Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
139
SAVDO XIZMATLARINING RIVOJLANISH TENDENSIYASI ASOSIY
KO‘RSATKICHLARINING EKONOMETRIK TAHLILI
PhD
Maxmatqulov G‘olibjon Xolmuminovich
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
ORCID: 0000-0003-3717-172X
Sayfullayev Sarvarbek Asadulla o‘g‘li
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
Bobomirzayev Asrorbek Alisher o‘g‘li
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
Annotatsiya.
Maqo
lada savdo xizmatlarini rivojlantirishda ta’sir etuvchi omillarning hududiy
jihatdan farqlanishi, rivojlanish tendensiyasining hududiy jihatdan o’ziga xos xususliyatlarga ega
bo’lishi bilan o‘zviy bog’liqligi tadqiq etilgan. Shuningdek, tendensiya ko‘r
satkichlari tizimini
shakllantirishda, hududiy indekatorlarning umumiy indekataorlarga mos belgisiga ega bo‘lishi
keltirilgan. Tendensiya belgilari rivojlanishning ijtimoiy-iqtisodiy, texnik-texnologik qonuniyatlarni
o‘rganish imkoniyatini berishi negizida
ustuvor omillarni baholash mumkinligi asoslangan. Savdo
xizmatlarining hududiy rivojlanish holati muayyan bir dinamikada hududiy yaxlitlik hamda tarkibiy
hudud ko‘rsatkichlari taqqoslamasida tahlil qilingan. Savdo xizmatlari ko‘rsatish tarmog’ida resurs
samar
adorlik darajasi, tashqi savdo tizimidagi o‘zgarishlar, aholi sonining o‘zgarishi, turmush
tarzidagi ijtimoiy-
iqtisodiy, texnologik o‘zgarishlar, savdo muhitining innovatsiyalashuv darajasi va
savdo korxonalarining kapital taqsimoti tendension rivojlanish qonuniyatlarini ochib berishda eng
asosiy ta’sir elementlari sifatida baholangan.
Kalit so‘zlar:
savdo xizmatlari; regression model; korrelyatsiya koeffitsiyenti; tashqi savdo;
eksport va import; savdo xizmatlarini rivojlantirish; ekonometrik model; modellashtirish; mehnat
unumdorligi ko‘rsatkichlari.
ЭКОНОМЕТРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ОСНОВНЫХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ
РАЗВИТИЯ ТОРГОВЫХ УСЛУГ
PhD
Махматкулов Голибжан Холмуминович
Каршинский инженерно
-
экономический институт
Сайфуллаев Сарварбека
Асадулла угли
Каршинский инженерно
-
экономический институт
Бобомирзаев Асрорбека Алишер угли
Каршинский инженерно
-
экономический институт
Аннотация.
В статье исследована региональная дифференциация факторов,
влияющих на развитие торговых услуг, и внутренняя связь тенденции развития с
региональными особенностями.
Также при формировании системы трендовых
индикаторов региональные индикаторы должны иметь тот же знак, что и общие
индикаторы.
Он основан на том, что приоритетные факторы могут быть оценены на
основе того, что признаки тенденций позволяют изучать социально
-
экономические,
технические и технологические закономерности развития.
Состояние регионального
развития торговых услуг анализировалось в определенной динамике путем сравнения
показателей территориальной целостности и структуры территории.
UO
‘
K: 519.866:(575)
IV SON - APREL, 2024
139-149
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
140
Уровень ресурсоэффективности сети торгового обслуживания, изменения во
внешнеторговой системе, изменения численности населения, социально
-
экономические,
технологические изменения в образе жизни, уровень инновационности торговой среды и
распределения капитала торговых предприятий раскрывают развитие. тенденции.
оценивались как основные элементы влияния.
Ключевые слова:
торговые услуги; регрессионная модель; коэффициент корреляции;
внешняя торговля; экспорт и импорт; развитие торговых услуг; эконометрическая модель;
моделирование; показатели производительности труда.
ECONOMETRIC ANALYSIS OF THE MAIN INDICATORS OF THE
DEVELOPMENT OF TRADE SERVICES
PhD
Makhmatkulov Golibjon Kholmuminovich
Karshi Engineering Economics Institute
Sayfullayev Sarvarbek Asadulla ugli
Karshi Engineering Economics Institute
Bobomirzayev Asrorbek Alisher ugli
Karshi Engineering Economics Institute
Annotation.
The article examines the regional differentiation of factors influencing the
development of trade services, and the internal connection of development trends with regional
characteristics. Also, when forming a system of trend indicators, regional indicators should have the
same sign as general indicators. It is based on the fact that priority factors can be assessed on the
basis that signs of trends make it possible to study socio-economic, technical and technological
patterns of development. The state of regional development of trade services was analyzed in certain
dynamics by comparing indicators of territorial integrity and territory structure. The level of
resource efficiency of the trade service network, changes in the foreign trade system, changes in
population, socio-economic, technological changes in lifestyle, the level of innovativeness of the trade
environment and the distribution of capital of trade enterprises reveal development. trends. were
assessed as the main elements of influence.
Keywords:
trading services; regression model; correlation coefficient; international trade;
export and import; development of trade services; econometric model; modeling; labor productivity
indicators.
Kirish.
Bugungi kunda savdo xizmati ko‘rsatish obyektlarining loyihasi boshqa xizmat turlarini
istisno etmagan holda aytish mumkinki, shaharsozlikni rejalashtirishning muayyan bir mezoni
darajasigacha ko‘tarildi. Bu nafaqat shahar balki barcha aholi punktlari uchu
n infratuzilmani
shakllantirishda dastlabki hisobga olinadigan jihatlardan biri bo‘lib qoldi. Ko‘pgina xorij olimlari
iqtisodiy infratuzilmaning to‘g‘ri tashkil eti
lishini bir tizim sifatida olib qaraganda uning yadrosida
aynan savdo obyektlarini ko‘rishmoqda (Хайруллина, 2015).
Bugungi kunda xizmat ko‘rsatish tarmoqlari ichida eng katta ulushga ega bo‘lib turgan savdo
xizmatlari tarmog‘i mamlakatimizda o‘ziga xos rivojlanish bosqichlaridan o‘tgan. Bu jarayon
uzluksiz jarayon bo‘lib, uning borishi hududiy ko‘lamlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Mintaqa
xarakteridan kelib chiqib, uning savdo xizmatlariga ixtisoslashuv qobiliyatini bilish
umummamlakat va mintaqa miqyosida savdo xizmatlarining rivojlanish tasnifini ko‘rsata
oladigan belgilarni qiyosiy o‘rganish,
chuqur ekonometrik tahlillashni taqoza etadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
141
Adabiyotlar sharhi.
Ko‘pgina xorijiy iqtisodchi olimlari savdo xizmatlari bozorida zamonaviy marketing
tamoyillari asosida samaradorlikni oshirish modellarini, zamonaviy rivojlanish talablari asosida
ulgurji va chakana savdo korxonalarini tashkil etish va yangi texnologiyalar asosida
rivojlantirishning turli modellarini taklif etishgan bo‘lsada, bu modellar iqtisodiy
-boshqaruv,
marketing, tashkiliy xarakterdagi iqtisodiy qonuniyatlarni umumiy holda tushuntirish,
ko‘rsatkichlarning alohida holatida, bog‘liqs
iz baholash va tadqiq etish bilan cheklangan (Ohud
Almutairi et al. 2020).
Savdo xizmatlarining rivojlanish tendensiyasi, ekonometrik modellashtirish tahlili, umumiy
iqtisodiy tahlili, boshqarish, tashkil etish va optimallashtirish masalalari xorijiy olimlardan
tomonidan o‘rganilgan Keynes
(1936), Michael (2015).
Savdo xizmatlari o‘z rivojlanish tendensiyasi davomida turli ta’rif va tasniflarga ega bo‘lib,
ularning farqlanishi jamiyat ijtimoiy-
iqtisodiy hayotidagi turli o‘zgarishlar zamirida, turli ta’sirlar
ostida vujudga keldi (Abdukarimov, 2016).
O‘zbekistonlik olimlarning savdo xizmatlariga bergan
ta’riflari keng manbalarda keltirilgan bo‘lib, tadqiqotchilar ilmiy ishlarida
ulardan foydalanishadi
(Soliyev, Buzrukxonov, 2010).
Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, hududlarning iqtisodiy salohiyatini oshirish masalalariga,
xizmatlar sohasini, jumladan, savdo xizmatlarini rivojlantirishga har tomonlama yondoshganlar
(
Гулямов и др. 1992)
. Mazkur olimlarning ilmiy tadqiqot ishlari savdo xizmatlarini
rivojlantirishning kompleks muammolarini tadqiq etishning fundamental maydonini hosil
qilingan. Sohani rivojlantirishning ekonometrik tadqiqi to‘liq amalga oshirilgan (
Abdukarimov,
2011).
Rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi ya
ngi yo‘nalishlar avvalo
Y.Shumpeter g‘oyasiga asoslangan innovatsion iqtisodiyot AQSH lik olim Bell
(1999) tomonidan
asoslangan postindustrial jamiyatning rivojlanish tendensiyalari tomonidan kiritilgan raqamli
iqtisodiyot dan iborat bo‘lmoqda (Шумпетер, 2
007).
Savdo tizimida xaridor psixologiyasiga ta’sir etish motivlarini tadqiq etgan ishlarida
Mokryun, Bogina va Kuflg (2019) kabi olimlar savdo tizimini optimal tashkil etish
murakkablik jihatlarini modellashtirish usullari yordamid
a sodda obyekt sifatida o‘rganish
g‘oyasini ilgari surib, xususan, modellashtirish jarayonida trend modellarining qo‘llanilish
mezonlarini zarur hodisa sifatida baholashadi.
Savdo sohasini rivojlantirish muammolari va savdo xizmatlar sifatini oshirish masalalari,
hamda savdo xizmatlarining rivojlanishning ekonometrik tahlili ilmiy ishlarida asoslangan
(
Диссертация, 2022)
. Iqtisodchi olim Karchenko (2014) mintaqaning innovatsion salohiyatga
egaligi savdo xizmatlarini innovatsion rivojlantirish uchun zaruriy va yetarli imkoniyatlarning
darvozasi ekanligini ta’kidlaydi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur maqolaning maqsadi savdo xizmatlarining rivojlanish tendensiyasi asosiy
ko‘rsatkichlarining ekonometrik tahlil qilish va baholashdan iborat.
Ushbu maqola mavzusini yoritishda statistik, taqqoslama, guruhlash, ekspert baholash,
tahlil va boshqa usullardan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mintaqaning savdo xizmatlari ko‘rsatish salohiyatini uning Respublika miqyosida
olingan
muayyan ko‘rsatkichlari bo‘yicha taqqoslash yordamida aniqlash mumkin. Shunday asosiy
ko‘rsatkichlardan biri –
bu ko‘rsatilgan savdo xizmatlari hajmidir. Shuningdek, bu ko‘rsatkich
bo‘yicha hosilaviy nisbiy ko‘rsatkichlarni ham baholashga to‘g‘ri k
eladi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasida 2021
- yilda savdo xizmatlari hajmi
72718,6 mlrd so‘mni tashkil etadi. Qashqadaryo viloyatida bu ko‘rsatkich 4224,6 mlrd so‘mga teng
bo‘lib, Respublikaga nisbatan ulushi 5,81 foizni tashkil etm
oqda (1-jadval).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
142
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasi va Qashqadaryo viloyatida savdo xizmatlari hajmi
39
Yillar
Respublikada,
mlrd so‘
mda
Viloyatda,
mlrd so‘mda
Viloyat
ulushi
(%)
Savdo xizmatlari hajmi
O‘sish
sur’ati
(%)
Savdo xizmatlari hajmi
O‘sish
sur’ati
(%)
nominal
real
40
nominal
real
2010
6620,8
6620,8
121,5
342,7
342,7
119,4
5,18
2011
8789,9
7660,3
115,7
460,7
404,4
118,0
5,24
2012
11533,6
8839,9
115,4
643,6
491,7
121,6
5,58
2013
14807,9
10068,7
113,9
863,5
576,3
117,2
5,83
2014
18979,2
11649,5
115,7
1133,8
680,6
118,1
5,97
2015
21366,9
13804,6
118,5
1309,8
803,8
118,1
6,13
2016
27368,2
16634,6
120,5
1675,8
975,8
121,4
6,12
2017
32006,9
16684,5
100,3
1925,4
977,8
100,2
6,02
2018
39743,4
17518,7
105,0
2391,2
1024,7
104,8
6,02
2019
48748,2
18815,1
107,4
2897,6
1089,3
106,3
5,94
2020
57572,7
19530,1
103,8
3446,5
1133,9
104,1
5,99
2021
72718,6
22010,4
112,7
4224,6
1249,6
110,2
5,81
Viloyat savdo xizmatlari hajmining Respublikaga nisbatan o‘rtacha ulushi so‘ngi 12 yillikda
5,84 foizni tashkil etib, bu nisbat barqaror nisbat ekanligi kuzatiladi. Shu bilan birga bu
barqarorlikning ta’minlanishi mintaqada savdo xizmatlarining iqtisodiy o‘sish tendensiyasi
tezligini oshirmaydi (
Махматкулов, 2022)
. Bu esa mintaqaning savdo xizmatlari sohasida mavjud
potensial o‘sish tendensiyasi tezligini oshirish imkoniyatiga ega yoki egamasligini tekshirishni
talab etadi. Shu sababli mi
ntaqaning savdo xizmatlari ulushining kelgusi besh yillikda o‘zgarish
tendensiyasini ko‘rib chiqamiz. Buning uchun vaqt omiliga bog‘liq mazkur ko‘rsatkichning
modelini tuzamiz. Quyidagi belgilashlarni kiritamiz (Maxmatqulov, 2023):
𝑈ℎ
- Qashqadaryo viloyati savdo xizmatlari hajmining jami Respublika savdo xizmatlari
hajmiga nisbatan ulushi (foizda);
𝑇
–
vaqt qadami, trendni ifodalaydi (birlik).
Dastlab hisoblagan ulushning miqdoriy ma’lumotlari asosida (1
-jadvalga qarang)
strukturaviy identifikatsiyalash
masalasini еchamiz. Buning uchun eng maqbul regressiya
chizig‘ini tasvirlaymiz (1
-rasm).
1-rasm. Qashqadaryo viloyati savdo xizmatlari hajmining Respublikadagi
tarkibiy ulushining regressiya egri chizig‘i
41
39
O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi va Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif
tomonidan tuzilgan
40
2010- yil bazis yil sifatida olinib,
narxlar indeksi bo‘yicha muallif tomo
nidan hisoblab chiqilgan
41
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan
Uh = 5,2215T
0,0642
R² = 0,73
5
5,2
5,4
5,6
5,8
6
6,2
0
2
4
6
8
10
12
14
Uh
T
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
143
1-
rasmda darajali funksiyaning grafigi ko‘rinishidagi regressiya chizig‘ining analitik ifodasi
quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.
𝑙𝑛(𝑈ℎ) = 𝑐
0
+ 𝑐
1
∗ 𝑙𝑛(𝑇)
(1)
Bu yerda
с
0
, с
1
–
regressiya koeffitsiyentlari.
(1) ni parametrlashtirish natijada Qashqadaryo viloyati savdo xizmatlari hajmining
Respublika bo‘yicha mos ulushini ifodalovchi modelni quyidagini yozish mumkin:
𝑙𝑛(𝑈ℎ) = 1,6528
⏟
𝑡=72,71
+ 0,0642
⏟
𝑡=5,127
∗ 𝑙𝑛(𝑇)
, (
𝑅
2
= 0,87
,
𝛿 = 5,48%
) (2)
Yuqoridagi modelning adekvatligiga asoslanib, Qashqadaryo viloyati savdo xizmatlari
hajmining Respublika bo‘yicha mos ulushining keyingi besh yillikdagi (2023
-2027 y.y) prognoz
qiymatlarini hisoblaymiz (2-jadval).
2-jadval
Qashqadaryo viloyati savdo xizmatlari hajm
i Respublika bo‘yicha mos ulushining
prognoz qiymatlari (2023-2027 y.y.)
42
Prognoz yillari
2023
2024
2025
2026
2027
Ulush (foizda)
6,16
6,19
6,21
6,24
6,27
Utgan yilga nisbatan farq
0,35
0,03
0,03
0,03
0,03
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkinki,
keyingi besh yillikda Qashqadaryo viloyati savdo
xizmatlari hajmining Respublika bo‘yicha mos ulushi o‘sish tendensiyasiga ega. 2024
- yildan
boshlab, keyingi yillarda bu ko‘rsatkich bir xil farq bilan, ya’ni 0,03 fo
izga ortib boradi. Mazkur
prognoz ko‘rsa
tkichlari mintaqada savdo xizmatlari rivojlanish tendensiyasini vujudga keltiruvchi
qonuniyatlarning kelgusida barqaror o‘sish tendensiyasini ta’minlashini asoslaydi.
Respublikada savdo xizmatlari hajmi 2021-yilda 2010- yilga nisbatan 3,32 barobarga oshgan
bo‘lsa, Qashqadaryo viloyatida esa 3,65 barobarga teng. Bu esa mintaqada savdo xizmatlari
ko‘rsatish hajmining o‘sish tendensiyasi Respublikaga nisbatan biroz yuqori ekanligini
ko‘rsatmoqda. Respublikada savdo xizmatlarining o‘rtacha o‘sish sur’ati 111,9
7 foizni,
Qashqadaryo viloyatida esa bu ko‘rsatkich 113,04 foizni tashkil etmoqda. Viloyatda so‘nggi 12
yilda o‘rtacha o‘sish sur’ati Respublikaga nisbatan 1,07 foizga ortiqroq ekanligini ko‘rish mumkin.
Savdo xizma
tlari ko‘rsatish hajmining Respublika va
Qashqadaryo viloyati bo‘yicha o‘sish
sur’ati ko‘rsatkichlari orasida chiziqli bog‘liqlik mavjud bo‘lsin deb faraz qilaylik. U holda quyidagi
chiziqli bog‘liklik tenglamasini yozamiz:
𝑉𝑆𝑋𝑂
′
𝑆 = 𝑎
0
+ 𝑎
1
∗ 𝑅𝑆𝑋𝑂′𝑆
(3)
Bu yerda
𝑉𝑆𝑋𝑂′𝑆
–
Qashqadaryo viloyati savdo xizmatlari hajmining o‘sish sur’ati;
𝑅𝑆𝑋𝑂′𝑆
–
O‘zbekiston Respublikasi savdo xizmatlari hajmining o‘sish sur’ati;
𝑎
0
, 𝑎
1
–
chiziqli model
koeffitsiyentlari.
(3) ni parametrlashtirish natijada Qashqadaryo viloyati savdo xizmatlari hajmining
Respublika bo‘yicha mos ulushini ifodalovchi modelni quyidagini yozish mumkin:
𝑉𝑆𝑋𝑂
′
𝑆 = −4,2808
⏟
𝑡=−3,77
+ 1,04813
⏟
𝑡=10,383
∗ 𝑅𝑆𝑋𝑂′𝑆
, (
𝑅
2
= 0,92
,
𝛿 = 1,46%
) (4)
(4) ko’rinishdagi model adekvatlik shartlarini qanoatlantirsa, u holda, uning yordamida
Respublikada aholiga ko
‘
rsatilgan savdo xizmatlari o
‘sish sur’atining 1 foizlik va birlik o‘
zgarishiga
Qashqadaryo viloyotida mazkur ko
‘
rsatkichning mos ravishda ayni birliklar bo
‘
yicha o
‘
zgarishini
42
Muallif tomonidan Gretl dasturida hisoblangan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
144
baholash imkoniyati yaratiladi.
Modellashtirish natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, Respublika miqyosidagi savdo xizmatlari
hajmining o‘sish sur’ati 1 foizga ortishi, viloyat savdo xizmatlari hajmining o‘sish sur’atini
1,04
foizga ortishi bilan to‘g‘ri bog‘lanmoqda. Bu esa yuqoridagi tahlil natijalarini yana bir bor
tasdiqlab, savdo xizmatlari ko‘rsatishning o‘sish tendensiyasi Respublikaga nisbatan Qashqadaryo
viloyatida nisbatan tezroq kechayotgan iqtisodiy jarayon ekanligini asoslaydi.
Mintaqada savdo xizmatlarining rivojlanish tendensiyasini kuzatish mumkin bo‘ladigan
asosiy ko‘rsatkichlardan biri –
bu aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmidir. So‘ng
gi
yillar dekadasida Respublika
hamda mintaqada bu ko‘rsatkich bo‘yicha o‘sish tendensiyasini
kuzatish mumkin. Aholi jon boshiga savdo xizmatlari hajmi Respublikada 2021- yilga kelib 2010-
yilga nisbatan 2,89 barobarga, Qashqadaryo viloyatida 2,86 barobarga oshgan. Shuningdek, so‘ngi
12
yilda o‘rtacha o‘sish sur’ati bu ko‘rsatkich bo‘yicha mos ravishda 110,1 foiz va 109,9 foizni
tashkil etadi. Aholi sonining o‘rtacha o‘sish foizi esa Respublikada 100,95 ga, viloyatda 102,35 ga
teng bo‘lmoqda. Agar aholi o‘sish darajasi viloyatda nisbatan
biroz yuqori ekanligini hisobga
olmaganda mazkur qiyoslangan miqdorlar deyarli teng bo‘lib, mintaqada savdo xizmatlarining
aholi turmush tarzi bilan bog‘liq umummamlakat miqyosidagi kabi dastlabki holat haqida
ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Lekin, Bu yerda
ikki jihatga e’tibor qa
ratish joizki, bulardan
birinchisi aholi sonining hamda aholi jon boshiga savdo xizmatlari hajmining o‘sish sur’ati
o‘rtasidagi katta farqning mavjudligidir. Haqiqatan, Respublikada aholi sonining hamda aholi jon
boshiga savdo xizm
atlari hajmining o‘rtacha o‘sish sur’ati o‘rtasidagi farq +9,2 foizni, viloyatda esa
+7,6 foizni tashkil etadi. Demak, aholi soniga nisbatan savdo xizmatlari hajmining o‘sish
tendensiyasi yuqoriroq tezlikda sodir bo‘lmoqda (
Maxmatqulov, 2023). Bu savdo xizmatlariga
jamiyat ehtiyo
jlarining so‘nggi yillarda oldingi yillarga nisbatan muntazam ortib borayotganligini
ifodalab, tarmoqning rivojlanish dolzarbligi tabiiy zaruriyat asosida mavjudligini ko‘rsatadi
(
Jo‘rayev, 2023)
.
Ikkinchi e’tiborli jihat,
aholi jon boshiga savdo xizmatlari hajmining viloyatda Respublikaga
nisbatan ancha past ko‘rsatkichga egaligidir. 2010
-
yilda bu ko‘rsatkich mintaqada Respublikadan
91,57 ming so‘mga kam bo‘lsa, keyingi yillarda ham bu farq yiriklashib, 2021
-yilga kelib 269,56
ming so‘mga teng bo‘lmoqda. Demak, mintaqada aholiga ko‘rsatilayotgan savdo xizmatlari hajmi
Respublika bo‘yicha qaralganda diyarli bir xil o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lishi, mintaqa
aholisining mavjud ehtiyojlarini bir xil qondirish darajasini ta’minlab berolmaydi, ya’ni mintaqada
s
avdo xizmatlarini rivojlantirish umumrespublikaga nisbatan ham dolzarbroq bo‘lib chiqmoqda.
Bu juda ahamiyatli jihat bo‘lib, mintaqada savdo xizmatlari hajmi, aholi sonining o‘sish darajasi,
hamda mintaqada aholi jon boshiga savdo xizmatlari hajmining Respublikaga nisbatan farqi
o‘rtasidagi bog‘liqlik modelini qurish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Belgilashlar kiritamiz:
𝑀𝑅𝐹
- mintaqada aholi jon boshiga savdo xizmatlari hajmining
Respublikaga nisbatan farqi (ming so‘m)
;
𝑀𝑆𝑋𝐻
–
mintaqada ko‘rsatilgan savdo xizmatlari hajmi
(mlrd so‘m);
𝐴𝑆𝑂′𝑆
–
mintaqada aholi sonining o‘sish sur’ati (foiz). Bu belgilarning 1
- va 5-
jadvallarda keltirilgan real qiymatlari bo‘yicha o‘zaro korrelyatsion zichligini tekshiramiz
(3-jadval).
3-jadval
Korrelyatsiya koeffitsiyentlarining qiymatlari
43
MRF
MSXH
ASO’S
MRF
1
MSXH
-0,9938129
1
ASO’S
0,76249350
-0,5906929
1
Yuqoridagi
jadval ma’lumotlariga tayanidigan bo‘lsak, u holda mintaqada aholi jon boshiga
43
Eviews10 dasturida muallif tomonidan hisoblangan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
145
savdo xizmatlari hajmining Respublikaga nisbatan farqi bilan mintaqada ko‘rsatilgan savdo
xizmatlari hajmi o‘rtasida juda kuchli teskari bog‘liqlik (
-0,99) mavjudligi, shuningdek, mintaqa
aholisi sonining o‘sishiga to‘g‘ri bog‘langan hamda, yеtarli korrelyatsion zichlikka ega (0,76)
ekanligi kelib chiqadi. Haqiqatan, oson ko‘rish mumkinki, mintaqada ko‘rsatilgan savdo xizmatlari
hajmining kamayishi, aholi sonining o‘s
ishi mavjud farqning ortishiga olib keladi yoki aksinchasi
o‘rinli.
Bu belgilar orasida
MRF
ni endogen sifatida olib chiziqli bog‘liqlik mavjud deb faraz qilamiz.
U holda quyidagi parametrik aniqlanmagan ekonometrik modelga ega bo‘lamiz, ya’ni
,
𝑀𝑅𝐹 = 𝐴
0
+ 𝐴
1
∗ 𝑀𝑆𝑋𝐻 + 𝐴
2
∗ 𝐴𝑆𝑂′𝑆
(5)
Bu yerda
𝐴
𝑗
(𝑗 = 0,1,2)
–
model parametrlari. Modelni parametrlashtirish natijasida
quyidagi matematik tavsifi kelib chiqadi
𝑀𝑅𝐹 = −929,9
⏟
𝑡=−2,68
+ 00,22
⏟
𝑡=28,07
∗ 𝑀𝑆𝑋𝐻−9,09
𝑡=−2,71
∗ 𝐴𝑆𝑂′𝑆
, (
𝑅
2
= 0,99
,
𝛿 = 1,17%
) (6)
(2.5) modelning elastiklik koeffitsiyentlari MSXH bo‘yicha
-
0,995 ga, ASO’S bo‘yicha esa
+5,16 ga teng.
Modellashtirish natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, mintaqada ko‘rsatilgan savdo xizmatlari
hajmining 1 foizga oshishi mintaqada aholi jon boshiga savdo xizmatlari hajmining Respublikaga
nisbatan farqini 0,995 foizga kamayishiga, mintaqada aholi sonining 1 foizga o‘sishi esa bu
farqning 5,16 foizga oshishiga olib keladi. Bundan aholi sonining o‘zga
rishi farqni yuzaga
keltiruvchi asosiy omillardan biri ekanligi kelib chiqmoqda. Yuqorida tahlil natijalari asosida
Qashqadaryo viloyati aholisining o‘sish darajasi Respublikaga qiyoslaganda nisbatan biroz yuqori
ekanligini ta’kidlagan edik. Modellashtiris
h natijalari shu
“biroz yuqori” darajaning aslida katta
ta’sirga ega ekanligini asoslab turibdi. Tadqiqotimiz natijalari asosida aniqlangan bu ilmiy fakt
ayni iqtisodiy qonuniyatlar, ya’ni 0,03 foiz farqlik iqtisodiy o‘sish ta’siri (1 foizga 1,03 foiz)
mintaqada jon boshi
ga to‘g‘ri keluvchi savdo xizmatlari hajmining balans ko‘rsatkichiga erishi
uchun yеtarli bo‘lmasligini anglatadi.
Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida tashqi savdoning o‘ziga xos o‘rni bor. Tashqi savdo
ko‘rsatkichlari makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar sifatida
e’tirof etiladi. Shu sababli mamlakatning
rivojlanish darajasini baholashda ham asosiy ahamiyatga ega. Shunday ko‘rsatkichlardan biri
shubhasiz
–
bu tashqi savdo balansidir. Mintaqaning tashqi savdo balansi (saldo) so‘ng
gi yillarda
salbiy saldo holatida b
o‘lib turibdi. Quyida so‘ng
g
i 12 yildagi saldoning o‘zgarish tendensiya grafigi
keltirilgan (2-rasm).
2-
rasm. Qashqadaryo viloyati tashqi savdo balansining o‘zgarish tendensiyasi
44
44
Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlangan
-400000
-300000
-200000
-100000
0
100000
200000
300000
400000
2009
2011
2013
2015
2017
2019
2021
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
146
Saldo chizig‘ida tebranishlar kuzatiladi. 2010
-yilda saldo 206986,8 ming dollarga teng
bo‘lgan bo‘lsa, 2015
- yilda -198354,4 ming dollarga, 2021-yilda esa -120972,9 ming dollarni
tashkil etgan. Bu tebranishlarning asosiy sababi tashqi savdo aylanmasida eksport va import
hajmining, yoki faqat birining jiddiy
o‘zgarishida bo‘lishi mumkin. Buni aniqlash maqsadida so‘ngi
12 yillik o‘zgarish tendensiyani ko‘rib chiqilganda, eksport hajmi 2011
-yildan keyingi davrda
import hajmidan yuqori bo‘lmagan. Aniq darajasini bilish uchun eksport hajmining import
hajmiga nisbatini keltiramiz (4-jadval).
4-jadval
Tashqi savdo eksporti va importining nisbiy qiymatlari
45
Yillar
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Nisbat
2,39
3,90
0,84
0,78
0,96
0,58
0,46
0,61
0,55
0,80
0,56
0,69
Jadval
ma’lumotlaridan ko‘rish mumkinki, mintaqada salbiy saldo ko‘rsatkichi saqlanib
qolmoqda, bunga eksport hajmining nisbatan sekin pasayishi, import hajmining nisbatan tez
o‘sishi bilan xarakterlanuvchi o‘zgarmas tebranishlar sabab bo‘lmoqda.
Mintaqada savdo xizmatlarining rivojlanish tendensiyasida mehnat resurslarining soni
alohida ahamiyat kasb etadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra 2021
-yilda ish bilan band aholi soni
Respublikada 13538,9 ming nafarni, Qashqadaryo viloyatida esa 1202,5 ming nafarni tashkil
etadi. Respublikada savdo xizmatlari faoliyati bilan bandlar soni 2021- yilda 2010-yilga nisbatan
1,24 barobarga, viloyatda 1,48 barobarga oshganligi kuzatiladi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha mintaqada
savdo tarmog‘ida faoliyat yuritayotgan aholi Respublikaga nis
batan ancha yuqori ekanligini
ko‘rish
imiz mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida savdo tarmog‘ida faoliyat yuritayotgan aholi sonining o‘rtacha
o‘sish sur’ati 102,1 foizga, mintaqada 103,6 foizga teng. Savdo sohasida bandlar sonining jami ish
bilan band aholi sonidagi ulushi mintaqada Respublikag
a nisbatan barqaror o‘sish tendensiyasiga
ega. Mintaqada bu ko‘rsatkich 2010
-
yilda 10,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2021
-yilga kelib 12,9
foizga, ya’ni 2,1 foizga oshgan. Respublikada esa bu farq 0,8 foizga teng. Yill
ar kesimida ulushlar
farqining qiymatlanishi ham mintaqada ijobiy holatda. 2010 yilda ulushlar farqi 0,2 ga teng
bo‘lgan bo‘lsa, 2021
- yilga kelib 1,5 ni tashkil etmoqda.
3-
rasm. O‘zbekiston Respublikasi va Qashqadaryo viloyati bo
‘
yicha savdo xizmatlari
tarmog‘idagi mehnat unumdorlik ko‘rsatkichi (mln. so‘m)
45
Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida mualli
f tomonidan tuzilgan
5,
36
6,
03
6,
77
7,
50
8,
45
9,76
11,
45
11,
27
12,
50
13,
10
13,
90
13,
76
3,
27
3,
70
4,
35
4,
84
5,
43
5,
91
7,
00
6,
75
6,
87
8,
27
7,
75
8,
06
2 0 1 0
2 0 1 1
2 0 1 2
2 0 1 3
2 0 1 4
2 0 1 5
2 0 1 6
2 0 1 7
2 0 1 8
2 0 1 9
2 0 2 0
2 0 2 1
O'zbekiston Respublikasi
Qashqadaryo viloyati
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
147
Yuqorida ta’kidlangan natijaviy ustuvorlikning iqtisodiy ustuvorlik sifatida tavsiflashimiz
uchun mehnat resurslarining samaradorligini ko‘rib chiqamiz. Bu bo‘yicha birlik ishchi kuchiga
mo
s keluvchi ko‘rsatilgan savdo xizmatlari hajmin
ing real qiymatlaridan foydalanamiz
(3-rasm).
Ko‘rish mumkinki, Respublika va mintaqada savdo xizmati faoliyati bilan bandlar soni oxirgi
12 yillikda o‘sish tendensiyasiga ega. 2010
- yilda Respublikada ishchi kuchi samaradorligi 5,36
mln so‘m, viloyatda 3,27 mln so‘mga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2021
-
yilga kelib bu ko‘rsatkichlar mos
ravishda 13,76 mln so‘m hamda 8,06 mln so‘mni tashkil qilgan. Respublikada mehnat unumdorligi
so‘ng
gi yillar dekadasida 2,57 barobarga, mintaqada esa 2,47 barobarga oshgan. Ishchi kuchi
samaradorligining 2010-2021-
yillar davomida o‘rtacha o‘sish sur’ati Respublikada 109,2 foizni,
Qashqadaryo viloyatida 109,9 foizni tashkil etadi.
Mehnat unumdorligidagi oshish qiymatlari deyarli bir-biri
ga yaqin bo‘lsada, Respublikaga
nisbatan viloya
tda ishchi kuchi samaradorlik ko‘rsatkichi ancha past bo‘lib, sezilarli farqqa ega
(2.10-jadval). 2010-
yilda mavjud farq 2,09 mln so‘mga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2021
-yilda 5,7 mln
so‘mni tashkil etgan. Aniqlik uchun mintaqada bu ko‘rsatkich qiymati 2010 yild
a 1,64 barobarga
2021-
yilda 1,71 barobarga kamligini ko‘rishimiz mumkin.
5-jadval
O‘zbekiston Respublikasi va Qashqadaryo viloyatida savdo xizmatlari ko‘rsatishda
mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari (mln so‘md
a)
Yillar
O‘zbekiston Respublikasida
Qashqadaryo viloyatida
Farq
(3-3)
1
2
3
1
2
3
2010
6620,8
1235,6
5,36
342,7
104,93
3,27
-2,09
2011
7660,3
1269,8
6,03
404,4
109,40
3,70
-2,34
2012
8839,9
1305,6
6,77
491,7
112,99
4,35
-2,42
2013
10068,7
1342,0
7,50
576,3
119,03
4,84
-2,66
2014
11649,5
1378,3
8,45
680,6
125,26
5,43
-3,02
2015
13804,6
1413,8
9,76
803,8
136,12
5,91
-3,86
2016
16634,6
1452,4
11,45
975,8
139,35
7,00
-4,45
2017
16684,5
1480,2
11,27
977,8
144,94
6,75
-4,53
2018
17518,7
1401,8
12,50
1024,7
149,08
6,87
-5,62
2019
18815,1
1436,4
13,10
1089,3
131,77
8,27
-4,83
2020
19530,1
1405,4
13,90
1133,9
146,37
7,75
-6,15
2021
21151,1
1537,2
13,76
1249,6
155,13
8,06
-5,70
Bu y
еrda: 1
-
savdo xizmatalari hajmining real qiymati (mlrd. so‘m), 2
- savdo xizmatlari
faoliyati bilan bandlar soni (ming kishi), 3-
birlik savdo xodimiga to‘g‘ri keluvchi savdo xizmatlari
hajmi (mln.so‘m).
Xulosa va takliflar.
Bunday katta farqning yuzaga kelishi hududning ijtimoiy-iqtisodiy, geografik, demografik,
ekologik, ixtisoslashuv kabi xususiyatlaridan kelib chiqishi mumkinligi ilmiy manbalardan bizga
ma’lum. Bularni inkor etmagan holda, bizningcha mazkur iqtisodiy holat internet bozorlarning
rivojlan
ishi, mintaqada savdo xizmatlarini innovatsion rivojlanish salohiyatidan yеtarlicha
foydalanilmayotganligida deb hisoblaymiz.
Haqiqatan, bugungi kunda aholi o‘rtasida axborot almashinuv tezligi va manbalari shiddat
bilan o‘sib bormoqda. Hozirgi
mavjud savdo brendlari, internet magazinlari, ulgurji savdo
obyektlarining katta ulushi mintaqaga tegishli emas. Bu esa savdo xizmatlari hajmining o‘sishiga
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatib turadi
Respublika miqyosidagi savdo xizmatlari tarkibida Qashqadaryo viloyatida savdo xizmatlari
hajmining ulushi, mintaqaning hozirgi iqtisodiy salohiyati ta’sirida bir xil farq bilan, ya’ni 0,03
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
148
foizga ortib borishi ta’minlansada, o‘sish tezligi o‘zaro nisbatda 1,04 barobarga teng bo‘lib, bu
o‘zgarmas holatga yaqin ko‘rsatki
chdir. Bu esa mintaqada, nafaqat, mavjud potensialdan
foydalanish samaradorligini oshirish, balki o‘sish tendetsiyasini tezlashtiruvchi innovatsion
manbalarni aniqlash, iqtisodiy jarayonda yangi rivojlanish omillarining ishtirokini ta’minlashni
taqoza etadi.
Mintaqada salbiy saldo kuzatilishiga eksport hajmining kamayishi, import hajmining o‘sishi
bilan xarakterlanuvchi o‘zgarmas tebranishlar sabab bo‘lmoqda. Tashqi savdo eksport hajmini
oshirish talab etiladi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Abdukarimov B.A. va boshqalar. (2016)
Savdo iqtisodiyoti muammolari. O‘quv qo‘llanma.
-T.:
Iqtisod-moliya,
–
504 b.
Abdukarimov F.B. (2011) Savdoda bozor mexanizmini takomillashtirish va samaradorligini
oshirish yo‘llari (S
amarqand viloyati misolida). Iqtisodiyot fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish
uchun yozilgan dissertasiya. Samarqand: SamISI, - 156 b;
Jo‘rayev Farrux Do‘stmirzayevich. (2023). A MODEL APPROACH TO LONG
-TERM
FORECASTING OF ELECTRICITY SUPPLY. Journal of Integrated Education and Research, 2(10), 41
–
45. Retrieved from https://ojs.rmasav.com/index.php/ojs/article/view/1350
Keynes J.M. (1936) The General Theory of Employment, Interest, and Money. Harcourt Brace
Jovanovich, New York, p.96.
Kharchenko E. et al. (2014) Innovative Potential of Russian Regions: Methodological Aspects of
Analysis and Development Trends. Procedia Economics and Finance 14 313
–
319.
Maxmatqulov , G. X. (2023). “KOMPYUTER TIZIMLARI VA TARMOQLARI” FANIDAN AMALIY VA
LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARINI O‘QITISH
DA VIRTUAL CISCO PACKET TRACER DASTURIDAN
FOYDALANISH. Educational Research in Universal Sciences, 2(15 SPECIAL), 483
–
486. Retrieved from
http://erus.uz/index.php/er/article/view/4766
Maxmatqulov, G. O. (2022). A COMPLEX SYSTEMIC ISSUE OF THE DEVELOPMENT OF THE
NETWORK OF TRADE SERVICES. Development and innovations in science, 1(16), 10-13.
Maxmatqulov, G. X. (2023). SAVDO XIZMATLARI TARMOG‘INI RIVOJLANTIRISH
MASALALARIGA TIZIMLI YONDOSHUV. Educational Research in Universal Sciences, 2(10), 175
–
182.
Retrieved from
http://erus.uz/index.php/er/article/view/4170
Maxmatqulov, G.X. (2023). SAVDO XIZMATLARINI INNOVATSION RIVOJLANTIRISHNING
ZAMONAVIY USLUBIY YONDOSHUVLARI. Innovative Development in Educational Activities, 2(9),
378
–
386. Retrieved from
https://openidea.uz/index.php/idea/article/view/1312
Michael H.A. (2015) Trade Network Theory. Hannover Economic Papers (HEP) No. 553.
February. P.-39.
Ohud Almutairi et al. (2020) Performance Modelling of the Impact of Cyber Attacks on a Web-
based Sales System. Electronic Notes in Theoretical Computer Science. Volume 353, 1 November ,
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1571066120300712
Osnat Mokryna, Veronika Boginab, Tsvi Kuflik. (2019) Will this session end with a purchase?
Inferring current purchase intent of anonymous visitors. Electronic Commerce Research and A
pplications. №34. 100836.
Rahimov Abdihakim Muhammadiyevich. (2021). RESIDENCE AND CATERING SERVICES TO
THE POPULATION THE IMPORTANCE OF ECONOMETRIC MODELING IN REGULATORY
ASSESSMENT OF CONSUMER REQUIREMENTS TO IMPROVE DISPLAY QUALITY. Galaxy
International Interdisciplinary Research Journal, 9(12), 1043
–
1048. Retrieved from
https://www.giirj.com/index.php/giirj/article/view/859
Soliyev A., Buzrukxonov S. (2010) Marketing. Bozorshunoslik.Darslik.
–
T.: “Iqtisod
-
moliya”,
-
294 b
Белл Д. (1999) Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального
прогнозирования. –М.: Academia,
-
956 с.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
149
Гулямов С.С. и др. (1992) Системный анализ эффективности производства в рыночных
условиях. –
Т.: “Mexnat”.
Диссертация
(2022) Развитие услуг розничных торговых сетей: теория, методология,
практика
.
Диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук
.
Красноярск.
Махматкулов, Ғ. (2022). АҲОЛИГА САВДО ХИЗМАТЛАРИНИ ИННОВАЦИОН
РИВОЖЛАНТИРИШ САЛОҲИЯТИНИ БАҲОЛАШДА ТРЕНД МОДЕЛЛАРИНИ ТАНЛАШ
МЕЗОНЛАРИ (ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА). Iqtisodiyot Va taʼlim, 23(4), 381–
386.
https://doi.org/10.55439/ECED/vol23_iss4/a610
Махматқулов
,
Ғ
. (2023).
САВДО КОРХОНАЛАРИНИНГ ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТИНИ
ЭКОНОМЕТРИК
МОДЕЛЛАШТИРИШ.
Iqtisodiyot
Va
ta
ʼ
lim,
24(6),
33
–
38.
https://doi.org/10.55439/ECED/vol24_iss6/%x
Хайруллина Н.А. (2015) Эконометрическое моделирование и нейро сетевые
инструменты для
принятия управленческих решений в планировании городской застройки
(на примере торговых центров). Автореферат диссерт
atsi
и на соискание ученой степени
кандидата филологических наук. Редакционно
-
издательский центр Башкирского
государственного университета., 450074, РБ, г. Уфа, 23 стр.
Шумпетер Й.А. (2007) Теория экономического развития. Капитализм, социализм и
демократия. –М.: Эксмо,
-
862 с.
