Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
270
QORAQALPOG’ISTON RESPUBLIKASIDA OʻLIM KOʻRSATKICHLARINING
DINAMIKASI VA TENDENSIYALARINI STATISTIK TAHLILI
PhD
Yeshniyazov Djamshid Djaxangirovich
O‘zbekiston Respublik
asi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi,
Kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar instituti
ORCID: 0009-0001-6633-528X
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Qoraqalpog‘iston Respublikasining 20 yil davr oralig‘idagi
vafot etganlar mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlari dinamikasi ko‘rib chiqilgan, ushbu
ko‘rsatkichlarning shahar va qishloqlardagi holati taqqoslangan. Shuningdek,
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi tuman shaharlar kesimida o‘lim koeffitsienti o‘zaro solishtirish orqali tahlil qilinib,
xalqaro mezonlar asosida tuman shaharlar ko‘rsatkichlari ko‘rib chiqilgan va vafot etganlarning
o‘lim sabablari tahlil qilingan. Shu bilan bir qatorda, Qoraqalpog‘iston Respublikasida go‘daklar
o‘limi dinamikasi ko‘rib chiqilib, yillar kesimida hamda 1 yoshgacha vafot etganlarning o‘lim
sabablari bo‘yicha tahlillar amalga oshirilgan. Qoraqalpog’iston Respublikasida tug’ilishda
kutilayotgan
umr davomiyligi ko’rsatkichi so’nggi yillardagi tendentsiyasi yillar
kesimida o’zaro
taqqoslanib tahlil qilingan va barcha tahlillar asosida xulosa va takliflar keltrilgan.
Kalit so‘zlar
:
o‘lim
,
o‘lim sabablari
,
go‘daklar o‘limi
,
o‘lim va go‘daklar o‘limi
koeffitsienti,
tug‘ilishda kutilayotgan umr davomiyligi
,
o‘lim koeff
itsienti mezonlari.
СТАТИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ДИНАМИКИ И ТЕНДЕНЦИЙ ИЗМЕНЕНИЯ
ПОКАЗАТЕЛЕЙ СМЕРТНОСТИ В РЕСПУБЛИКЕ КАРАКАЛПАКСТАН
PhD
Ешниязов Джамшид Джахангирович
Агентства статистики при Президенте Республики Узбекистан,
Института повышения квалификации кадров
и статистических исследований
Аннотация.
В данной статье рассматриваются показатели динамики
абсолютных и относительных показателей смертности населения Республики
Каракалпакстан за 20
-
летний период, сравнивается положение этих показателей в
городах и селах. Также в разрезе районных городов Республики Каракалпакстан
коэффициенты смертности были проанализированы путем перекрестного сравнения,
были рассмотрены показатели районных городов на основе международных критериев и
проанализированы причины смерти умерших.
Кроме того, была
изучена динамика
младенческой смертности в Республике Каракалпакстан и проведен анализ причин
смерти в разрезе лет, а также тех, кто умер в возрасте до 1 года.
Проведено сравнение
и анализ динамики ожидаемой продолжительности жизни при рождении в Республике
Каракалпакстан за последние годы, на основании всех анализов сделаны выводы и
предложения.
Ключевые слова:
смерть, причины смерти, младенческая смертность,
коэффициент
смертности
и
младенческой
смертности,
ожидаемая
продолжительность жизни при рождении, критерии уровня смертности.
UO
‘
K: 314.482
VI SON
—
IYUN, 2024
270-279
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
271
STATISTICAL ANALYSIS OF THE DYNAMICS AND TRENDS OF MORTALITY
RATES IN THE REPUBLIC OF KARAKALPAKSTAN
PhD
Yeshniyazov Djamshid Djaxangirovich
Statistical agency under the President of the Republic of Uzbekistan,
Institute for Staff Advanced Training and Statistical Research
Abstract.
This article examines the dynamics of absolute and relative mortality rates of the
population of the Republic of Karakalpakstan over a 20-year period, and compares the position of
these indicators in cities and villages. Also, in the context of regional cities of the Republic of
Karakalpakstan, mortality rates were analyzed through cross-comparison, the indicators of
regional cities were examined based on international criteria, and the causes of death of the
deceased were analyzed. In addition, the dynamics of infant mortality in the Republic of
Karakalpakstan was studied and an analysis was carried out of the causes of death by year, as
well as those who died under the age of 1 year. A comparison and analysis of the dynamics of life
expectancy at birth in the Republic of Karakalpakstan in recent years has been carried out, and
conclusions and proposals have been made based on all the analyses.
Key words
: death, causes of death, infant mortality, mortality rate and infant mortality rate,
life expectancy at birth, mortality rate criteria.
Kirish.
Aholi soni dinamikasini o
‘
rganish uning o
‘
zgarishi asosiy tendentsiyasini kuzatish, ushbu
o
‘
zgarishlarning asosiy sabablarini aniqlash, dinamik j
arayonlarga ta’sir qiluvchi,
belgilovchi
omillar ta’sirining iqtisodiy va demografik oqibatlarini aniqlash imkonini beradi. Shuni
ta’kidlash kerakki, iqtisodiy va siyosiy omillarning o
‘
zi aholi soni dinamikasiga va aholining
demografik va ijtimoiy xususiyatlarining tarkibiy o
‘
zgarishi
ga bevosita ta’sir qiladi. Mamlakat
hududida ham, undan tashqarisida ham erkin harakatlanish qobiliyati, professional sohada
muvaffaqiyatga erishishga e’tibor qaratish, bandlikdagi o
‘
zgarishlar, dunyoning istalgan
nuqtasidan ishlash qobiliyati bularning barchasi aholi sonini hududlar, mehnat sohalari,
mehnat bozorlari va boshqalar o
‘
rtasida qayta taqsimlashga olib keladi.
Adabiyotlar sharhi.
Aholining tabiiy harakati, ya’ni aholi tug‘ilishi, vafot etishi, nikoh qurish hamda ah
olining
nikohdan ajralishlar muammolarini tadqiq qilish borasida xorijiy mamlakatlar olimlari ilmiy
tadqiqotlar olib borgan.
Demografik jarayonlar bilan bog‘liq hodisalar orasida Kvashaning
(1985)
yozishicha
tug
‘
ilish, o‘lim, nikoh, ajralish va migratsiya
y
ig‘indisini aniqlab, ular
aholi soni va tarkibini
o
‘
zgartirishda asosiy hisoblagan. Har yili bunday jarayonlar soni juda ko
‘
p
sodir bo‘ladi
. Ushbu
jarayonlarni o
‘
rganish va ularning qonuniyatlarini aniqlash uchun ushbu jarayonlarning asosiy
tendentsiyalarini tushunish kerak deb yozadi Kvasha. Bundan tashqari, Kvashaning
(1985)
ta’kidlashicha, demografik jarayonlarni tahlil qilishda ularning bir
-biri bilan chambarchas
bog
‘
liqligini ham inobatga olish kerak.
Aholi ko‘payishining evolyutsion nazariyasini ishl
ab chiqishda fransuz demografi
A.Landriga tegishli bo‘lib, Chex demografi Pavlik
(1967)
va rus demografi Kvasha
(1974)
bu
nazariyaning amaliyotga qo‘llanilishini ko‘rsatib berishgan.
Amerikalik demograflar Hauzer va Dunkanlar
(1959)
demografiyada tor va keng
yondashuvlar orasidagi farq haqida gapirar ekanlar, birinchi demografik tahlilni, ikkinchisini
aholishunoslik deb atashgan.
“
Demografik tahlil,
—
deb yozadilar ular,
—
aholi
o
‘
zgaruvchanligining tarkibiy qismlari va ularning o
‘
zgarishini o
‘
rganish bilan shug
‘
ullanadi.
Aholishunos
lik fanining diqqat markazida nafaqat demografik o‘zgaruvchilar, balki aholi
o'zgarishi va boshqa o
‘
zgaruvchilar o‘rtasidagi munosabatlar
- ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
272
biologik, genetik, geografik va boshqalar ham bo‘ladi. Ahol
ishunoslik fanining ob
’
ekti hech
bo
‘
lmaganda demografik tendentsiyalarning determinantlari va oqibatlaridir deb yozgan
amerikalik demograflar.
O‘lim
-
bu avlodning yo‘q bo‘lib ketish jarayoni. O‘lim tirik tug‘ilgandan
so
‘
ng har qanday
vaqtdan keyin hayot belg
ilarining yakuniy va qaytarib bo‘lmaydigan to‘xtashi hisoblanadi.
O‘lim
-
bu turli yoshlarda sodir bo‘ladigan va ularning yig‘indisida haqiqiy yoki faraziy avlodning
yo‘q bo‘lib ketish tartibini belgilaydigan ko‘plab individual o‘limlardan iborat bo‘lgan om
maviy
jarayon (Стешенко, 1981).
Statistikada o
‘
lim deganda vafot etganlar yillik sonining bir yildagi
o
‘
rtacha aholi soniga nisbati tushuniladi.
Vishnevskiy (1982) tug
‘
ilishni aholida farzand ko
‘
rish, prokreatsiya, yangi avlodlarni
yaratish jarayoni sifati
da belgilaydi. Uning fikricha o‘lim esa avlodlar uchun bir xil darajada
doimiy yo
‘
q bo
‘
lib ketish jarayonidir.
Shu bilan birgalikda ko`plab mahalliy olimlar ilmiy ishlarida mamlakatimizning
demografik rivojlanishi, aholining tabiiy va mehanik harakatik, Qo
raqalpog‘iston Respublikasi
aholisining tabiiy o‘sishi bo‘yicha ishlarda o‘z aksini topgan.
Aholi eng muhim demografik xususiyatlardan biridir. Tug‘ilish, o‘lim, migratsiya
jarayonlari tufayli u doimiy ravishda o'zgarib turadi. Shuning uchun indikatorni tahlil qilishda
ushbu demografik jarayonlarni hisobga olish kerak. Bundan tashqari, ma'muriy-hududiy
chegaralar va aholi toifalariga e
’
tibor berilishi kerak.
Tadqiqot metodologiyasi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasida aholining tabiiy harakati, xususan, tug‘i
lish, nikoh va
ajrim hodisalari borasida olib borilgan tadqiqot jarayonida statistik jadval va grafiklar,
induksiya va deduksiya, tahlil va sintez, kabi turli statistik tahlil usullaridan keng foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
O
‘
lim darajasi tug
‘
ilish darajasi bilan birga aholining tabiiy harakatini tavsiflovchi juda
muhim demografik jarayon hisoblanadi.
Quyidagi jadvalda Qoraqalpog
‘
iston Respublikasining vafot etganlar soni dinamikasi 20
yil davr oralig
‘
idagi ko
‘
rsatkichi keltirilgan. Jadval ma
’
lumotlarining tahlili shuni
ko
‘
rsatmoqdaki, vafot etganlar soni dinamikasi sezilarli o
‘
zgarishlarsiz, deyarli barqaror
darajada bo
‘
lganligini ko
‘
rishimiz mumkin. Ammo so
‘
nggi 5 yil ichida shahar joylarida ushbu
ko
‘
rsatkichning o
‘
sganligi, ayniqsa 2022-yilda 2021-yilga nisbatan 1564 nafar yoki 35,6 %ga
oshganligi jami vafot etganlar soniga (jami vafot etganlarning 62,1 % shahar joylarga to
‘
g
‘
ri
kelgan) ham katta ta
’
sir qilgan. Qishloq joylarida esa 2020-yildagi ko
‘
rsatkichni inobatga
olmasa (COVID-19 pandemiyasi sababli ko
‘
rsatkichlar oshgan) pasayishni ko
‘
rishimiz mumkin.
Umuman olganda so
’
nggi 20 yil ichida o
‘
limning mutlaq ko
‘
rsatkichlari oshgan bo
‘
lib,
bazis davr bilan taqqoslaganda 1415 kishiga yoki 16,3%ga, shahar joylarida esa 2158 kishiga
yoki 50,5 %ga oshganini, qishloq joylarida esa 743 kishiga yoki 16,9 % kamayganini ko
‘
rishimiz
mumkin.
Xuddi shu davrlarda Qoraqalpog
‘
iston Respublikasida o
‘
lim koeffitsienti ko
‘
rsatkichi
aksincha kamayish tendensiyasiga ega (2-jadval).
Jadval ma
’
lumotlari tahlili shuni ko
‘
rsatadiki, eng past ko
‘
rsatkich
4,5‰
ga teng bo
‘
lib
(shahar joylarida
4,9 ‰ –
2019-yilda, qishloq joylarida
3,6‰ –
2022- hamda 2023-yillar)
2019-yilda qayd etilgan bo
‘
lsa, eng yuqori ko
‘
rsatkich 2005-yilda qayd etilgan bo
‘
lib mos
ravishda jami ko
‘
rsatkichda
5,8 ‰,
shaharda
6,6 ‰ (
shahar joylarida ushbu ko
‘
rsatkich 2023-
yilda ham kuzatilgan), qishloq joylarida
5,7 ‰
tashkil etgan.
2023-yilda ushbu ko
‘
rsatkich bazis yilga nisbatan
0,5 ‰
ga yoki 8,9%ga (shahar joylarda
0,2‰
yoki 3,1%ga oshgan, qishloq joylarda
1,9 ‰
yoki 34,5%ga kamaygan) kamaygan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
273
1-jadval
Qoqaqalpog‘iston Respublikasida 2003
-2023 yillarda vafot etganlar soni dinamikasi
103
Yillar
Jami
Shahar
Qishloq
O‘sish sur’ati (zanjirli),%
Jami
shahar
qishloq
2003
8684
4275
4409
94,8
94,1
95,5
2004
8216
4024
4192
94,6
94,1
95,1
2005
9199
4571
4628
112,0
113,6
110,4
2006
8594
4185
4409
93,4
91,6
95,3
2007
8438
4124
4314
98,2
98,5
97,8
2008
8610
4190
4420
102,0
101,6
102,5
2009
8172
4009
4163
94,9
95,7
94,2
2010
8342
4270
4072
102,1
106,5
97,8
2011
8184
4222
3962
98,1
98,9
97,3
2012
8208
4244
3964
100,3
100,5
100,1
2013
8134
4114
4020
99,1
96,9
101,4
2014
8157
4174
3983
100,3
101,5
99,1
2015
8094
4138
3956
99,2
99,1
99,3
2016
8396
4289
4107
103,7
103,6
103,8
2017
8661
4370
4291
103,2
101,9
104,5
2018
8602
4306
4296
99,3
98,5
100,1
2019
8461
4281
4180
98,4
99,4
97,3
2020
9164
4764
4400
108,3
111,3
105,3
2021
8756
4386
4370
95,5
92,1
99,3
2022
9585
5950
3635
109,5
135,7
83,2
2023
10099
6433
3666
105,4
108,1
100,9
2-jadval
Qoqa
qalpog‘iston
Respublikasida 2003-2023 yillarda o
‘
lim koeffitsiyenti dinamikasi
(
har 1000 kishiga nisbatan, promille
)
104
Yillar
Jami
Shahar
Qishloq
O‘sish sur’ati (zanjirli),%
Jami
shahar
qishloq
2003
5,6
6,4
5,5
94,9
97,0
93,2
2004
5,2
6,1
5,2
92,9
95,3
94,5
2005
5,8
6,6
5,7
111,5
108,2
109,6
2006
5,4
6,3
5,4
93,1
95,5
94,7
2007
5,3
6,0
5,3
98,1
95,2
98,1
2008
5,4
5,9
5,3
101,9
98,3
100,0
2009
5,0
5,0
5,2
92,6
84,7
98,1
2010
5,0
5,1
4,8
100,0
102,0
92,3
2011
4,9
5,1
4,7
98,0
100,0
97,9
2012
4,8
5,2
4,6
98,0
102,0
97,9
2013
4,7
5,1
4,6
97,9
98,1
100,0
2014
4,7
5,2
4,5
100,0
102,0
97,8
2015
4,6
5,1
4,4
97,9
98,1
97,8
2016
4,7
5,1
4,5
102,2
100,0
102,3
2017
4,7
5,2
4,6
100,0
102,0
102,2
2018
4,6
5,0
4,5
97,9
96,2
97,8
2019
4,5
4,9
4,4
97,8
98,0
97,8
2020
4,8
5,6
4,5
106,7
114,3
102,3
2021
4,5
5,5
4,4
93,8
98,2
97,8
2022
4,9
5,0
3,6
108,9
90,9
81,8
2023
5,1
6,6
3,6
104,1
132,0
100,0
103
O
‘
zbekiston Respublikasi Pezidenti huzuridagi statistika agentligi statistika portalining rasmiy sayti
104
O
‘
zbekiston Respublikasi Pezidenti huzuridagi statistika agentligi statistika portalining rasmiy sayti
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
274
E
’
tiborlisi, mutlaq ko
‘
rsatkichlarda ham, nisbiy ko
‘
rsatkichlarda ham o
‘
lim ko
‘
rsatkichi
shaharlarda oshganligi, qishloq joylarda esa kamayganligini e
’
tirof etish mumkin.
1-rasm.
Qoqaqalpog‘iston Respublikasida 2003
-
2023 yillarda o’lim
koeffitsienti dinamikasi
105
1-
rasmda ham yuqorida ta’kidlangan fikrlarning tasdig‘i yaqqol ko‘
rinib, shahar joylarda
o
‘
lim koeffitsiyenti sezilarli darajada yuqori, qishloq joylarida esa jami ko
‘
rsatkichga nisbatan
pastroqligi ko
‘
rinib turibdi.
2-rasm.
Qoqaqalpog‘iston Respublikasi tuman shaharlarida
2023-yil o
‘
lim koeffitsiyenti
106
Yuqoridagi 2-
rasmda Qoraqalpog’iston Re
spublikasining tuman shaharlari 2023-yilda
qayd etilgan o‘lim koeffitsiyenti ko’rsatkichlari keltirilgan. Ko‘rinib turibdiki, Taxtako‘pir
(8,5‰), Qorao‘zak (7,3 ‰), Chimboy (7,2 ‰), Nukus (6,2‰), Mo‘ynoq (5,7 ‰), Kege
yli va
Shumanay (5,4 ‰) tumanlarida res
p
ublika ko‘rsatkichidan ham yuqori qayd etilgan.
Qolgan
tumanlarda ushbu ko‘rsatkich respublika ko‘rsatkichidan past bo‘lgan. Ammo ushbu
105
O‘zbekiston Respublikasi Pezidenti huzuridagi statistika agentligining rasmiy sayti:
tomonidan tayyorlandi.
106
O‘zbekiston Respubl
ikasi Pezidenti huzuridagi statistika agentligining rasmiy sayti:
tomonidan tayyorlandi.
3
4
5
6
7
O
'li
m
ni
ng
um
um
iy
k
oef
fi
tsi
ent
i,
pr
om
il
le
yillar
Jami
Shahar
Qishloq
8,5
7,3 7,2
6,2 5,7
5,4 5,4 5,1 5,0 5,0 4,9 4,9
4,6 4,5 4,4 4,4 4,3 4,0
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
T
ax
tak
o‘
pir
Qo
rao
‘za
k
C
h
im
b
o
y
Nu
k
u
s
Mo
‘y
no
q
Keg
ey
li
Sh
u
m
an
ay
Qo
raq
alp
o
g
'i
sto
n
R
esp
u
b
lik
asi
Am
u
d
ar
y
o
T
ax
iato
sh
Nu
k
u
s
sh
Qo
‘n
g‘
ir
ot
Qan
lik
o
'l
E
llik
q
ala
B
er
u
n
iy
Xo
‘j
ay
li
T
o
'r
tk
o
'l
B
o‘
za
to
v
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
275
ko‘rsatkichlar A.M.Merkov va L.M.Suxarebskiy va G.S.Kildinnev, L.L.Kozlova, S.An
anyevalarning
mezonlari bo‘yicha ushbu
k
o‘rsatkichlar past va juda past ko‘rsatkich sifatida qayd etilgan.
2023-
yilda o‘tgan oy bilan solishtirganda Taxtako‘pir tumanida eng katta o‘sish 2,0 ‰
yoki 30,8%ni (2023-yili
–
8,5 ‰, 2022
-yili
–
6,5 ‰) tashkil qilgan bo‘lsa, Bo‘zatov tumanida
esa ushbu
ko‘rsatkich 2022
-
yilda 4,8 ‰ bo’lib, 2023
-
yilda esa 4,0 ‰ tashkil qilib eng katta
pasayishni, ya’ni o‘tgan yilga nisbatan 0,8‰ yoki 16,7%ga kamayishni qayd etgan.
2023-
yilda Qoqaqalpog‘iston Respublikasi aholisining o‘rtacha yoshi 29,1 yoshni tashkil
etgan
bo‘lsa O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha esa ushbu ko‘rsatkich 29,2 yoshni tashkil etgan.
Qoqaqalpog‘iston Respublikasi go‘daklar o‘limi yildan yilga kamayib borayapti. Bu
respublikadagi tug‘ilishlar sonining ko‘payishi fonida juda yaxshi ko‘rsatkich his
oblanadi. Bu
shuningdek, respublikada sog‘liqni saqlash sohasida amalga oshirilayotgan islohatlar, ayniqsa
onalar va bolalar salomatligiga alohida e’tibor berilayotganligi bilan izohlash mumkin.
3-jadval
Qoqaqalpog‘i
ston Respublikasida 2002-2022 yillarda g
o‘daklar o
‘
lim
(1 yoshgacha bolalar o‘limi) koeffitsiyenti dinamikasi
(
har 1000 tug‘ilganga nisbatan, promille
)
107
Yillar
Jami
Shahar
Qishloq
O‘sish sur’ati
(zanjirli),%
Jami
shahar
qishloq
2002
19,9
24,0
16,7
89,2
91,6
86,5
2003
18,3
20,1
16,9
92,0
83,8
101,2
2004
18,4
22,0
15,2
100,5
109,5
89,9
2005
17,4
20,2
14,9
94,6
91,8
98,0
2006
17,1
18,8
15,7
98,3
93,1
105,4
2007
14,1
15,9
12,5
82,5
84,6
79,6
2008
13,9
15,2
12,7
98,6
95,6
101,6
2009
13,9
15,4
12,5
100,0
101,3
98,4
2010
11,8
13,5
10,1
84,9
87,7
80,8
2011
11,2
13,1
9,3
94,9
97,0
92,1
2012
11,8
15,4
8,6
105,4
117,6
92,5
2013
11,4
14,6
8,6
96,6
94,8
100,0
2014
12,5
16,7
8,8
109,6
114,4
102,3
2015
11,6
15,0
8,5
92,8
89,8
96,6
2016
13,7
16,2
11,5
118,1
108,0
135,3
2017
16,6
20,1
13,5
121,2
124,1
117,4
2018
13,9
17,0
11,3
83,7
84,6
83,7
2019
10,8
13,2
8,9
77,7
77,6
78,8
2020
12,1
14,8
9,8
112,0
112,1
110,1
2021
10,6
13,4
8,0
87,6
90,5
81,6
2022
10,9
15,8
6,2
102,8
117,9
77,5
So‘nggi 20 yil ichida Qoraqalpog‘iston Respublikasida
go‘daklar o‘limi darajasi juda past
va past darajada bo‘lgan (go‘daklar o‘limi shkalasi bo‘yicha baholanganda).
Yuqoridagi 3-
jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo‘lsa, respublikada go‘daklar o‘limi
koeffitsiyenti ko‘rsatkichi yildan
-yilga pasayish tend
entsiyasiga ega. Yuqoridagi o‘lim
ko‘rsatkichida bo‘lgani kabi go‘daklar o‘limi koeffitsiyenti ko‘rsatkichi ham shahar joylarida
qishloq joylariga nisbatan ancha yuqroiligi
ni ko‘rishimiz mumkin.
107
O
‘
zbekiston Respublikasi Pezidenti huzuridagi statistika agentligi statistika portalining rasmiy sayti
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
276
Umuman olganda 2002-yildan 2022-
yilgacha Qoraqalpog‘iston Re
s
publikasida go‘daklar
o‘limi 9,0‰ yoki 45,2%ga kamaygan bo‘lsa, shahar joylarida ushbu ko‘rsatkich 8,2‰ yoki
34,2%, qishloq joylarida esa 10,5‰ yoki 62,9% kamayganligini ko‘rishimiz mumkin.
Qoqaqalpog‘iston Respublikasida go‘daklar o‘limining asosiy o‘lim
sabablari bo‘yicha
yillar davomida qanday o‘zgarganini ko‘rib chiqamiz.
4-jadval
Go‘daklar o‘
limining 2013-2023 yillar oralig
‘ida asosiy o‘lim sabablari
bo
‘
yicha taqsimlanishi, %da
108
Yillar
Asab
tizimi
kasal-
liklari
Nafas
organlari
kasalliklari
Perinatal
davrda
yuzaga
keladigan
alohida holat
Tug‘ma
anomaliya
Boshqa ruknlarda tasnif-
lanmagan klinik va
laborator tekshiruvlarda
aniqlangan, simptom, belgi
Boshqa
kasalliklar
2023
3,0
11,1
75,5
5,7
0,4
4,3
2022
3,5
20,9
59,1
7,2
4,1
5,2
2021
1,7
7,5
73,3
9,7
2,1
5,7
2020
1,5
12,3
75,5
4,6
0,4
5,7
2019
1,3
10,6
74,3
6,8
1,1
5,9
2018
2,9
9,4
79,2
4,7
1,1
2,7
2017
2,4
10,5
74,4
5,9
1,1
5,7
2016
3,3
14,7
73,6
3,9
0,7
3,8
2015
1,7
15,9
73,2
2,9
1,9
4,4
2014
1,4
24,0
60,7
6,5
4,5
2,9
2013
2,5
46,6
43,9
2,1
0,2
4,7
Yuqoridagi jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, 2023
-
yilda Qoraqalpog‘iston
Respublikasida 1 yoshgacha vafot etgan chaqaloqlarning 75,5% perinatal davrda yuzaga
keladigan alohida holatlardan vafot etgan bo‘lsa, 2 o‘rinda ya’ni 11,1
% nafas organlarida
vujudga kelgan kasalliklar sababli vafot etishgan. 2013-yilda nafas organlaridagi kasalliklar
sababli 1 yoshgacha jami vafot etganlarning 46,6% vafot etgan bo
‘
lsa, 43,9% esa perinatal
davrda yuzaga keladigan alohida holatlardan vafot etishgan. E
’
tiborlisi, nafas organlaridagi
kasalliklar sababli vafot etganlar ulushi 10 yil ichida 35,5%ga kamaygan bo
‘
lsa, perinatal
davrda yuzaga keladigan alohida holatlardan vafot etganlar ulushi 31,6%ga oshgan.
Shuningdek, tug
‘
ma anomaliya sababli vafot etgan chaqaloqlar jami vafot etganlardagi ulushi
2013-yilda 2,1%dan 2023-yilga kelib 5,7%ga oshganligini ko
’
rishimiz mumkin.
Jami
aholi o‘lim
i
ning asosiy sabablari bo‘yicha
vafot etishi
bilan bog‘liq vaziyat biroz
boshqacha va quyidagicha tavsiflanadi.
6-j
adval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo’lsak, Qoraqalpog‘iston Respublikasida 2022
-
yilda asosiy o
‘
lim sababi qon aylanish sistemasi kasalliklari bo
‘
lib, jami vafot etganlarning
58,2%ni tashkil etgan. Bazis 2012-yil bilan taqqoslaganda holat deyarli o
‘
zgarmagan bo
‘
lib,
2012-yilda ham asosiy o
‘
limga olib keluvchi kassalik bo
‘
lib qon aylanish sistemasi kasalliklari
hisoblanib, jami vafot etganlarning 38,8%ni tashkil etgan.
10 yil ichida sezilarli katta o
‘
zgarish nafas organlari kasalliklari 2012-yili jami vafot
etganlarning ulushi 12,8%dan 2022-yili 6,8%gacha kamaygan, asab tizimi kasalliklari mos
ravishda 6,0%dan 3,4%gacha
, kasallanish va o‘limning
tashqi sabablari 7,7%dan 6,8%gacha,
ba’zi infeksion va parazitar kasalliklar
i 3,3%dan 0,6%gacha, siydik tanosil tizimi kasalliklari
4,1%dan 2,0%gacha hamda boshqa kasalliklar 8,4%dan 0,03%gacha kamayganini ko
‘
rishimiz
mumkin.
108
O‘zbekiston Respu
blikasi Pezidenti huzuridagi statistika agentligining rasmiy sayti
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
277
6-jadval
Qoraqalpog‘iston Respublikasida o‘limning asosiy sabablari sinfi bo‘yicha o‘lim
koeffitsienti
(har 100 000 aholiga nisbatan)
109
O
‘
lim sabablari
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Jami vafot etganlar
482,2 471,8 466,2 455,5 465,3 473,3 463,5 449,1 479,5 452,2 488,5
Qon aylanish sistemasi
kasalliklari
187,1 190,0 212,0 222,8 244,3 254,4 261,7 253,5 283,6 266,9 284,3
O
‘
simtalar
43,1 46,6 48,3 49,7 52,7 53,5 51,5 53,1 47,3 45,3 51,5
Nafas organlari
kasalliklari
61,6 66,0 30,5 26,2 27,2 23,2 21,0 17,8 33,2 27,3 33,4
Kasallanish va
o‘limning tashqi
sabablari
37,2 37,5 33,4 38,9 39,0 41,1 36,6 36,5 26,1 34,2 33,1
Asab tizimi kasalliklari 29,1 28,4 17,1 15,5 15,8 13,9 11,4 10,0 10,0 14,2 16,6
Qon va qon yaratuvchi
organlar kasalliklari
0,4
0,6
1,7
31,5 10,5 11,1 11,4 14,2
7,4
6,4
16,1
Perinatal davrda
yuzaga keladigan
alohida holat
11,6 11,3 17,7 19,6 22,2 25,8 23,8 17,7 18,9 16,1 14,6
Siydik tanosil tizimi
kasalliklari
20,0 19,2 16,2 13,7 14,9 13,3 11,4 11,4 12,7
9,7
9,7
Ba’zi infeksion va
parazitar kasalliklar
16,1 12,8 11,8 11,4
8,9
8,0
5,7
4,8
15,5
6,3
2,9
Tug
‘
ma anomaliya
0,6
1,0
2,3
1,4
1,8
3,2
2,4
2,7
2,1
3,6
2,7
Boshqa kasalliklar
40,6 26,1 51,9
0,7
0,6
0,3
0,6
0,8
0,5
0,6
0,2
Qon va qon yaratuvchi organlar kasalliklari (jami vafot etganlardagi ulushi 0,1%dan
3,3%gacha), o
‘
smalar (8,9%dan 10,5%gacha), perinatal davrda yuzaga keladigan alohida holat
(2,4%dan 3,0%gacha), tug
‘
ma anomaliya (0,1%dan 0,6%gacha) o
‘
lim sabalarida esa aksincha,
ko
‘
rsatkichlar birmuncha oshganligini ko
‘
rishimiz mumkin.
2023-yilda jami vafot etganlarning 29,9 % mehnatga layoqatli yoshdagi aholi ulushiga
to
‘
g
‘
ri kelib, ularning 72,5% erkaklarga, 27,5% ayollarga to
‘
g
‘
ri kelgan bo
‘
lsa, 60,8% mehnatga
layoqatli yoshdan katta yoshdagi aholi ulushiga, shundan, 46,7% erkaklarga, 53,3% ayollar
hissasiga to
‘
g
‘
ri kelgan.
Mehnatga layoqatli yoshdagi aholining o
‘
lim sabablarini tahlil qiladigan bo
’
lsak, ularning
50,2% qon aylanish sistemasi kasalliklaridan, 13,4% o
‘
simtalardan, 7,0% tashqi ta
’
sirlar
(baxtsiz hodisalar, o
‘
z joniga qasd qilishlar), 5,7% ovqat hazm qilish organlari kasalliklaridan
vafot etishgan.
Aholining o
’
lim darajasi ta
’
sir etuvchi ko
’
rsatkichlardan biri bu tug
‘
ilishda kutilayotgan
umr davomiyligi ko
‘
rsatkichi bo
‘
lib, qanchalik aholining salomatligi yaxshi bo
‘
lib, umr ko
‘
rish
davomiyligi ortsa, ushbu ko
‘
rsatkich oshib boradi.
7-
jadval ma’lumotlaridan
ko
‘
rinib turibdiki, Qoraqalpog
‘
iston Respublikasida tug
‘
ilishda
kutilayotgan umr davomiyligi ko
‘
rsatkichi so
‘
nggi yillarda ko
‘
tarilish tendentsiyasiga ega bo
‘
lib,
mazkur holat erkaklarda ham ayollarda ham kuzatilgan. Ushbu ko
‘
rsatkichning erkaklar va
ayollar o
‘
rtasidagi farq deyarli 5-6 yoshni tashkil etib, yillar davomida saqlanib kelgan.
109
O‘zbekiston Respublikasi Pezidenti huzuridagi statistika age
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
278
7-jadval
Qoraqalpog‘iston Respublikasi bo’yicha 2012
-
2022 yillarda tug‘ilishda
kutilayotgan umr davomiyligi ko‘rsatkichi, yosh
110
Yillar
Jami
shu jumladan:
erkaklar
ayollar
2012
71,4
68,9
74,1
2013
71,9
69,6
74,3
2014
72,2
70,0
74,4
2015
72,6
70,4
74,9
2016
72,7
70,7
74,8
2017
72,7
70,1
75,3
2018
73,2
70,9
75,6
2019
74,0
71,6
76,4
2020
72,5
70,3
74,9
2021
73,5
71,4
75,6
2022
72,9
70,6
75,1
Qoraqalpog
‘
iston Respublikasida tug
‘
ilishda kutilayotgan umr davomiyligi ko
‘
rsatkichi
jami hamda ayollar ko
‘
rsatkichida 2020- hamda 2022-yillardan tashqari qolgan barcha yillarda
o
‘
sish tendentsiyadiga ega bo
‘
lgan bo
‘
lsa, erkaklarda ushbu holat birmuncha o
‘
zgaruvchan
bo
’
lib, 2017-, 2020- hamda 2022-yillarda pasaygan. Ushbu o
‘
zgarishlarni mazkur yillarda o
’
lim
ko
‘
rsatkichining ham o
‘
tgan yilga nisbatan sezilarli o
‘
sgani bilan izohlash mumkin.
Qoraqalpog
‘
iston Respublikasida tug
‘
ilishda kutilayotgan umr davomiyligi ko
‘
rsatkichi
2022-yilda bazis 2012-yilga nisbatan 1,5 yoshga yoki 2,1%ga, erkakalarda 1,7 yoshga yoki
2,5%ga, ayollarda esa 1 yosh yoki 1,3%ga o
‘
sganini ko
‘
rishimiz mumkin. E
’
tiborlisi ushbu
ko
‘
rsatkich erkaklarda eng past ko
‘
rsatkich bo
‘
lishi qaramay, eng ko
‘
p oshganidir.
Tug
‘
ilishda kutilayotgan umr davomiyligi ko
‘
rsatkichiga tabiiyki qaysidir ma
’
noda o
’
lim
darajasi ta
‘
sir etadi
. Shunday qilib, o‘lim sabablarining asosiy sinflari bo‘yicha o‘limni tahlil
qilish bizga bir qator muammolarni aniqlash imkonini berib, ularning yechimi qon aylanish
tiz
imi kasalliklari, nafas olish va ovqat hazm qilish kasalliklari, kasallanish va o‘limning tashqi
sabablarini kamaytirishga qaratilgan bo'lsa
, respublika aholisining o‘rtacha umr ko‘rish
davomiyligi oshishiga olib kelishi mumkin.
Xulosa va takliflar.
Yuqoridagi tahlillar asosida quyidagi xulosalarga kelindi:
- Vafot etganlar soni dinamikasi sezilarli o
‘
zgarishlarsiz, deyarli barqaror darajada
bo
‘
lgan.
-
So‘nggi 5 yil ichida shahar joylarida vafot
etganlar soni va koeffitsienti o
‘
sganligi jami
vafot etganlar
soniga (jami vafot etganlarning 62,1 % shahar joylarga to’g’ri kelgan) ham katta
ta’sir qilgan. Qishloq joylarida esa ushbu ko‘rsatkich pasaygan.
-
Qoraqalpog‘iston Respublikasining tuman shahar
lari 2023-
yilda qayd etilgan o’lim
koeffitsiyenti ko’rsatkic
h
lari 7 ta tumanlarida respublika ko‘rsatkichidan yuqori bo‘lgan, ammo
ushbu ko‘rsatkichlar A.M.Merkov va L.M.Suxarebskiy va G.S.Kildinnev, L.L.Kozlova,
S.Ananyevalarning mezonlari bo‘yicha ushbu ko‘rsatkichlar past va juda past ko‘rsatkich
bo‘lgan.
- Qoqaq
alpog‘iston Respublikasi go‘daklar o‘limi yildan yilga kamayib borayapti. Bu
respublikadagi tug‘ilishlar sonining ko‘payishi fonida juda yaxshi ko‘rsatkich bo‘lgan.
Shuningdek,
Qoraqalpog‘iston Respublikada go‘daklar o‘limi koeffitsienti ko‘rsatkichi yild
an-
110
O‘zbekisto
n Respublikasi Pezidenti huzuridagi statistika agentligi statistika portalining rasmiy sayti
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
279
yilga pasayish tendentsiyasiga ega bo‘lib, o‘lim ko‘rsatkichida bo‘lgani kabi go‘daklar o‘limi
koeffitsiyenti ko‘rsatkichi ham shahar joylarida qishloq joylariga nisbatan ancha yuqori bo‘lgan.
-
Qoraqalpog‘iston Respublikasida 10 yil ichida asosiy o‘
limga olib keluvchi kassalik bo
‘
lib
qon aylanish sistemasi kasalliklari bo‘lgan.
- Qoraqalpog
‘
iston Respublikasida 1 yoshgacha vafot etgan chaqaloqlar perinatal davrda
yuzaga keladigan alohida holatlardan vafot etgan bo
‘
lsa, nafas organlaridagi kasalliklar sababli
vafot etganlar ulushi 10 yil ichida kamaygan, perinatal davrda yuzaga keladigan alohida
holatlardan vafot etganlar ulushi oshgan.
Shunday qilib, tahlillar shuni ko
‘
rsatdiki
, Qoraqalpog‘iston Respublikasida demografik
rivojlanish nuqtai nazaridan vaziyat barqaror deb baholash mumkin. Negaki, respublikada
qayd etilgan o‘lim hamda go‘daklar o‘limi ko‘rsatkichlari pasayish tendentsiyasiga ega. Shu
bilan bir qatorda o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi yildan
-
yilga o‘sib borayotgani ham alohida
e’tirof etish k
erak.
Shunga qaramasdan, go‘daklar o‘limiga asosiy sabab bo‘layotgan perinatal davrdagi
alohida holatlarga sog‘liqni saqlash tizimida yanada katta e‘tibor qaratib, bu borada ishl
arni
yanada takomillashtirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Hauser P.M., Duncan O.D. (1959) Overview and Conclusion. The Study of Population. An
Invetory and Appraisal. Chicago.
Вишневский А.Г. (1982) Воспроизводство населения и общество.
-
М.:Финансы и
статистика.
Кваша А.Я. (1974) Проблемы экономико
-
демографического развития СССР.
-
М.:
Статистика,
-
235 с
;
Кваша А.Я. (1985) Что такое демография.
-
М.: Мысль, cтр. 9
; 16;
Кваша а.я. Что такое демография
. -
м.: Мысль, 1985г. cтр.
Павлик 3. (1967) Вопросы перспективного исчисления населения в Чехословакии
//Совершенствование планирования и управления народным хозяйством. –М.,
-
157 с.
;
Стешенко B.C. (1981) Изучение воспроизводства народонаселения.
-
Киев,
p. 409;
