Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
54
TIJORAT BANKLARDA FINTECHNING RIVOJLANISH TENDENSIYASI
(O’ZBEKISTONDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN BANKLAR MISOLIDA)
PhD., dots.
G’ulomova Nigora Farxod qizi
Biznes va tadbirkorlik oliy maktabi
ORCID: 0009-0007-5017-4227
Janaydarova Kamola Abayevna
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalar universiteti Nurafshon filiali
ORCID: 0009-0005-6249-6739
Sulaymonova Adiba Baxodirjonovna
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalar universiteti
ORCID: 0009-0000-6524-774X
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tijorat banklarda FinTech strategiyalari rivojlanishining
asosiy yo’nalishlari O’zbekistonda faoliyat yuritayotgan banklar misolida keltirilgan. FinTech
strategiyalarining asosiy yo’nalishlaridan r
aqamli to'lov tizimlari,
sun’iy intellekt (AI) va
ma'lumotlarni tahlil qilish, blokcheyn, bank mobil ilovalar, raqamli banklar va FinTech startaplar
keltirilgan. S
huningdek, ularning qo’llanilishi natijasida banklarda bo’lgan o’zgarishlar
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank ma’lumotlariga asoslangan holda tahlil qilingan. Bunda
banklar
da 2001 yildan 2024 yil 1 avgust holatigacha bo’lgan davrdagi muomaladagi plastik
kartalar, banklar tomonidan o’rnatilgan to’lov terminallari, bankomatlar, infokiosklar, bank
ilovalari, raqamli banklar to’g’risida ma’lumotlar grafik usulida keltirilib tahl
il qilingan.
Kalit so’zlar:
FinTech, raqamli bank, raqamli to’lov tizimi, to’lov tizimi operatorlari, to’lov
terminal, bankomat, sun’iy intellekt, BigData,
kredit skoring, biometrik identifikatsiya.
DEVELOPMENT TREND OF FINTECH IN COMMERCIAL BANKS (USING THE EXAMPLE OF
BANKS LOCATED IN UZBEKISTAN)
PhD., associate prof.
Gulyamova N. F.
Graduate School of Business and Entrepreneurship
Janaydarova K. A.
Tashkent University of Information
Technologies named after Muhammad
al-Khwarizmi Nurafshan branch
Sulaymonova A. B.
Tashkent University of Information Technologies
named after Muhammad al-Khwarizmi
Abstract.
In this article, the main directions of the development of FinTech strategies in
commercial banks are presented on the example of banks operating in Uzbekistan. Among the
main areas of FinTech strategies are digital payment systems, artificial intelligence (AI) and data
analysis, blockchain, banking mobile applications, digital banks and FinTech startups.
UO
‘
K: 33.5
X SON - OKTABR, 2024
54-64
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
55
Also, the changes in banks as a result of their application were analyzed based on the data of the
Central Bank of the Republic of Uzbekistan. In this, information about plastic cards in circulation
in banks, payment terminals installed by banks, ATMs, infokiosks, bank applications, digital
banks from 2001 to August 1, 2024 was presented and analyzed graphically.
Keywords:
FinTech, digital banking, digital payment system, payment system operators,
payment terminal, ATM, artificial intelligence, BigData, credit scoring, biometric identification.
ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ F
I
NTECH В КОММЕРЧЕСКИХ БАНКАХ
(
НА ПРИМЕРЕ БАНКОВ НАХОДЯЩИХСЯ В УЗБЕКИСТАНЕ
)
PhD.
, доцент
Гулямова Нигора Фархадовна
Высшая школа бизнеса и предпринимательства
Джанайдарова Камола Абаевна
Нурафшанского филиала
Ташкентского университета
информационных
технологий имени Мухаммада аль
-
Хорезми
Сулайманова Адиба Бахадыржановна
Нурафшанского филиала
Ташкентского университета
информационных
технологий имени Мухаммада аль
-
Хорезми
Аннотация
.
В данной статье представлены основные направления развития
FinTech-
стратегий в коммерческих банках на примере банков, работающих в
Узбекистане. Среди основных направлений финтех
-
стратегий —
цифровые платежные
системы, искусственный интеллект (ИИ) и анализ
данных, блокчейн, банковские
мобильные приложения, цифровые банки и финтех
-
стартапы. Также на основе данных
Центрального банка Республики Узбекистан были проанализированы изменения в банках
в результате их применения. При этом в графическом виде представлена и
проанализирована информация о пластиковых картах, находящихся в обращении в
банках, платежных терминалах, установленных банками, банкоматах, инфокиосках,
банковских приложениях, цифровых банках с 2001 года по 1 августа 2024 года.
Ключевые слова:
FinTech, цифровой банкинг, цифровая платежная система,
операторы платежных систем, платежный терминал, банкомат, искусственный
интеллект, BigData, кредитный скоринг, биометрическая идентификация.
Kirish.
So‘nggi yillarda global miqyosda moliyaviy
texnologiyalar (FinTech) sohasida keskin
o‘zgarishlar va rivojlanishlar kuzatilmoqda. Bu o‘zgarishlar, ayniqsa, rivojlanayotgan
mamlakatlarda, shu jumladan O‘zbekiston bank tizimida ham sezilarli darajada namoyon
bo‘lmoqda. O‘zbekiston Respublikasining mol
iya sektori raqobatbardoshligini oshirish va
mijozlarga ko‘rsatilayotgan xizmatlarni takomillashtirish maqsadida FinTech innovatsiyalarini
qamrab olish zarurati kuchaymoqda.
O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan banklar, an’anaviy xizmatlardan tashqari, raqamli
platformalar va innovatsion yechimlar orqali moliyaviy xizmatlarni yanada kengaytirishga
intilmoqda. Ushbu maqolada, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan banklar misolida,
FinTechning rivojlanish tendentsiyalari, banklar tomonidan qo‘llanilayotgan yangi
texnologiyalar, shuningdek, bu jarayonning iqtisodiy va ijtimoiy ta'sirlari tahlil qilinadi. Ushbu
tahlil yordamida, FinTechning O‘zbekiston bank tizimidagi ahamiyati va kelajagi to‘g‘risida
kengroq tasavvurga ega bo‘lish imkoniyati yaratiladi.
Fintech (moliya texnologiyalari)
sohasidagi rivojlanish, bank xizmatlarining samaradorligini oshirish, mijozlarga yaxshiroq
xizmat ko'rsatish va yangi moliyaviy mahsulotlarni yaratish imkoniyatlarini taqdim etmoqda.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
56
Adabiyotlar sharhi.
Maqolaning asosiy qismiga o’tishdan oldin FinTech tushunchasi haqida bir qancha
kitoblar hamda maqolalarda keng qamrovli tadqiqotlar olib borilganligini ta’kidlab o’tish lozim.
Xususan,
Zhou (2022) esa sun’iy intellekt, katta ma’lumotlar va blokcheyn kabi raqamli
texnologiyalarning rivojlanishi bilan mamlakatlar bosqichma-bosqich raqamli iqtisodiyot
davriga kirib kelayotganini ta’kidladi.
Daniela Gabor o’z "Financial Technology and the Future of Finance"
(2020) maqolasida
fintechning iqtisodiy va moliyaviy tizimlarga ta'siri, shu jumladan, global moliya bozorlarida
yuzaga keladigan o'zgarishlar va qiyinchiliklar o'rganiladi. Gabor, fintechning iqtisodiy o'sishga
va moliya siyosatiga ta'sirini tahlil qiladi.
Rossiyalik iqtisodchi Yeshtokin (
2021
) o
’
zining
“
Российский финтех в национальной
финансовой системе: защитник интересов или скрытая угроза?” (Экономика,
предпринимательство и право)
nomli maqolasida FinTech kelib chiqishi juda qadimlarga
borib taqalishi va uning ilk ajdodlarini shu maqoladagi
Fintechning moliyaviy bozorning
mustaqil qatnashuvchisi sifatida shakllanish bosqichlarining xronologik tavsifida keltirgan.
Bunda ilk FinTech ajdodini molliyaviy aktivlar egalari o
’
z buyruqlarini va ko
’
rsatmalarini o
’
zlari
ishongan shaxslar yoki boshqaruvchilariga yetkazish vositasi bo
’
lgan qog
’
oz deb ko
’
rsatiladi.
Shuningdek, mahalliy iqtisodchilardan Mahmudova (2022) hammualliflikda 2022-yil
chop etilgan
“O‘zbekistonda moliyaviy texnologik korxonalarning rivojlanishi va istiqbollari”
nomli maqolada FinTech to’g’risida fikrlar yuritilib unga ta’rif berib o’tilgan. Maxmudova
va
bosh.lar (2023)
tomonidan hammualliflikda tayyorlangan “Industriya 4.0” o’quv qo’llanmada
ham bir qator fikrlar bildirib atamaga ta’rif ham keltirilgan
(Kamola, 2024).
Bu kitoblar va maqolalar FinTech sohasining turli jihatlarini o'rganishga, uning iqtisodiy
va moliyaviy tizimlarga ta'sirini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur maqolada mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan tijorat banklarining raqamli
iqtisodiyotga o’tish sharoitida o’z faoliyatlarini transformatsiyalash, ya’ni o’z foliyatlarida
moliyaviy texnologiyalarni qo’llash
jarayonlari milliy statistik rasmiy manbalardan
foydalangan holda o’rganiladi. Maqolani shakllantirish jarayonida o’rganish, tanlab olish,
qiyoslash, ilmiy-nazariy va empirik kuzatuvlardan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
O'zbekiston hududida faoliyat yuritayotgan banklarda FinTech strategiyalarining
rivojlanishi quyidagi asosiy yo’nalishlarga bo’lib o’rganish mumkin.
1.Raqamli to'lov tizimlari: mobil ilovalar, elektron hamyonlar va kontaktsiz to'lov
tizimlari kabi texnologiyalar bank xizmatlarini yanada qulay va tezkor qilishga yordam beradi.
Masalan, O'zbekistonda "Click" va "Payme" kabi mobil to'lov tizimlari keng tarqalgan bo'lib,
ular xalqa
ro standartlarga mos xizmatlarni taklif etmoqda. Bulardan tashqari O’zbekistonda
Humans
superapp, OsonPay hamyoni, to’lov xizmatlaridan Uzcard, Humo, Vizacard va endi
kirib kelgan muddatli to’lov uchun mo’ljallangan Unired kartasi aholi orasida foydalanilm
oqda.
O’zbekiston Markaziy banki o’z zaytida e’lon qilgan “To’lov tizimi operatorlari reestri” va
“To’lov tashkilotlari reestri” ma’lumotlariga ko’ra 2024 yil avgust holatiga O’zbekistonda to’lov
tizimining ikkita operatori (Humo, Uzcard) va 43 ta to’lov tashkil
otlari (Payme, Click, Oson,
Uzum va boshqalar) ro’yxatdan o’tgan
(Kamola, 2024).
Bugungi kunda asosan Uzcard hamda Humo plastik kartalari ko’proq muomalada.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 24 sentabrdagi “Plastik kartalar
orqali hisob-kitob tizimini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi 445
-sonli
qaroriga asosan Yagona umumrespublika prosessing markazi tashkil etilib,
“Uzcard” to’lov
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
57
tizimi faoliyat yurita boshladi. 2020 yil 11 aprelda Yagona umumrespublika prosessing markazi
MChJga “Uzcard” to’lov tizimi operatori lisenziyasi Markaziy bank tomonidan taqdim etildi
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentabrdagi
“Milliy to’lov tizimini
rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ–
3945-sonli qaroriga (Qaror, 2018) asosan
Milliy banklararo prosessing markazi tashkil etilib 2019 yilning I-
choragidan boshlab “Humo”
to’lov tizimi ishga tushirildi. Milliy banklararo prosessing markazi MChJga 2020 yil 11 aprelda
“Humo” to’lov tizimi operatori lisenziyasi Markaziy bank tom
onidan berildi.
Click orqali foydalanuvchilar bank kartalaridan foydalanib to'lovlarni amalga oshirishi,
hisob raqamlarini boshqarishi va hatto kommunal xizmatlar uchun to'lovlarni amalga oshirishi
mumkin. Click mobil ilovasi orqali amalga oshirilgan to'lovlar tezkor va xavfsiz bo'lishi bilan
ajralib turadi.
Payme yana bir mashhur mobil to'lov tizimi bo'lib, u orqali foydalanuvchilar nafaqat
to'lovlarni amalga oshirishi, balki internet va mobil aloqa uchun to'lovlarni ham bajarishi
mumkin. Bu tizim, shuningdek, kredit va debet kartalarini qo'llab-quvvatlaydi va tezkor
tranzaksiyalarni taqdim etadi.
1-rasm. Muomaladagi bank kartalari soni 2001-2022 yillar 1 yanvar holatiga
va 2024
Manba:
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банкнинг
www.cbu.uz
сайти
1-
rasmda O’zbekistonda 2001 yildan 2024 yilgacha mamlakatda muomalada bo’lgan
plastik kartalar sonining o’sish dinamikasi berilgan bo’lib, bunda o’sish yildan
yilga juda tez
sur’atlarda bo’layotganligini ko’rish mumkin. Mazkur diagrammadan ko’rinib turibdiki, 2001
Bank kartalari asosida banklararo chakana to‘lov tizimlari
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (cbu.uz)
3
https://cbu.uz/oz/statistics/paysistem/1279226/
4
https://cbu.uz/oz/statistics/paysistem/1843087/
78
139
217
406
429
2100
3220
3711
4490
6059
7909
8276
9503
11068
15215
16316
19523
19226
17686
20547
25776
27106
39482
50934
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
01.01.2001
01.01.2003
01.01.2005
01.01.2007
01.01.2009
01.01.2011
01.01.2013
01.01.2015
01.01.2017
01.01.2019
01.01.2021
01.01.2023
plastik kartalar soni ming donada
Muomaladagi bank kartalar soni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
58
yildan 2017 yilgacha bank kartalar soni jadallik bilan o’sib bormoqda, biroq 2017 yildan
boshlab 2018, 2019 yillar ularning soni sezilarli darajada kamaygan. Buni shu bilan izohlash
mumkinki, 02.02.2017 yilda Prezidentning “Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to’lash
mexanizmini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora
-
tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni
bilan
bog’liq. Ushbu Farmonda 2017 yilning fevral oyidan
boshlab quyidagi toʻlovlar naqd shaklda
berila boshlandi
(
Qaror, 2017)
:
1)
barcha turdagi pensiyalar -
butun mamlakat hududida hech qanday cheklovlarsiz toʻliq
hajmda;
2)
togʻli va olis tumanlardagi byudjet tashkilotlari хodimlariga ish haqi toʻlash, ijtimoiy
toʻlovlar hech qanday cheklovlarsiz toʻliq hajmda;
3)
oliy oʻquv yurtlari talabalariga stipendiyalarning kamida 50 foizi.
Dastlab, ya’ni 2001 yil boshiga atiga 78 ming dona plastik karta muomalada bo’lgan
bo’lsa, bu ko’rsatkich 2024 yil 1avgust holatiga ko’ra 50934 ming donaga yetgan. Bundan shuni
aniqlash mumkinki, muomaladagi plastik kartalar soni 2024 yili 2001 yilga nisbatan 50856
ming donaga yoki 653 barobarga oshgan.
2-rasm. O
’
zbekiston Respublikasi 2003-2022 yillar 1 yanvar holatiga, 2023 va
2024 yillar 1 avgust holatiga o’rnatilgan to’lov terminallari soni holatiga
Manba:
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банкнинг
www.cbu.uz
сайти
2-rasmda O
’
zbekiston hududida 2003-2024 yillar uchun o
’
rnatilgan to
’
lov terminallari
inografikasi berilgan bo
’
lib, 2003 yilda 2021 yilgacha ushbu ko
’
rsatkichda faqat o
’
sish
bo
’
lganligini ko
’
rish mumkin. Lekin 2022 yildan 2024 yilgacha to
’
lov terminallar sonida
kamayish kuzatiladi. Buni elektron tijorat (e-commerc), onlayn mobil ilovalar va onlayn to'lov
tizimlarining rivojlanishi, shuningdek, hududlarda plastik kartalardan naqd pullar yechib olish
uchun mo
’
ljallangan bankomatlar sonining o
’
sishi bilan izohlash mumkin.
Shunday qilib, to’lov
terminallar soni 2003 yildan 2021 yilgacha 1201 tadan 438410 ta yetdi, ya’ni 437209 taga yoki
1201
2782
11187
11487
14448
17922
24890
60631
85741
99688
112712
129679
169581
183060
208536
235712
244913
392361
438410
433384
428282
423989
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
350000
400000
450000
500000
01.01.2003
01.01.2005
01.01.2007
01.01.2009
01.01.2011
01.01.2013
01.01.2015
01.01.2017
01.01.2019
01.01.2021
01.01.2023
O'rnatilgan to'lov terminallar soni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
59
365 barobarga o’sdi. Ushbu ko’rsatkich 2021 yildan keyin 2024 yil 1 avgust holatiga 438410
tadan 423989 tagacha, ya’ni 14421 taga kamaygan.
3-
rasm. O’zbekistonda 2001
-2022 yillar 1 yanvar holatiga, 2023 va 2024 yillar
1 avgust holatiga o'rnatilgan bankomat va infokiosklar soni
Manba:
Банк карталари асосида банклараро чакана тўлов тизимлари
3-rasmda 2001-2024 yillar uchun O
’
zbekiston hududida o
’
rnatilgan bankomat va
infokiosklar sonining o
’
sish grafigi O
’
zbekiston Respublikasi Markaziy banki saytida
joylashtirilgan ma
’
lumotlar asosida tuzilgan bo
’
lib, bankomat va infokiosklarning sonida faqat
o
’
sishni kuzatish mumkin. Bu shundan dalolat beradiki, naqd pul taqchilligi yillar o
’
tgan sayin
sezilarli darajada kamayib borgan, shuningdek, banklar soni ko
’
payib ular o
’
rtasida raqobat
kuchayishi natijasida ular o
’
z mijozlariga ko
‘
rsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirish, plastik
kartochkalardan foydalanishda ularga qulaylik yaratish maqsadida ko
’
plab joylarga o
’
z
bankomat infokiosklarini o
’
rnatgan. Dastlab 2001 yilda ular soni 102 tani tashkil qilgan bo
’
lsa,
23 yil davomida ushbu ko
’
rsatkich 27844 tagacha o
’
sgan. Bu ko
’
rsatkich 273 barobarga
oshganligini bildiradi. Hozirgi kunga kelib naqd pul muammosi yoq bo
’
lib, banklar o
’
zlari
mijozlarni ko
’
proq naqd pul bilan ta
’
minlash tarafdorlaridir. Chunki ular tomonidan mijozlarga
ko
’
rsatilayotgan xizmat uchun haq foiz ko
’
rinishida oladilar.
2. Sun
’
iy intellekt (AI) va ma'lumotlarni tahlil qilish: AI va BigData texnologiyalari
banklarda mijozlarni tahlil qilish, kredit riski va firibgarlikni aniqlashda yordam beradi. O'zbek
banklari bu texnologiyalardan foydalanib, qaror qabul qilish jarayonlarini yanada
optimallashtirishmoqda.
O
’
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 17-fevraldagi
“
Sun
’
iy intellekt
texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to
‘
g
‘
risida
”
gi
qarori (
Qaror, 2021)
asosida mamlakatimizda ilm-fan va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari inqilobining asosi bo
‘
lgan sun
’
iy intellektdan foydalanishni kengaytirish
102
124
140
151
171
171
171
171
318
363
491
905
1417
1733
2012
2345
4954
5632
6859
9203
11800
12940
24102
27844
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
01.01.2001
01.01.2003
01.01.2005
01.01.2007
01.01.2009
01.01.2011
01.01.2013
01.01.2015
01.01.2017
01.01.2019
01.01.2021
01.01.2023
O'rnatilgan bankomat va infokiosklar soni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
60
maqsadida dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish va joriy qilish uchun har tomonlama
sharoitlar yaratildi.
Kapitalbank AI va Big Data texnologiyalarini qo'llash orqali kreditning to'g'ri
baholanishini va mijozlarning moliyaviy holatini yaxshiroq tahlil qilish imkoniyatlarini
yaratmoqda. Masalan, bank mijozlarning tarixiy ma'lumotlari asosida kreditlarni tasdiqlash va
shaxsiylashtirilgan takliflar taqdim etish uchun AI algoritmlaridan foydalanadi.
AT Aloqabank Cradle AI
–
video tahliliy tizim, Zypl. AI
–
Sun’iy intellekt asosidagi kredit
skoring va Face-ID
–
Biometrik identifikatsiya tizimlaridan o’z faoliyatida samarali foydalanib
kelmoqda
Ipoteka banki firibgarlikni aniqlash va oldini olish maqsadida ma'lumotlarni tahlil qilish
va AI texnologiyalaridan foydalanadi. Masalan, bank, turli tranzaksiyalarni tahlil qilib, noaniq
yoki shubhali faoliyatlarni aniqlashda AI asosidagi tizimlarni joriy etgan.
3.Blokcheyn, ayniqsa, xavfsiz va shaffof tranzaksiyalarni amalga oshirishda muhim rol
o'ynaydi. O'zbekistonda blokcheyn texnologiyalari asosida turli moliyaviy xizmatlar ishlab
chiqilmoqda, jumladan, kriptovalyutalar va smart-kontraktlar.
O'zbekistonning eng yirik to'lov tizimlaridan biri bo'lgan Uzcard va Humo, blokcheyn
texnologiyalarini qo'llashni rejalashtirmoqda. Bu texnologiya orqali tranzaksiyalarni
xavfsizroq va shaffofroq qilish mumkin bo'ladi, bu esa firibgarlik va noto'g'ri ma'lumotlarni
kamaytiradi.
4.Bank mobil ilovalar. FinTech kompaniyalari bilan raqobatlashayotgan ushbu mobil
ilovalar nafaqat onlayn banklarga xos, balkim an’anaviy banklar ham ularni o’z faoliyatlariga
samarali tadbiq qilib foydalanib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib barcha banklarnin
g o’z ilovalari
mavjud bo’lib, ular banklarga o’z mijozlariga samarali xizmat ko’rsatishda yordam berib
kelmoqda. Quyida keltirilgan 1-
jadvalda O’zbekiston hududida faoliyat yuritayotgan 21 ta bank
va ularning ilovalari hamda ilovalarniong mijozlar tomonidan yuklashlar soni 01.09.2024 yil
holatiga keltirilgan. Ushbu jadval yordamida bank ilovalari orasida eng ommaboplari qaysilari
ekanligi to’g’risida ma’lumotga ega bo’lish mumkin.
1-jadval
Bank ilovalari haqida ma’lumot
№
Bank nomi
Ilova nomi
Yuklashlar soni
1.
TBC bank
TBC UZ
5 mln. dan ziyod
2.
Anor bank
Anorbank
5 mln. dan ziyod
3.
Uzum Bank onlayn
Uzum bank
5 mln. dan ziyod
4.
Kapital bank
Kapitalbank
1 mln. dan ziyod
5.
Ipak Yoli bank
“
Ipak Yoli Mobile
”
1 mln. dan ziyod
6.
NBU
Milliy 2.0
1 mln. dan ziyod
7.
Aloqa bank
Zoomrad
1 mln. dan ziyod
8.
O’zsanoatqurilishbank
Joyda
1 mln. dan ziyod
9.
Infinbank
InfinBANK
1 mln. dan ziyod
10. AT Agro bank
Agrobank Mobile
1 mln. dan ziyod
11. Davr bank
Davr Mobile
1 mln. dan ziyod
12. Asaka bank
Asaka Mobile
1 mln. dan ziyod
13. Ipoteka bank
Ipoteka Mobile
1 mln. dan ziyod
14. Mikrokreditbank
MKB Mobile
500 mingdan ziyod
15. Ravnaq-bank
My RVK
500 mingdan ziyod
16. Hamkorbank
Hamkor Mobile
500 mingdan ziyod
17. Turonbank
MyTuron
100 mingdan ziyod
18. Xalq banki
Xalq Bank Business
100 mingdan ziyod
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
61
19. Asiya Alliance Bank
MyAlliance
100 mingdan ziyod
20. Biznesni rivojlantirish banki
Quant
100 mingdan ziyod
21. Orient Finans Bank
OFB
100 mingdan ziyod
Manba:
muallif tomonidan play market ma’lumotlariga asoslanib 01.09.2024 yil holatiga tuzilgan.
Jadvaldan ko
’
rinib turibdiki, Ozbekistonda faoliyat yuritayotgan banklar ilovalarining eng
ommaboplari TBC bankning TBC UZ, Anor bankning Anorbank va Uzum bankning Uzum bank
ilovalari bo
’
lib, ular mazkur yilning 1 sentabr holatiga 5 mln.dan ziyod Play Marketdan yuklab
olingan. Bunga asosiy sabab
–
ushbu banklar faqat onlayn xizmat ko
’
rsatishlaridadir. TBC bank
va Anorbanklar raqamli banklar hisoblanadi.
4.Raqamli banklar va fintech startaplar: Yangi raqamli banklar va FinTech startaplar
moliyaviy xizmatlarni innovatsion tarzda taklif etmoqda. O'zbekistonda yangi raqamli banklar
va fintech startaplar soni ortib bormoqda, bu esa raqobatni kuchaytirib, mijozlarga yanada
yaxshi xizmat ko'rsatishga imkon yaratmoqda.
2-jadval
2024 yil 1 avgust holatiga faoliyat yuritayotgan raqamli banklarda muomaladagi bank
plastik kartalari, terminallar, hamda 2023 va 2024 yillar yanvar-iyul oylari davomida
to’lov terminallari orqali tushgan tushumlar to’g’risida ma’lumot
№
Raqamli
banklar nomi
Muomaladagi bank
kartalari soni
O’rnatilgan to’lov
terminallari soni
Yanvar-iyul oylari davomida
to’lov terminallari orqali tushgan
tushumlar (mln.so’mda)
01.08.
2023
holatiga
01.08.
2024
holatiga
01.08.
2023
holatiga
01.08.
2024
holatiga
2023 yil
2024 yil
1. TBC bank
1405231 3772897
48
27
3173461,16
5267411,43
2. Anor bank
1553205 1863764
1112
1372
232271,56
496269,42
3. Avo bank
21062
0
842107,68
4. Uzum bank
0
1301
0
0
3399375,81
3306145,1
5. Apex bank
1352
0
336,24
6. Smart bank
65,45
1433,25
7. Yangi bank
2950
197
140998,32
8. Hayot bank
64
7132
9
63
14180,81
Manba:
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlariga asosan muallif tomonidan tuzildi.
O
’
zbekistonda ochilgan birinchi raqamli bank Gruziyaning TBC Bank Group PLC
kompaniyasining sho
’
ba banki - TBC banki bo
’
lib, u o
’
z faoliyatini 2020 yil oktabr oyida
boshlagan. Shu yilning o
’
zida ikkinchi raqamli bank, lekin birinchi milliy raqamli bank -
Anorbank o
’
z faoliyatini boshladi. Bugungi kunga kelib ularning soni 8 taga yetdi. 2.1-jadvaldan
ko
’
rinib turibdiki, o
’
tgan yili bank kartalari soni bo
’
yicha Anor bank yetakchilik qilgan bo
’
lsa,
to
’
lov terminallari orqali tushgan tushumlar bo
’
yicha TBC bank oldinda. Mazkur yilning 1
avgust holatiga ko
’
ra muomaladagi bank kartalari soni (3772897 ta) va to
’
lov terminallari
orqali tushumlar (5267411.43 mln. so
’
m) bo
’
yicha birinchi o
’
rinni TBC bank egallab turibdi.
Avo bank, Apex bank va Yangi bank o
’
z faoliyatlarini 2024 yil boshlaganliklari uchun 2023 yil
uchun hech qanday ko
’
rsatkich ko
’
rsatilmagan.
Yana shuni ta
’
kidlab o
’
tish joizki, 2023 yil o
’
z faoliyatlarini boshlagan TBC bank, Anor
bank, Uzum bank va Smart banklarda bank kartalari soni (Smart bankdan tashqari) hamda
to
’
lov terminallari orqali tushgan tushumlar bo
’
yicha ko
’
rsatkichlarda sezilarli darajada o
’
sish
bo
’
lgan. Bu esa o
’
z navbatida ushbu banklar aholi orasida ommalashayotganidan, shunigdek
aholi ishonchini qozonib borayotganligidan darak beradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
62
4-
rasm. O’zbekistonda moliyaviy texnologiyalarning rivojlanishi (2023 yil uchun)
Manba:
(
Анализ
развития
финтех
отрасли) O’zbekistonnig “Raqamli
iqtisodiyot tadqiqot
markazi” davlat myassasasi olib borgan tadqiqot natijalariga ko’ra.
O'zbekistonda FinTechning rivojlanish tendentsiyasi o'zining dinamikligi va innovatsion
imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Oxirgi yillarda banklar va moliyaviy muassasalar FinTech
texnologiyalarini faol ravishda joriy etishmoqda, bu esa bir qator muhim yo'nalishlarda
o'zgarishlarga olib keldi.
1.Raqamli to'lov tizimlarining takomillashuvi - mobil ilovalar, elektron hamyonlar va
kontaktsiz to'lov tizimlari kabi texnologiyalar bank xizmatlarini yanada qulay va tezkor qilishga
yordam beradi.
4-jadval
Elektron pullar tizimlari reestri (2023 yil uchun)
№
Elektron pullar
tizimlarining
nomi
Operator nomi
Emitent nomi
Elektron pullarning
muomalaga
chiqarilgan sana
1.
"OSON"
"BRIO GROUP" MChJ
“Алокабанк”
ATB
11.10.2022 y.
2.
"E-CARD"
"INSPIRED" MChJ
"Универсалбанк"
ATB
21.08.2020 y.
3.
"CLICK"
"CLICK" MChJ
"Агробанк"
ATB
21.08.2020 y.
4.
“alif.mobi”
“ALIF TECH”
MChJ
“Алокабанк”
ATB
02.11.2020 y.
5.
“A
-
pay”
“CENTER FOR DIGITAL
TECHNOLOGY AND
INNOVATION” MChJ
“Uzum bank”
AJ
01.07.2022 y.
6.
“GlobalPay”
“Global Solutions”
MChJ
“Алокабанк”
ATB
17.11.2021 y.
7.
“Payway”
“Payway”
MChJ
“Uzum bank”
AJ
29.07.2022 y.
8.
“Apelsin”
“Uzum bank”
AJ
“Uzum bank”
AJ
29.07.2022 y.
9.
“ExMoney”
“O‘zbekiston Respublikasi
Tovar xomashyo birjasi”
AJ
“Трастбанк”
XAB
30.08.2022 y.
10.
“UCOIN”
“Универсал банк”
ATB
“Универсал банк”
ATB
17.02.2023 y.
11.
“PAYNET WALLET”
“UZPAYNET”
MChJ
“Народный банк”
ATB
18.07.2023 y.
Manba:
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки (
cbu.uz)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
63
2. Bank tizida Sun
’
iy intellekt (AI) va BigData texnologiyalarini qo
’
llash orqali banklarda
mijozlarni tahlil qilish, kredit riski va firibgarlikni aniqlashda katta imkoniyatlar bermoqda.
O'zbek banklari bu texnologiyalardan foydalanib, qaror qabul qilish jarayonlarini yanada
optimallashtirishmoqda.
3.
Hozirda nafaqat raqamli banklar balkim an
’
anaviy banklar xizmatlaridan masofadan,
yani bankka tashrif buyurmay turib foydalanish mumkin. Banklar o
’
z mobil ilovalarni o
’
z
faoliyatlariga samarali tadbiq qilib foydalanib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib barcha
banklarning o
’
z ilovalari mavjud bo
’
lib, ular banklarga o
’
z mijozlariga samarali xizmat
ko
’
rsatishda yordam berib kelmoqda.
4. O
’
zbekistonda moliyaviy xizmatlarni innovatsion tarzda taklif etayotgan raqamli
banklar va fintech startaplar soni ortib bormoqda. Bu esa o
’
z navbatida moliyaviy bozorda
raqobatni kuchaytirib, mijozlarga yanada yaxshi xizmat ko'rsatishga imkon yaratmoqda.
2024 yilning fevral oyidan boshlab yuqoridagi jadvalda keltirilgan elektron pullar
tizimlaridan tashqari yana ikkita:
1HLSW
va
UZUM NASIYA
amal qilishni boshlagan.
Xulosa va takliflar.
Hozirda O
’
zbekistonda 32 ta bank, 43 to
’
lov tashkilotlari (13.09.2024 yil holatiga), faoliyat
yurimoqda. Shulardan muomaladagi plastik kartalar soni bo
’
yicha quyidagi banklar birinchi
uchlikni egallab turibdi: 1) Xalq banki
–
11298785 ta; 2) Agrobank
–
4852620 ta va 3) Ipoteka
bank
–
4358502 ta.
2004 yil 1 avgust holatiga joylarda banklar tomonidan o
’
rnatilgan terminallar soni -
423989 ta, bankomat va infokiosklar soni
–
27844 ta, muomaladagi plastik kartalar soni -
50934084 ta, masofadan bank xizmatlarini ko
‘
rsatuvchi tizimlardan foydalanuvchilarning soni
jami - 45626947 tani tashkil etadi.
27.05.2024 yil holatiga to’lov tizim operatorlari 2 nafar, ya’ni
Uzcard va Xumo.
Xulosa qilib aytganda, O'zbekistonda FinTechning rivojlanish tendentsiyasi bank
sektorining modernizatsiyasi va raqobatbardoshligini oshirishda muhim rol o'ynaydi. Bu
jarayon davom etar ekan, banklar va FinTech kompaniyalari o'rtasida hamkorlik,
innovatsiyalarni joriy etish va regulyatorlar bilan aloqalarni mustahkamlash orqali moliyaviy
xizmatlar sifatini yanada oshirish imkoniyatlari mavjud. Yangi texnologiyalar, jumladan, sun'iy
intellekt, blokcheyn, va mobil to'lovlar bank xizmatlarini yanada qulay va samarali qilishga
yordam bermoqda. FinTech kompaniyalari mijozlar uchun shaxsiylashtirilgan xizmatlar taklif
etish orqali banklarning raqobatbardoshligini oshirmoqda. Shuningdek, onlayn va mobil bank
xizmatlariga bo'lgan talabning ortishi tijorat banklariga o'z xizmatlarini kengaytirish va yangi
bozor segmentlariga kirish imkoniyatini bermoqda.
Biroq, FinTechning rivojlanishi bilan birga, xavfsizlik, regulyatsiya va ma'lumotlarni
himoya qilish masalalari ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Tijorat banklari ushbu
o'zgarishlarga moslashish va raqobatbardosh bo'lish uchun guyidagilarni amalga oshirishlari
zarur.
1.Innovatsiyalarni qabul qilish. Tijorat banklari yangi texnologiyalarni joriy etishga
tayyor bo'lishlari kerak. Shu jumladan, sun'iy intellekt va ma'lumotlar tahlilidan foydalanib,
mijozlar ehtiyojlarini yanada yaxshi tushunish imkoniyatiga ega bo'lishlari lozim.
2.Hamkorlik. FinTech startaplari bilan hamkorlik o'rnatish tijorat banklariga yangi
xizmatlar va mahsulotlar ishlab chiqishda yordam berishi mumkin. Bu, shuningdek,
banklarning innovatsion ekotizimda faol ishtirok etishiga yordam beradi.
3.Xavfsizlikka e'tibor. Moliya sohasidagi raqamli tahdidlar ko'payishi bilan banklar
ma'lumotlar xavfsizligi va mijozlar maxfiyligini ta'minlashga alohida e'tibor qaratishlari zarur.
Yangi xavfsizlik texnologiyalarini joriy etish va malakali mutaxassislarni jalb qilish muhim.
zbekiston Respublikasi Markaziy bankining moliyaviy savodxonlik bo
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
64
4.Mijozlarga e'tibor. Banklar mijozlarga yo'naltirilgan xizmatlarni taklif etishga e'tibor
berishlari kerak. Mijozlar bilan muloqot va feedback mexanizmlarini rivojlantirish, shuningdek,
shaxsiylashtirilgan takliflarni yaratish banklarning raqobatbardoshligini oshiradi.
5.Regulyatorlar bilan hamkorlik. Banklar va regulyatorlar o'rtasida ochiq muloqot
o'rnatish, FinTechning rivojlanishiga yordam berishi va xavfsizlikni ta'minlashi mumkin.
Regulyatsiyalarni tushunish va ularga rioya qilish banklarning muvaffaqiyati uchun muhimdir.
Ushbu takliflar tijorat banklarining FinTech orqali rivojlanishiga yordam berishi va
moliya sohasidagi o'zgarishlarga moslashishlariga ko'maklashishi mumkin.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Kamola, J. (2024). FINTECHNING SHAKLLANISH BOSQICHLARI, TUSHUNCHASI VA
MAZMUN MOHIYATI. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali, 2(16), 31-40.
Mamadiyarov, Z. (2022).
РАҚАМЛИ
ТРАНСФОРМАЦИЯ
ЖАРАЁНИДА
БАНК
ХИЗМАТЛАРИНИ
МАСОФАДАН
КЎРСАТИШНИ
ИННОВАЦИОН
РИВОЖЛАНТИРИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
Maxmudova G.N., G’ulomova N.F., Zayniddinov B.G’., Shadmankulova D.A. (2023) Industriya
4.0, (127-b.)
Maxmudova G.N., Karimov D.M.,
Xaitboyev B.X. (2022). O‘zbekistonda moliyaviy texnologik
korxonalarning rivojlanishi va istiqbollari, 2-
b, Iqtisod va moliya/Эконо
-
мика и Финансы,
11(159, 53-b)
Qaror (2017) PQ-2753-son 02.02.2017.
Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to’lash
mexanizmini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora
-tadbirlar. (lex.uz)
Qaror (2018) PQ-3945-son 19.09.2018.
Milliy to’lov tizimini rivojlantirish chora
-tadbirlari
to’g’risida
(lex.uz)
Qaror (2021) PQ-4996-
Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish
uchun shart-sharoitlar yaratish chora-
tadbirlari to‘g‘risida (lex.uz)
Zhou, Y. (2022) The Application Trend of Digital Finance and Technological Innovation in
the Development of Green Economy. J. Environ. Public Health, 2022, 1064558.
Ештокин С.В. (2021) Российский финтех
в национальной финансовой системе:
защитник интересов или скрытая угроза? // Экономика, предпринимательство и право.
Том
11.
–
№ 8. –
С
. 1915-1944.
–
