ikkinchidan, 41 sonli
«Qishloq xoʻjaligi»
nomli MHXS(IAS) ga sharhlar, uni qoʻllash
boʻyicha uslubiy koʻrsatmalar ishlab chiqishdan iborat.
Fikrimizcha, ushbu masalalarni hal etish uchun, avvalo, baliqchilikdagi biologik aktivlar
va ulardan olinadigan mahsulotlarni ilmiy jihatdan taʼriflash va turkumlash zarur. Shuningdek,
ularning haqqoniy bahosini aniqlash va hisobga olish uslublarini ishlab
chiqish lozim. Bu oʻz
navbatida baliqchilik biznesini samarali boshqarish va resurslar salohiyatini asosliroq
baholashga zamin yaratadi
41-sonli
«Qishloq xoʻjaligi»
nomli MHXS(IAS) qoidalarini va Oʻzbekistonda faoliyat
yuritayotgan
karpsimon baliqchilikka ixtisoslashgan toʻliq tizimli yirik xoʻjaliklar amaliyotini
oʻrganish natijalariga asoslanib, baliqchilikdagi biologik aktivlar va ulardan olinadigan
mahsulotlar turkumini quyidagicha taqdim etamiz (2-jadval).
2-jadval
Baliqchilikdagi biologik aktivlar va ulardan olinadigan
mahsulotlarning turkumlanishi
Biologik aktivlar
Olinadigan mahsulotlar
Mahsuldor urgʻochi baliqlar
Uvildiriq (ikra)
Mahsuldor erkak baliqlar
Lichinkalar
Segoletkalar
Chavoq(malk)lar
Segoletkalar
Bir yillik baliqlar
Sotiladigan (tovar) baliqlar
Ikki yillik baliqlar
Yaylov hovuzlarida boqilayotgan baliqlar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
23
Baliqchilikda biologik aktivlar va ulardan olinadigan mahsulotlarni bunday turkumlash:
birinchidan,
ularning buxgalteriya hisobini (sintetik va analitik hisobni) tarmoqning ishlab
chiqarish va tashkiliy-texnologik xususiyatlariga mos ravishda tashkil etish, natijada, hisob
axborotlarining tezkorligi va ishonchliligini hamda nazoratini taʼminlaydi;
ikkinchidan,
mamlakatimizda buxgalteriya hisobi amaliyotini moliyaviy hisobot xalqaro
standartlari (MHXS-IAS), xususan, 41-sonli
«Qishloq xoʻjaligi»
nomli MHXS qoidalariga
muvofiqlashtirishga imkon beradi.
Baliqchilikda biologik aktivlar biotransformatsiyalanishi natijasida ularning miqdori va
sifati oʻzgaradi. Bu jarayonni boshqarish uni amalga oshirish uchun zarur boʻladigan tashkiliy
-
texnologik va boshqa zarur shart-sharoitlar yaratilishini bildiradi. Buxgalteriya hisobi nuqtayi
nazaridan, boshqaruv mazkur holatda biologik aktivlar biotransformatsiyalanishida sodir
boʻladigan miqdor va sifat koʻrsatkichlarini kuzatish, oʻlchash, baholash va nazorat qilish
hamda haqqoniy qiymat boʻyicha ifodalashni bildiradi.
Fikrimizcha, 41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS
(IAS) va buxgalteriya hisobini
tashkil etish va yuritishga doir
Oʻzbekiston Respublikasi normativ
-huquqiy hujjatlarining
qoidalari oʻrtasidagi yana bitta muhim farq, aktivlarni baholash va qishloq xoʻjaligi faoliyati
boʻyicha axborotlarni ochib berish prinsiplaridan iborat. Bulardan eng asosiysi, qishloq
xoʻjalik mahsulotlarini haqqoniy qiymati boʻyicha baholashdir. Hozirgi vaqtda qishloq xoʻjalik
mahsulotlarining faol bozori deyarli shakllanmaganligi boi
s, bu ishni amalga oshirish oʻta
murakkab hisoblanadi.
41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS(IAS) da belgilanishicha, qishloq xoʻjalik
mahsulotlarining faol bozori boʻlmagan ayni chogʻda, kompaniya haqqoniy qiymatni aniqlash
uchun quyidagi bitta yoki bir nechta koʻrsatkichlardan foydalanadi:
«
-
bozordagi soʻnggi bitim boʻyicha baho. Bunda bitim amalga oshirilgan sana va hisobot
davri oraligʻida xoʻjalik sharoitlari jiddiy oʻzgarmagan boʻlishi lozim;
-
aynan oʻxshash aktivlarning, oʻzgarishlar hisobga olingan holda tuzatishlar kiritilgan,
bozor baholari;
-
tarmoq koʻrsatkichlari, masalan, bitta lotok, bushel yoki gektar hisobiga bogʻdorchilik
ekinlari va bir kilogramm goʻshtga hisoblab oʻtkazilgan yirik shoxdor qoramollar qiymati».
41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS(IAS) ga muvofiq “Haqqoniy qiymat –
bu bir-
birlaridan oʻzaro yaxshi xabardor va mustaqil boʻlgan tomonlarning biron
-bir bitimini amalga
oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatni bajarishlari uchun yetarli boʻlg
an pul
mablagʻlari summasi”
(
АССА, 2011)
.
41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS (IAS) qoidalarini qoʻllash chogʻida biologik
aktivlarning haqqoniy qiymatini yetarli darajadagi ishonchlilik bilan aniqlash, yaʼni bunday
baholash ishonchli deb hisoblash mumkin, degan faraz (taxmin)dan kelib chiqish zarur. 41-
sonli MHXS(IAS) ga muvofiq, mazkur faraz biologik aktivlar uchun bozor baholari va tegishli
koʻrsatkichlar mavjud boʻlmaganida, haqqoniy qiymatning muqobil hisob
-kitoblarini esa
ishonchli deb hisoblash mumkin boʻlmaganida, ularning birinchi ma
rotaba tan olinish paytida
rad etish mumkin. Bu holda biologik aktivlar qadrsizlanishidan koʻrilgan zararlar va ularga
hisoblangan amortizatsiya chegirib tashlangan holda baholanishi lozim. Biologik aktivlarning
haqqoniy qiymatini yetarli darajadagi ishonc
h bilan aniqlash imkoniyati paydo boʻlishi bilan,
kompaniya darhol taxmin qilinayotgan sotish xarajatlarini chegirgan holda adolatli qiymat
boʻyicha baholashga oʻtishi mumkin
(
АССА, 2011)
.
Biologik aktivlarni hisobda tan olish chogʻida, ularning haqqoniy qiymatini aniqlash
imkoni yoʻq boʻladigan vaziyatlar, istisno hollarda uchraydi. 41
-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli
MHXS (IAS) qoidalariga koʻra esa, “biologik aktivlar dastlabki tan olish
va har bir hisobot
sanasiga adolatli qiymat boʻyicha sotish xarajatlari chegirib tashlangan holda baholanishi
lozim”
(
АССА, 2011)
.
41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli MHXS (IAS)ga muvofiq sotish xarajatlariga brokerlar va
dilerlarga toʻlanadigan summalar, tartibga soluvchi organlar va tovar birjalari yigʻimlari, mol
-
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
24
mulklarni berish uchun soliqlar, hamda bojlar kiradi. Sotish xarajatlariga aktivlarni bozorga
yetkazish boʻyicha transport xarajatlari va boshqa xarajatlar kiritilmaydi.
Hozirgi vaqtda biologik aktivlarni nafaqat baholashda, balki turkumlashda ham
muammolar mavjud. 41-sonli
«Qishloq xoʻjaligi»
nomli MHXS (IAS)ga muvofiq biologik aktivlar
ularning muomalada boʻlish muddatiga koʻra uzoq muddatli va joriy(qisqa muddatli) biologik
aktivlarga boʻlinadi. Joriy(qisqa muddatli) biologik aktivlar deganda 12 oy davomida sotilishi
yoki isteʼmol qilinishi
mumkin boʻlgan qishloq xoʻjalik mahsulotlari va chorva mollari, xususan,
baliqlar ham, tushuniladi. Boshqa barcha biologik aktivlar uzoq muddatli deb hisoblanadi.
Xalqaro tajriba va mamlakatimiz amaliyotini tadqiq qilish natijalarini umumlashtirish
hamda ularni uygʻunlashtirish asosida biologik aktivlarning turkumlanishini umuman qishloq
xoʻjaligi, xususan, baliqchilik tarmogʻi boʻyicha quyidagicha taqdim etish mumk
in (1-rasm).
1-rasm. Biologik aktivlarning turkumlanishi
Isteʼmol qilinadigan biologik aktivlar qishloq xoʻjalik mahsulotlari (ekinlar hosili,
chorvachilik mahsulotlari) koʻrinishida yigʻib olinadigan yoki sotiladigan biologik aktivlardir.
Hosil(mahsulot) beradigan biologik aktivlar
–
bu qishloq xoʻjalik mahsulotlari emas, balki oʻzi
-
oʻzini qayta tiklaydigan, yaʼni isteʼmol qilinib, dastlabki shaklini yoʻqotmaydigan obyektlar.
Shuningdek, biologik aktivlar voyaga yetgan va voyaga yetmagan biologik aktivlarga ham
boʻlinadi. Voyaga yetgan biologik aktivlar, voyaga yetmaganlaridan farqli boʻlib,
hosili(mahsuloti)ni yigʻib olish oʻlchamlari shakllangan, yoxud hosili(mahsuloti)ni yigʻib olishni
muntazam ravishda taʼminlashi mumkin boʻlgan aktivlardir.
Baliqchilik xoʻjaliklarida mol
-mulklar(kapital) va faoliyatni samarali boshqarish uchun
buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot axborotlarining foydaliligiga mol-mulklari, yarim
tayyor va tayyor mahsulotlarini obyektiv baholash orqali erishiladi.
Shu munosabat bilan baliqchilik xoʻjaliklari uchun baliq mahsulotlarini, 41
-sonli
«
Qishloq
xoʻjaligi»
nomli MHXS (IAS) qoidalariga muvofiq haqqoniy qiymat boʻyicha baholashni
amaliyotda qoʻllash masalalari alohida ahamiyat kasb etmoqda. Baliqchilikda hovuz fondi
(hovuzlar egallagan yer) va baliq mahsulotlari alohida hisobga olinishi, hovuz fondi
–
uzoq
muddatli aktivlarning bir qismi sifatida, baliqlar esa biologik aktiv sifatida aks ettirilishi lozim.
Biol
ogik
ak
tivla
r
Uzoq muddatli biologik aktivlar
Joriy (qisqa muddatli) biologik
aktivlar
Hosilga kirgan koʻp yillik
oʻsimliklar
Voyaga yetgan biologok aktivlar
(hosil berish davriga yetgan yoki
muntazam hosili yigʻib
olinadigan aktivlar, shu
jumladan, baliqlar)
Voyaga yetmagan biologok
aktivlar(masalan, oʻstiruvdagi va
boquvdagi chorva mollari, shu
jumladan baliqlar)
Voyaga yetgan mahsuldor va
ishchi hayvonlar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
25
Biologik aktivlarning haqqoniy qiymatini aniqlash uchun ularni asosiy tavsifiy belgilari
boʻyicha turkumlash zarur. Baliqchilikda bunday tavsifiy belgilar sifatida baliqlarni yoshi, turi,
sifati va muayyan bozor uchun baho shakllantirishga asos boʻladigan
boshqa belgilari boʻyicha
turkumlash maqsadga muvofiq.
Baliqchilikdagi biologik aktivlarning hisobini 41-sonli
«Qishloq xoʻjaligi»
nomli MHXS
(IAS) qoidalariga muvofiq tashkil etishni taʼminlash maqsadida, hamda 2
-jadvaldagi (biologik
aktivlar va ulardan olinadigan mahsulotlar) turkumlanishga asoslanib, ularning quyidagicha
batafsil turkumlanishini tavsiya etamiz (2-rasm).
2-
rasm. Baliqchilik tarmogʻida biologik aktivlarning turkumlanishi
Fikrimizcha, baliqchilikdagi biologik aktivlarning ushbu turkumlanishi ularni
buxgalteriya hisobi va hisobotida tan olish hamda aks ettirishning uslubiy asosi boʻlib xizmat
qiladi.
Taʼkidlash joizki, baliqchilik xoʻjaliklarida biologik aktivlarni baholash uchun haqqoniy
qiymatdan foydalanish zarurati moliyaviy hisobotga, nafaqat axborotdan ichki
foydalanuvchilar tomonidan mol-mulklarni va ishlab chiqarishni boshqarish uchun, balki
ta
shqi foydalanuvchilar tomonidan toʻgʻri moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun ham zarurdir.
Lekin, hozircha faol bozor elementlari toʻliq shakllanmaganligi va buning oqibatida haqqoniy
qiymatni aniqlash qiyinlashganligi sababli, ayrim biologik aktivlar (malklar, segoletkalar,
Baliq
ch
ili
kd
agi b
iolog
ik
aktivl
ar
(bali
qlar
)
V
oyag
a y
etg
anlig
i
boʻy
ic
ha
Foy
dalanilishi
boʻy
icha
M
ahsu
lo
t olish
imk
oniyati
boʻy
icha
Voyaga yetgan baliqlar
(mahsuldor baliqlar, tovar baliqlar)
Voyaga yetmagan baliqlar (chavoq(malk)lar,
segoletkalar, bir yilliklar, toʻldiruvchi yosh
baliqlar toʻdasi)
Foydalaniladigan
(chavoqlar, segoletkalar, bir yilliklar,
2-tartibli bir yilliklar, tovar baliqlar)
Baliqlantirish materiali sifatida
(chavoqlar, segoletkalar, bir yillik baliqlar, 2-
tartibli bir yillik baliqlar, tovar baliqlar)
Takror barpo etuvchi
(mahsuldor baliqlar)
Sotiladigan mahsulot sifatida (chavoqlar,
segoletkalar, bir yilliklar, 2-tartibli bir yillik
baliqlar)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
26
toʻldiruvchi toʻdadagi yosh baliqlar) va aktivlarning taxmin qilinayotgan sotish xarajatlari
chegirilgan bozor bahosi boʻyicha baholash maqsadga muvofiq. Shuningdek, rivojlangan
davlatlarda qaror topgan muqobil qiymatlardan ham foydalanish maqsadga muvofiq:
inflyatsiya inobatga olingan holda hisoblangan ichki xoʻjalik hisob
-kitob bahosi, aktivlar
daromadliligi; inflyatsiya indeksi va aktivlar daromadliligi koeffitsiyenti inobatga olingan
haqiqiy tannarx; diskontlangan qiymat.
Chavoqlar, segoletkalar
, bir yilliklar, toʻldiruvchi yosh baliqlar kabi biologik aktivlar
dastlabki tan olinish paytida va har bir hisobot sanasiga haqqoniy
qiymat boʻyicha baholanishi
lozim. Hovuzlardan ovlab olingan tovar baliqlarni, baliqlarni ovlash paytiga belgilangan
taxminiy sotish xarajatlarini chegirib tashlagan holda, adolatli qiymati boʻyicha baholash zarur.
Bunda 1 s. tovar baliqning haqqoniy qiymati (HQ
b
) quyidagi formula boʻyicha hisoblab
chiqarish tavsiya etiladi:
HQ
b
= BQ
–
TX
–
TSX,
(1)
Bunda, BQ
–
1 s
. tovar baliqning bozor qiymati, soʻm;
TX
–
1 s
. tovar baliqni bozorgacha yetkazish uchun transport xarajatlari, soʻm;
TSX
–
1 s
. tovar baliqqa toʻgʻri keladigan taxminiy sotish xarajatlari, soʻm.
Shunday qilib, mamlakatimizdagi buxgalteriya hisobini normativ-huquqiy tartibga solish
tizimi, xususan, uning agrar sohaga oid jihatlari biologik aktivlar qiymatini haqqoniy
shakllantirishga yoʻnaltirilgan boʻlishi lozim. Bunga agrar soha korxonalari, xusu
san, baliqchilik
xoʻjaliklari amaliyotiga 41
-sonli
«Qishloq xoʻjaligi»
nomli MHXS (IAS) qoidalarini tatbiq etish
orqali erishiladi. Bunda baliqchilik xoʻjaliklarining asosiy faoliyati –
biologik aktivlar, xususan,
baliq mahsulotlarini ishlab chiqarish va q
ayta ishlash bogʻliq kategoriyalar toʻgʻri talqin qilish
va qoʻllash zarur.
Xulosa va takliflar.
1.Baliqchilikdagi biologik aktivlarga nisbatan 41-
sonli “Qishloq xoʻjaligi” nomli
MHXS(IAS) ning umumiy qoidalari asosida ularni tan olishning quyidagi qoidalari
shakllantirildi:
-
korxona biologik aktivlarni oʻtgan
hodisalar natijasida (biotransformatsiyalanishi
boʻyicha ) nazorat qiladi;
-
korxonaga kelgusida biologik aktivlar bilan bogʻliq boʻlgan daromadlar olinish ehtimoli;
-
biologik aktivlarning adolatli qiymati yoki tannarxini yetarli darajadagi ishonchlilik
bilan oʻlchash mumkinligi.
2. Baliqchilikda ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va mahsulotlar tannarxini hisoblashni
takomillashtirishning ustuvor yoʻnalishlari:
-
birinchidan,
baliqchilik tarmogʻi ishlab chiqarishning tashkiliy texnologik
xususiyatlarini aks ettiradigan normativ xujjatlar
(BHMS, nizomlar va b). Eng boʻlmaganda
uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish;
- ikkinchidan, 41 sonli
«Qishloq xoʻjaligi»
nomli MHXS(IAS)ga sharhlar, uni qoʻllash
boʻyicha uslubiy koʻrsatmalar ishlab chiqishdan iborat.
3. Baliqchilikda biologik aktivlar va ulardan olinadigan mahsulotlar 41 sonli
«
Qishloq
xoʻjaligi»
nomli MHXS(IAS)ga muvofiq turkumlandi:
Bu
birinchidan,
ularning buxgalteriya hisobini (sintetik va analitik hisobni) tarmoqning
ishlab chiqarish va tashkiliy-texnologik xususiyatlariga mos ravishda tashkil etish, natijada,
hisob axborotlarining tezkorligi va ishonchliligini hamda nazoratini taʼminlaydi;
ikkinchidan,
mamlakatimizda buxgalteriya hisobi amaliyotini moliyaviy hisobot xalqaro
standartlari (MHXS-IAS), xususan, 41-sonli
«Qishloq xoʻjaligi»
nomli MHXS qoidalariga
muvofiqlashtirishga imkon beradi.
4. Xalqaro tajriba va mamlakatimiz amaliyotini tadqiq qilish natijalarini umumlashtirish
hamda ularni uygʻunlashtirish asosida baliqchilikda biologik aktivlarning turkumlanishi ishlab
chiqildi. Ularni joriy biologik aktivlar tarkibida voyaga yetgan va voyaga yetmagan toifalarga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
27
boʻlib aks ettirish maqsadga muvofiqligi asoslandi. Shuningdek, baliqlar mahsulot olish imkoni
boʻyicha(mahsuldor va yosh baliqlar); foydalanilish boʻyicha (
baliqlantirish materiali va
sotishga moʻljallangan) baliqlarga turkumlandi.
5. Baliqchilik mahsulotlarini baholash va hisobga olishda xalqaro tajribadan foydalanish
MHXS (IAS) talablarini taʼminlash hamda xalqaro hamjamiyatga integratsiyalashuv
(uygʻunlashuv)ga imkon beradi. Shuningdek, boshqaruv axborotlarining sifatini oshirish,
boshqaruv hisobotlari axborotlarining obyektivligi va aniqligini
taʼminlaydi.
Adabiyotlar/
Литература /Reference:
Dusmuratov R.D. (2022) Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.
–T.: “IQTISOD
-
MOLIYA”, —
B.459.
Kodeks (2022) Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. –
T.: Adolat,
–
560 b.
Menglikulov B.Yu. (2019) Biologik aktivlarni tan olish va hisobini tashkil etish. Moliya va
bank ishi, elektron ilmiy jurnal. 5-son. sentyabr
–
oktyabr.
АССА,
(2011)
Международные стандарты финансовой отчетности, 2011: издание
на русском языке. М.: Аскери –АССА, –
С.642
.
Болтаев А. (2024) БИОЛОГИК АКТИВЛАР ҲИСОБИНИНГ УСЛУБИЙ ЖИҲАТЛАРИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ //
Economics and Innovative Technologies.
–
Т. 12. –
№. 1. –
С. 36
-47.
Хоружий Л.И., Доржиев Д.Ц.
(2010)
Методика оценки и учета прудовых земель и
продукции в рыбовод
-
ческих организациях / Бухгалтерский учет в сельском хозяйстве. —
№10. –
С. 4
-7.
