Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
158
MAMLAKATDA INVESTITSIYAVIY MUHIT JOZIBADORLIGINI OSHIRISHDA
XALQARO REYTING VA
INDEKSLARNING O‘RNI
Rustamov Foziljon Xazratkulovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0005-4197-6426
Annotatsiya.
Ushbu tadqiqot O'zbekistonga xorijiydan to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar
oqimiga Inson taraqqiyoti indeksi, ayollar, biznes va qonun indekslari, shuningdek, biznesni
osonlashtiris
h indeksi va import darajasi bilan bog'liqlikni o'rganishni o’z ichiga qamrab oladi
.
OLS regresiyasi, korrelyatsiya tahlili, kointegratsiya testlari va boshqa iqtisodiy-analitik
usullardan foydalanib, 2005-2019 yillar davridagi vaqt seriyasi ma'lumotlar asosida ushbu tahlil,
ko'rsatkichlarning to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimiga ta'sirini aniqlaydi. Tahlil
natijalari inson taraqqiyoti indeksi, ayollar indeksi, biznes va qonun indeksi va import darajasi
o'zgarishlari O'zbekistonga xorijiy investitsiyalar oqimiga ijobiy bog'liqlikni ko'rsatdi. Bu inson
rivojlanishi, jinsning tengligi, biznes muhitining qulaylashishi va import siyosatining
yaxshilanishida xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning ahamiyatini ko'rsatdi.
Kalit so’zlar:
OLS
model, xorijdan to’g’ridan
-
to’g’ri sarmoyalar kiritish, Jahon banki, inson
kamoloti indeksi, barqaror rivojlanish indeksi, ayollar, bisnes va qonun indeksi, time series
ma’lumot.
РОЛЬ МЕЖДУНАРОДНЫХ РЕЙТИНГОВ И ИНДЕКСОВ В ПОВЫШЕНИИ
ПРИВЛЕКАТЕЛЬНОСТИ ИНВЕСТИЦИОННОЙ СРЕДЫ В СТРАНЕ
Рустамов Фозилжон Хазраткулович
Ташкентский
государственный
экономический университет
Аннотация.
Данное исследование изучает взаимосвязь между основными
макроэкономическими показателями, включая индекс человеческого развития,
гендерный, бизнес и юридические индексы, а также индекс удобства ведения бизнеса и
уровнем импорта, с притоком прямых иностранных инвестиций в Узбекистан. С
использованием модели наименьших квадратов (OLS), анализа корреляции, тестов на к
интеграцию и других эконометрических методов, исследование показывает, что
изменения в Индексе человеческого развития, Гендерном индексе, Бизнес и Юридическом
индексе и уровне импорта положительно коррелируют с притоком иностранных
инвестиций. Это свидетельствует
о том, что человеческое развитие, гендерное
равенство, деловая среда и улучшение импортной политики играют важную роль в
привлечении иностранных инвестиций.
Ключевые слова:
модель OLS, прямые иностранные инвестиции, Всемирный банк,
индекс человеческого развития, индекс устойчивого развития, индекс гендерного
равенства, индекс деловой среды и права, временные ряды данных.
UO
‘
K: 330.322.012
VI SON
—
IYUN, 2024
158-167
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
159
THE ROLE OF INTERNATIONAL RATINGS AND INDICES IN INCREASING THE
ATTRACTIVENESS OF THE INVESTMENT ENVIRONMENT IN THE COUNTRY
Rustamov Foziljon Xazratkulovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This study examines the relationship between key macroeconomic indicators,
including the Human Development Index, Gender, Business, and Law indices, as well as the ease of
doing business index and import level, with the inflow of foreign direct investment into Uzbekistan.
Using OLS regression, correlation analysis, cointegration tests, and other econometric techniques,
the analysis reveals that changes in the Human Development Index, Gender Index, Business and
Legal index, and Import level positively correlate with foreign investment inflows. This suggests
that human development, gender equality, business environment, and improved import policies
play crucial roles in attracting foreign investments.
Keywords:
OLS model, Foreign direct investment, World Bank, Human Development Index,
Sustainable Development Index, Gender Index, Business and Legal Index, time series data.
Kirish.
O'zbekiston makroiktisodiyasida xorijiy to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning o'rnini
o'rganish maqsadida ushbu tadqiqot amalga oshirildi. Xorijdan to’g’ridan
-
to’g’ri sarmoya
kiritishning bir nechta mamlakatlarda iqtisodiy o'sish va rivojlanishning asosiy yo'ldoshi
sifatida tan olingan. Ushbu tadqiqot davomida, xorijdan to’g’ridan
-
to’g’ri sarmoya kirishlari
bilan O'zbekistonning asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari orasidagi munosabatlarni tahlil
qilish maqsadga muvofiq bo’ldi. Tadqiqotda, O'zbekisto
nning Inson taraqqiyoti indeksi, Ayollar,
bisnes va qonun indeksi, biznes yuritish qulayligi indeksi va import darajasi kabi muhim
o'zgaruvchilar bilan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar o'rtasidagi bog'liqni baholash
uchun ekonometrik usullar va turli manbalardan olingan ma'lumotlardan foydalanildi. Ushbu
tadqiqotning natijalari O'zbekiston makroiktisodiyasining shakllanishida Chetdan to’gridan
-
to’g’ri sarmoya kiritishning ahamiyatini tushuntirib beradi.
Tahlil natijalari OLS (Oddiy eng kichik kvadratlar) modelidan, o'zgaruvchilar uchun
korrelatsiya, kointegratsiya tahlili uchun chegaralar testidan va boshqa diagnostik
ekonometrik usullardan foydalanilgan. Tahlil davomida 2005-2019 yillarda O'zbekiston
makroiktisodiyasidagi vaqt seriyasi(time-series) ma'lumotlar to'plamidan foydalandik.
Tahlil natijalari O'zbekistonga to'g'ridan-to'g'ri Xorijiy investitsiya oqimining asosiy
makroiqtisodiy ko'rsatkichlar ustida ta'sirini o'rganishga yo'l qo'ydi. Inson taraqqiyoti indeksi,
Ayollar indeksi, Biznes va huquq indeksi va Import darajasidagi o'zgarishlar O'zbekistonga
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar bilan ijobiy bog'liqlik ko'rsatdi. Ushbu tadqiqot
O'zbekiston makroiktisodiyasidagi xorijiy to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning ahamiyatini
tahlil qilishga yo'l qo'ydi. Tahlil natijalari O'zbekistonning inson taraqqiyoti, jinslararo tenglik,
biznes va huquq indekslari, import darajasi kabi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar bilan
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar o'rtasidagi bog'liqlikni tasdiqladi. Ushbu natijalar
O'zbekistonning iqtisodiy o'sishini va rivojlanishini shakllantirishda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalarning muhim ahamiyatini ko'rsatadi.
O’zgaruvchilar haqida ma’lumot:
•
Chetdan to’g’ridan
-
to’g’ri sarmoya kiritish (FDI)
bu xorijiy mablag'lar to'plamini o'z
mamlakatida paydo bo'lgan va to’g’ridan
-
to’g’ri ravishda ishlab chiqarish va ish faoliyati
sohasida investitsiya qilish maqsadida kirish qilgan xorijiy kompaniyalar yoki tashkilotlar
tomonidan amalga oshirilgan moliyaviy operatsiyalardir. Xorijiy to'lovlar bilan jalb qilish
mazkur mamlakatdagi investitsiya muhim uskunalardan biridir va uning asosiy maqsadi
iqtisodiy rivojlanganlikni oshirish va iqtisodiy tashkilotlarni yanada rivojlantirishdir. Biz ushbu
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
160
tadqiqotda barcha Che
tdan to’g’ridan
-
to’g’ri kiritilgan sarmoyalarning Yalpi ichki mahsulotdagi
ulushi ko’rib chiqganmiz
•
Ayollar, bisnes va qonun indeksi (Women_index) - ayollarning iqtisodiy faoliyatda
qatnashish darajasini, ularning biznesga kirish imkoniyatlarini, ularning moliyaviy muammolar
va qonun bilan bog'liq tartibotlarini o'rganishga imkon beradi. Ayollar, bisnes va qonun indeksi
orqali mamlakatlar o'rtasidagi muqobilni tushuntirish, muammolarini aniqlash va ularni hal
qilish uchun qarorlar qabul qilishda asosiy ma'lumot manba sifatida ishlatiladi.
•
Import volume index (Import) - tovarlar va xizmatlar importi dunyoning qolgan
qismidan olingan barcha tovarlar va boshqa bozor xizmatlarining qiymatini ifodalaydi. Ular
tovarlar, yuk tashish, sug‘urta, transport, sayoh
at, r
oyalti, litsenziya to‘lovlari va aloqa, qurilish,
moliyaviy, axborot, biznes, shaxsiy va davlat xizmatlari kabi boshqa xizmatlarning qiymatini o‘z
ichiga oladi. Ular xodimlarga kompensatsiya va investitsiya daromadlari va transfer to‘lovlarini
o‘z ich
iga o
lmaydi. Ma’lumotlarda 2015 yilni asosiy baza sifatida olingan qolgan yillarga oqilona
baho berish maqsadida.
•
Oson bisnes qilish indeksi (doing-business) mamlakatlar vaqtida biznes faoliyatini
osonlashtirish, tartibga solish va biznes muhitini yaxshilash maqsadida ishlatiladigan bir
indeksdir. Bir mamlakatda biznesni osonlashtirishning o'lchovlarini va biznes faoliyatini
boshqarishning qulayligini baholash imkonini beradi.
•
Barqaror rivojlanish indeksi (Economic_growth)-mamlakatlarning iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanish darajasini baholash uchun ishlatiladigan bir indeksdir. Bu indeks, bir mamlakatning
uzluksiz rivojlanishini, iqtisodiy kuchini, inson manfaatlari va ijtimoiy iste'molni oshirishni
o'rganishga imkon beradi.
•
inson kamoloti indeksi (Human_development) insonlarning o'zaro munosabatlarda,
ijtimoiy sohada va shaxsiy rivojlanishda kamolot darajasini baholash uchun ishlatiladigan bir
indeksdir. Bu indeks, bir kishining o'z-o'zini rivojlantirish, bilim, sog'lik, maqsad va tasavvurlar,
ijtimoiy qatnashuv, inson huquqlari, jinsiy barqarorlik va boshqa kamolotga bog'liq
ko'rsatkichlarni o'rganishga imkon beradi.
Adabiyotlar sharhi.
Alfalih
o’z tadqiqoti shuni ko'rsatdiki,
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar uzoq
muddatda Saudiya Arabistonida ishsizlik darajasini pasaytirdi. Ko'p millatli firmalar yordam
berishdi ishsizlik darajasini pasaytirish maqsadida ular ishsiz Saudiya fuqarolarini yollashdi.
Shuningdek, savdo ochiqligining ishsizlikka salbiy va statistik jihatdan ahamiyatli uzoq
muddatli ta'siri bor deb topishdi, bu savdoni erkinlashtirish Saudiya Arabistonida ishsizlikni
kamaytirgani esa bizning yutuq edi deb yozdadi tatqiqodchi o’z maqolasida (Alfalih, 2024).
Biz korruptsiyaning to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarga fazoviy ta'siri borligi haqida
ishonchli dalillarni topa oldik. Shunisi e'tiborga loyiqki, biz korruptsiya mezbon shaharning
to'g'ridan-to'g'ri investitsiya oqimiga iqtisodiy va statistik jihatdan sezilarli salbiy ta'sir
ko'rsatishini aniqladik deb yozadi Chih (2023).
Derindag (2023) Hindiston konteksti uchun ko'proq to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar
zarur ekanligini hamda CO
2
emissiyasi past bo'lgan tarmoqlarda to'g'ridan-to'g'ri
investitsiyalarni ko'paytirish va uglerod chiqindilari yuqori bo'lgan tarmoqlarda to'g'ridan-
to'g'ri investitsiyalarni kamaytirish zarur ekanligini hisoblab aytgan.
Liu (2024)
o’z maqolasida korporativ
ko’chmas mulk (CRE)ning ochilishi Xitoyning
markaziy va g'arbiy hududlariga chetdan to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni jalb qilishga ijobiy
ta'sir ko'rsatdi va natijalar hali ham mos keladigan usul (PSM-DID), platsebo testidan
foydalangan holda mustahkamlik testidan keyin benchmark regressiyasiga moslashtirdi va
namuna hajmini sozladi. CRE ochilishi ichki hududlarni "portlash" ni amalga oshirdi, xalqaro
logistika qulaylik darajasini oshirdi, markaziy va g'arbiy mintaqalarning ochilish darajasini
kengaytirdi va joylashish sharoitlarini yaxshiladi, shu bilan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalar jozibadorligini oshirdi deb keltirgan edi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
161
Marchewka (2023) tadqiqotining maqsadi to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar
mintaqaviy iqtisodiyotga ta'sirini baholash edi. Ko'p mezonli vektor o'lchovini qurish usuli
(VMCM) yordamida hisob kitoblar yig'indisi Polshaning o'n olti viloyati (voivodships) har
birining iqtisodiyoti uchun to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning ahamiyatini aniqlash va
ularning reytingi va tasnifini ishlab chiqish uchun hisoblab chiqildi deb yozadi.
Maryam va Mittal (2020) tadqiqotida natijalari bozor hajmi, barqaror valyuta kurslari,
yuqori kapital to'planishi va iqtisodiy ochiqlik rivojlanayotgan mamlakatlarga ko'proq
to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar oqimini jalb qiladi degan xulosaga kelgan.
Natijalar va kelajak yo'nalishlari - olingan topilmalar muhim ahamiyatga ega ekanligini
siyosat va amaliyotdagi keskin ta'sir orqali bilishimiz mumkin. Tavsiyalarga Chetdan to'g'ridan-
to'g'ri investitsiyalar bo'yicha maqsadli siyosat, aholi o'sishi va migratsiya naqshlarini
boshqarish uchun shahar rejalashtirish strategiyalari hamda inklyuziv, yashil iqtisodiy
rivojlanishga e'tibor qaratish kerak ekanligini Ngoc (2024)
o’z maqolalarida ilgari surgan.
Haydarov (2023) ilmiy ishlarida Investitsiyalar miqdori oshib borishiga qaramasdan
asosiy o’zlashtirilgan investitsiyalar Toshkent shahri hududiga to’g’ri kelmoqda. Bu esa
investitsiyalarning notekis taqsimlanishi yoki boshqa viloyatlar sarmoyalarni o’zlashtirishda
sustkashlikga yo’l qo’yayotganligini ko’rsata
di. Bu esa viloyatning daromadiga va aholining
turmush farovonligiga o’zining salbiy ta’sirini o’tkazishi mumkun ekanligini ta’riflaydi.
Qozog‘iston suveren davlat sifatida infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish, budjet
taqchilligini moliyalashtirish yo
ki qarzni qayta moliyalashtirish kabi turli maqsadlarda mablag‘
jalb qilish uchun yevroobligatsiyalar chiqarmoqda. Evroobligatsiyalar chiqarish orqali
Qozog'iston hukumati mamlakatga kirib kelayotgan xorijiy investitsiyalar oqimini oshirmoqda
degan go’ya
Sindarov hamda Xabibullayev (2023)
tomonidan ta’kidlagan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ma’lumotlarni yig’ish
Bu tadqiqotimizda biz jahon bankidan ma’lumotlarnin oldik. Tadqiqotimizni amalga
oshirish uchun biz O’zbekistonning 2005 yildan to 2019 yilgacha bo’lgan 6 ta se
ctordagi
ma’lumotlarini olib ularni tahlil uchun tizimlashtirdik.
Boshlanishida biz pearson jadvalidan
foydalanib ma’lumotlarimiz normalligini tekshirdik. Tadqiqot davomida OLS, robust
modellarda keng foydalandik.
Pearson Korrelatsiya Analizi
Pearson korrel
atsiya analizi bizga o’zgaruvchilar orasidagi bog'liqliklarni o'rganish uchun
yordam beradi. Ushbu analiz yordamida o'zgaruvchilar (masalan, Ayollar, bisnes va qonun
indeksi va inson kamoloti indeksi sohasi) bilan Chetdan to’g’ridan
-
to’g’ri sarmoya kiriti
sh
o'rtasidagi to'g'ri bog'liqlikning qaysi darajada kuchga ekanligini baholash imkoniga ega
bo’lamiz. Korrelatsiya koefitsientlari va ularga bog'liq p
-muhimlik darajasi, bu shunchaki
bog’liqlikmi yoki ilmiy jihatdan bog’liqligini aniqlash uchun ishlatildi
.
66
Oddiy Eng Kichik Kvadratlar (OLS) Regressiyasi
Oddiy eng kichik kvadratlar (OLS) regressiya tahlili, tasavvur etilgan o'zgaruvchilarining
ta'sirini o'rganish uchun amalga oshirildi. Ushbu usul, kuzatilgan o'zgaruvchilar bilan chiziqli
bog'liqlarning yo'nalishini va kuchini tushuntiradi.
Robust Regressiya (Linear regressiya)
Tahlilni chuqurroq o'rganish maqsadida Robust Regressiyansi ishlatildi. Ushbu texnika,
tartiblangan natijani - dasturning samaradorligini baholashni - ta'sir etuvchi o'zgaruvchilar
bilan baholaydi. Ayollar, bisnes va qonun indeksi va inson kamoloti indeksi kabi o'zgaruvchilar
dasturga kiritilgan hamda ularning samaradorligini bashorat qilish uchun natijalar
koeffitsiyentlar, standart xatolar, t-ma'nolar va p-muhimliklar bilan izohlanadi.
Taqqoslab Tahlillash
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
162
Yuqorida aytib o'tilgan statistik tahlillar ilovachilikning turli demografik va kontekstual
faktorlari bo'yicha samaradorligidagi ajralib chiqishlarni o'rganish uchun taqqoslashmali tahlil
amalga oshirildi. O'zaro solishtirish statistikasi, masalan, o'rtaqiymatlar, nisbatlar va ishonch
intervallari, ushbu guruhlarning samaradorligi o'rtasidagi muhim farqni aniqlash uchun
ishlatildi.
1-jadval
Tavsifiy statistika
Ma'lumotlarni isbotlash va qo'llanmalar
Statistik tahlillarning asosiy qo'llanmasi, masalan, to'g'rilik, xatolar o'zgarmasligi va
qoldiqning normal bo'lishi, kuchaytirish bo'yicha o'rgandik. Model qo'llanmalari va tahlilning
barqarorligini ta'minlash uchun diagnostik sinovlar va tahlillari amalga oshirildik.
Model (OLS)
Ushbu model bizga modellarni qurishga yordam beradi. OLS modelida ikkidan ortiq
chiziqli regressiya joylashtirilsa uning modeli quyidagicha bo’ladi: Yit = B0 + B1 · xit + B2 · xit +
B3 · xit + . . . Bn · xit + uit (1), bu yerda ui
t xatolik o'zgarishi hisoblanadi va i = 1, ... n va t = 1, ...,
T bo'ladi.
2-jadval
O’zgaruvchilar uchun korrelatsiya jadvali
O’zgaruvchilar
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(1) FDI
1.000
(2) Human_Developm~t 0.
67
132
1.000
(0.640)
(3) Import
0.204 0.915*
1.000
(0.467) (0.000)
(4) Women_index
0.405 -0.633*
-0.363
1.000
(0.134) (0.011) (0.184)
(5) doing_business
-0.037 -0.803* -0.739*
0.406
1.000
(0.895) (0.000) (0.002) (0.134)
(6) Economic_growth
-0.049 -0.676* -0.534* 0.516* 0.756*
1.000
(0.864) (0.006) (0.041) (0.049) (0.001)
*** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Tavsiflovchi statistika
ma’lum
otlari asosida muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi
O’zgaruvchilar
Kuzatuvlar
O’rtacha
Std.
og’ish.
Min
Max
Yillar
15
2012
4.472
2005
2019
FDI
15
1.966
.949
.945
3.843
Human Development
15
.684
.027
.64
.726
Import
15
92.708
36.39 38.209
181.788
Women index
15
65.833
1.614 64.375
67.5
doing business
15
125.133
37.881
69
166
Economic growth
15
7.117
1.263
4.4
9.47
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
163
Quyidagi (1-jadval) da Yillar ustida kuzatuv yillari soni 15 ta bo'lib, kuzatuvlar
davrlarining o’rtachasi 2012 yilga to’g’ri keladi, eng kichik qiymati ya’ni yil 2005 va maksimal
qiymati 2019 yil. 2-
qatordagi o’zgaruvchi " Chetdan to’g’ridan
-
to’g’ri sarmoya kiritish indeksi
(FDI)" kuzatuvlar soni 15 ta bo'lib, o'rtacha qiymati 1.966, hamda standart og'ishi 0.949,
minimal qiymati 0.945 va maksimal qiymati 3.843."Insoniy rivojlanish indeksi" kuzatuvlar soni
15 ta bo'lib, minimal qiymati 0.64 va maksimal qiymati 0.726. Shuningdek, import, Ayollar,
bisnes va qonun indeksi, Oson bisnes qilish indeksi, Barqaror rivojlanish indeksi inson kamoloti
va indeksi ko‘rsatkichlarining standart og‘ishmalari, kuzatuvlar soni va o‘rtacha qiymatlari
to‘g‘risida batafsil ma’lumotlar berilgan.
O’zgaruvchilar uchun korrelatsiya
2-
jadvalda ya’ni o’z
garuvchilar uchun correlatsiya jadvalida biz har bir qator korrelatsiya
koefisientlari keltirilganligini ko’rishimiz mumkin, uning ohirida p
-qiymati keltirilganva uning
keltirilishi sababi Korrelatsiya ko'efitsiyalari (-1 dan +1 gacha) o'zgaruvchilar o'rtasidagi
aloqani bizga ko’rsatib berishidadir. inson kamoloti indeksi import bilan 0.9151 korrelatsiya
ko'efitsiyasiga ega. (5) o'zgaruvchisi erkin bisnes qilish indeksi ifodalaydi va inson kamoloti
indeksi bilan -0.8026 korrelatsiya ko'efitsiyasiga ega. Yana bir qo'llangan usul, yani Shapiro-
Wilk W testi yhat va ehat uchun ma'lumotni normal joylashganligini tekshiradi. Barqaror
rivojlanish indeksi esa import bilan -0.6762 korrelatsiya ko'efitsiyasiga, (6) o'zgaruvchi esa
Barqaror rivojlanish indeksi va Ayollar, bisnes va qonun indeksi bilan 0.7561 korrelatsiya
ko'efitsiyasiga ega.
3-jadval
O’zgaruvchilar o’rtasida chiziqli regressiya jadvali
68
FDI
Coef.
St.Err.
t-
value
p-
value
[95%
Conf
Interval]
Sig
Human_Development
88.497
33.254
2.66
.026
13.271
163.724
**
Women_index
.829
.219
3.78
.004
.333
1.325 ***
doing_business
.018
.01
1.80
.106
-.005
.041
Economic_growth
-.189
.248 -0.76
.465
-.75
.372
Import
-.031
.018 -1.71
.122
-.073
.01
Constant
-
111.211
34.292 -3.24
.01 -188.785
-33.637
**
Mean dependent var
1.966 SD dependent var
0.949
R-squared
0.645 Number of obs
15
F-test
3.264 Prob > F
0.059
Akaike crit. (AIC)
36.449 Bayesian crit. (BIC)
40.697
*** p<.01, ** p<.05, * p<.1
OLS modeli va regressiya tenglamasi
Berilgan 3-jadvalga asoslanib, chiziqli regressiya natijalari shuni ko'rsatadiki, bir nechta
mustaqil o'zgaruvchilar FDIga (mustaqil bo’lmagan o'zgaruvchi) sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Women_index uchun koeffitsient 0,829, standart xatosi 33,254. T-qiymati 2,66, p-qiymati esa
0,004, ya'ni FDI va Women_index o'rtasidagi korrelyatsiya 0,05 (***) darajasida yuqori
darajada muhimligini bildiradi. Insoniy rivojlanish koeffitsienti 88,497, standart xatosi 33,254.
t-qiymati 2,66, p-qiymati esa 0,026, Human_development va FDI o'rtasidagi sezilarli
qiymatdagi korrelyatsiyani ko'rsatadi (**). Doing_business koeffitsienti 0,018, standart xatolik
0,01. T-qiymati 1,8, p-qiymati esa 0,106, bu esa biznes va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar
o'rtasidagi bog'liqlik muhim emasligini ko'rsatadi. Nihoyat, regressiya tenglamasidagi doimiy
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
164
qiymati -111,211, standart xatosi 34,292. T-qiymati -3,24, p-qiymati esa 0,01 ga teng, bu shuni
anglatadiki Chetda to’g’ridan
-
to’g’ri kiritilgan sarmoyalar (***) ni tushuntirishda m
uhim rol
o’ynaydi. R
-kvadrat qiymati 0,645 mustaqil o'zgaruvchilar FDIning taxminan 64,5% ni izohlab
kelyapti. 3,264 qiymati va p-qiymati 0,059 bo'lgan F-testi umumiy regressiya modeli juda
muhim ekanligini ko'rsatadi. Akaike mezoni (AIC) qiymati 36,449 va Bayes mezoni (BIC)
qiymati 40,697 modelning nisbiy mosligi haqida ma'lumot beradi, pastroq qiymatlar esa
yaxshiroq mosligini ko'rsatadi.
4-jadval
O’zgaruvchilar o’rtasida OLS robust regressiya jadvali
FDI
Coef.
St.Err.
t-
value
p-
value
[95%
Conf
Interval]
Sig
Human_Development
88.497
23.643
3.74
.005
35.014
141.98 ***
Women_index
.829
.211
3.93
.003
.351
1.307 ***
doing_business
.018
.01
1.82
.103
-.004
.041
Economic_growth
-.189
.18 -1.05
.32
-.596
.218
Import
-.031
.015 -2.12
.063
-.065
.002
*
Constant
-111.211
27.23 -4.08
.003 -172.811
-49.612 ***
Mean dependent var
1.966 SD dependent var
0.949
R-squared
0.645 Number of obs
15
F-test
6.643 Prob > F
0.007
Akai
69
ke crit. (AIC)
36.449 Bayesian crit. (BIC)
40.697
*** p<.01, ** p<.05, * p<.1
Berilgan ma'lumotlarga asoslanib (4-jadval), chiziqli regressiya natijalari to'g'ridan-
to'g'ri xorijiy investitsiyaga bir nechta mustaqil o'zgaruvchilar tomonidan sezilarli darajada
ta'sir qilishini ko'rsatadi. 88.497 koeffitsienti shuni ko'rsatadiki, Inson taraqqiyoti indeksining
har bir birligiga oshishi to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyaning qiymatini 88.497 birlikka
oshishi bildiradi. t-qiymati 3.74 va p ning qiymati 0,005 shuni izohlaydiki Inson taraqqiyoti
indeksi va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiya o'rtasidagi bog'liqlik 0,05 darajasida juda muhim
ekanligini ko'rsatadi. 0,829 koeffitsienti shuni ko'rsatadiki, Ayollar, bisnes va qonun indeksi har
bir birlikka o'sishi to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyani 0,829 birlikka o's
ishi sabab bo’ladi. t
-
qiymati 3.93 va p-qiymati 0.003 Ayollar, bisnes va qonun indeksi va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiya oʻrtasidagi oʻta muhim korrelyatsiyani koʻrsatadi.
-0,031 koeffitsienti shuni
ko'rsatadiki, mamlakatga importi hajmining har bir birligi uchun to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiya 0,009 birlikka kamayishi kutilmoqda. t-qiymati -2.12 va p-qiymati 0,063 Import va
to'g'ridan-
to'g'ri xorijiy investitsiya o'rtasidagi 0.1 oralig’ida muhim ijobiy korrelyatsiyani
ko'rsatadi. Biznes yuritish qulayligi indeksining har bir birlik o'sishi uchun to'g'ridan-to'g'ri
xorijiy investitsiya 0,018 birlikka o'sishi kutilmoqda. Biroq, t-qiymati 1.82 va p-qiymati 0,103
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiya va biznes yuritish qulayligi indeksi o'rtasidagi bog'liqlik
muhim emasligini ko'rsatadi. Regressiya tenglamasidagi (-111.211) doimiy atama to'g'ridan-
to'g'ri xorijiy investitsiyani tushuntirishda ham ahamiyatli boʻlib, t
-qiymati -4.08 va p-qiymati
0.003.
Gauss-Markov nazariyasi
Gauss-Markov nazariyasi ekonometrikaning asosiy natijasi bo'lib, u ma'lum taxminlar
ostida oddiy eng kichik kvadratlar (OLS) baholovchisi chiziqli regressiya modelidagi
koeffitsientlar uchun eng yaxshi chiziqli xolis baholovchi (KO'K) ekanligini ta'kidlaydi. Bu
taxminlar bajarilgan taqdirda OLS baholovchisi barcha chiziqli xolis baholovchilar orasida eng
ma’lumotlari asosida muallif tomo
nidan mustaqil tayyorlandi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
165
kichik tafovutga ega bo'lishini ta'minlaydi. Tahlildan keyingi Gauss-Markov testini o'tkazish
uchun biz taxmin qilingan modelimiz uchun Gauss-Markov teoremasining taxminlari mos
kelishini baholashimiz mumkin. Bu, odatda, regressiya modelining qoldiqlarini o'rganishni va
heteroskedastiklik, avtokorrelyatsiya va normallik kabi taxminlarning buzilishini tekshirishni
o'z ichiga oladi. Ushbu diagnostika testlarini o'tkazish va qoldiqlarni tahlil qilish orqali biz
Gauss-Markov taxminlari qanchalik buzilganligini
70
baholashimiz va qat'iy standart xatolar
yoki model spetsifikatsiyasi o'zgarishi kabi tuzatish choralari zarurligini aniqlashimiz mumkin.
Shapiro-Wilk or Jarque-Bera test for normality
1-rasm.
Chetdan to’g’ridan
-
to’g’ri sarmoya kiritish Kumulyativ taqsimot funksiyasi
5-jadval
Shapiro-
Wilk W test ma’lumot normal taqsimlagani uchun
Variable
Obs
W
V
z
Prob>z
FDI
15
0.885
2.231
1.587
0.056
Kumulyativ taqsimot funksiyasi (KTF), ma'lum bir o'zgaruvchining belgilangan qiymatiga
teng yoki undan kichik bo'lgan normal bilish funksiyasining
qiymatlarining jami ekanligini ifodalaydi, ushbu 1-
rasmda biz Chetdan to’g’ridan
-
to’g’ri
sarmoya kiritish o’
zgaruvchisi
sifatida ko’rib tur
ibmiz.
Shu jumladan 5-jadval da biz SWILK (Shapiro-
Wilk) testi, ya’ni normal taqsimlanganlikni
aniqlash uchun ishlatiladigan statistik testni ko’rishimiz mumkin.
Ushbu test berilgan
ma'lumotlar to'plami normal distributsiyaga mos kelishini yoki kelishmaganligini aniqlayadi.
Jadvaldan p ning qiymati bizning ma’lumotimiz normal taqsimlanganligini kuzatishimiz
mumkin.
Multicollinearity testi
6-jadvalda joylashgan VIF regressiya modelidagi mustaqil o'zgaruvchilar o'rtasidagi
multikollinearlik darajasini o'lchaydi. U hisoblangan regressiya koeffitsientining
dispersiyasining kollinearlik tufayli qanchalik oshirilganligini miqdoriy jihatdan aniqlaydi.
Odatda, 1 dan katta VIF qiymati multikollinearlikning ba'zi darajasini ko'rsatadi, yuqoriroq
qiymatlar esa kuchli kollinearlikni ko'rsatadi. O'rtacha VIF barcha o'zgaruvchilar bo'yicha VIF
qiymatlarini o'rtacha hisoblash yo'li bilan hisoblanadi. Bunday holda, o'rtacha VIF 9.25 ni
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
166
tashkil qiladi, bu modeldagi o'zgaruvchilar orasida o'rtacha darajada kollinearlik darajasini
ko'rsatadi.
71
6-jadval
Multikollinearlik darajasi jadvali
Variables
VIF
1/VIF
Human_development
23.15
0.043196
Import
12.67
0.078950
Doing_business
4.18
0.239160
Women_index
3.52
0.284080
Economic_growth
2.75
0.363128
Mean VIF
9.25
2-rasm.
Histogram ma’lumot normal taqsimlanganligi uchun (FDI)
Yadro zichligi grafigi qoldiqlar uchun o'ziga xos gistogramma hosil qiladi, normal variant
solishtirish uchun normal taqsimotni qoplaydi. Bu erda O'zbekistonga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalar oqimi normal taqsimotga o'xshaydi. Quyida gistogramma yordamida misol
keltirilgan (2-rasm).
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytganda, bizning tahlilimiz shuni ko'rsatadiki, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalarni (FDI) jalb qilish Inson taraqqiyoti indeksiga e'tibor qaratish va ayollarning
biznesdagi imkoniyatlarini kengaytirish orqali osonlashtirilishi mumkin. Inson taraqqiyoti
indeksining har bir o'sishi uchun to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning 88,42 ga sezilarli o'sishi
u
ning xorijiy investorlarni jalb qilishdagi muhim rolini isboti bo’ladi. Bu ma’lumotdan
foydalangan holatda xorijdan to’g’ridan
-
to’g’ri
investitsiyalarni jalb qilish uchun inson
taraqqiyoti indeksi darajasi ko’tarish kerak degan xulosaga kelindi, ya’ni O’zbekistondagi ta’lim
sohasi, sog’liqni saqlash va gender tenglikni ta’minlashga e’tibor berilsa bu o’z navbatida
investitsiyalar oqimiga
sezilarli ta’sir qiladi hamda O'zbekiston inklyuziv biznes muhitini
rivojlantirishi mumkin. Inson taraqqiyoti indeksining yuqoriligi jozibador investitsiya muhitini
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
167
yaratib, yaxshi rivojlangan ishchi kuchi, sog'liqni saqlash va umumiy ijtimoiy farovonlikni
taminlaydi. Bundan tashqari, ayollarning maqomi va import faoliyati o'rtasidagi ijobiy
bog'liqlik xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda ayollarning imkoniyatlarini kengaytirish
muhimligini ta'kidlaydi. Ushbu tadqiqot Ayollarning bisnesdagi o’rnini qo’ll
ab quvatlashga oid
harakatlar olib borilishi zarur ekanligini ko’rsatdi ya’ni bisnesda ayollar o’rnini mustahkamlash
chor
a tadbirlari ko’rilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu strategiyalar nafaqat xorijiy
investitsiyalarni jalb etadi, balki barqaror rivojla
nish, yangi ish o‘rinlari yaratish va jamiyat
farovonligiga ham hissa qo‘shadi.
А
dabiyotlar/
Литература
/Reference:
Alfalih, A. A. (2024). The impact of oil prices, foreign direct investment and trade openness
on unemployment rates in an oil-exporting country: The case of Saudi Arabia. Heliyon, 10(3),
e25094.
Chih, Y. Y., Demir, F., Hu, C., Liu, J., & Shen, H. (2023). A spatial analysis of local corruption on
foreign direct investment: Evidence from Chinese cities. European Journal of Political Economy,
79(August 2022), 102443.
Derindag, O.F., Maydybura, A., Kalra, A., Wong, W.K., & Chang, B.H. (2023). Carbon emissions
and the rising effect of trade openness and foreign direct investment: Evidence from a threshold
regression model. Heliyon, 9(7), e17448.
Liu, J., Zhang, Z., & Chen, T. (2024). The impact of China railway express on foreign direct
investment inflows in Chinese central and western cities. Heliyon, 10(9), e30120.
Marchewka, A. (2023). Application of multi-criteria Vector Measure Construction Method
(VMCM) to assess importance of foreign direct investment (FDI) to hos
t country’s regional
economy. Procedia Computer Science, 225, 2497
–
2506.
Maryam, J., & Mittal, A. (2020). Foreign direct investment into BRICS: an empirical analysis.
Transnational Corporations Review, 12(1), 1
–
9.
Ngoc, N. B., Xuan, V. N., & Huong, L. M. (2024). Nexus between carbon dioxide emissions,
population, migration, foreign direct investment, and gross domestic product: New evidence in the
context of Vietnam. Journal of Open Innovation: Technology, Market, and Complexity, 10(2),
100281.
Haydarov,
H. (2023). O’ZBEKISTONDA MAKROIQTISODIY BARQARORLIKNI TA’MINLASHDA
XORIJIY INVESTITSIYALARNING TUTGAN O’RNI.
Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 1(5), 30
–
35.
Sindarov, F., & Xabibullayev, D. (2023). OʻZBEKISTONNING XALQARO BOZORLARIDAGI
ISHTIROKI TAHLILI. Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 1(6), 54
–
62.
