Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
39
MEHNAT BOZORINI SHAKLLANTIRISHNING HUDUDIY MANBALARI TAHLILI
PhD
, dots.
Jo‘rayev Farrux
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti,
ORCID: 0009-0000-5657-9734
Aralov
G‘ayrat
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti,
ORCID: 0000-0002-2872-7792
Annotatsiya.
Maqolada mehnat bozorini shakllantirish manbalari sifatida aholi soni, hususan,
iqtisodiy faol aholi sonining o‘sish sur’ati va ulushi, bandlik va ishsizlik darajasi,
s
hahar va qishloq
ah
olisining nisbat o‘zgarishi kabi ko‘rsatkichlar hududiy jihatdan tadqiq qilingan. Mazkur
ko‘rsatkichlar tendensiyasida hududiy o‘xshashlik va farqli holatlar tahlili o‘tkazilgan. Hudud
aholisining mamlakat aholisi tarkibidagi ulushi tendensiyasi tahlillariga tayanilgan holda, bu ijtimiy
jarayonni mehnat resusrslarini shakllantirish va mehnat bozorini optimallashtirish bilan bog‘liq
iqtisodiy jarayon uchun muxim omil ekanligi asoslangan. Oxirgi yillarda shahar va qishloq aholisining
nisbat o‘zgarishi iqt
isod
iy faol aholi nisbiy ko‘rsatkichlarining hududiy tafovutini yuzaga chiqaruvchi
omil sifatida baholangan. Mehnat bozorini shakllantirish manbalari hududiy jihatdan bir xil davrlar
oralig‘ida o‘zgarish tendensiyasini hosil qilishi ochib berilgan. Hududla
rda ishsizlik darajalarining
sakrash nuqtalari iqtisodiy faol aholi sonining o‘sish suratidagi kuchli tebranish bilan bog‘liqligi
tushuntirilgan. Ishsizl
ik darajalarining ortib borishi iqtisodiy faol aholi sonining o‘sishi bilan kollinear
tendensiya hosil qilmasligi asoslangan.
Kalit so‘zlar:
mehnat bozori, mehnat resurslari manbalari, shahar va qishloq aholisining nisbat
ko‘rsatkichi, iqtisodiy faol ahol
i, bandlik, ishsizlik darajasi, tendensiya, taqqoslama tahlil
АНАЛИЗ РЕГИОНАЛЬНЫХ ИСТОЧНИКОВ ФОРМИРОВАНИЯ
РЫНКА ТРУДА
PhD
, доц
.
Жураев
Фаррух
Каршинский инженерно
-
экономический институт,
Аралов Гайрат
Каршинский инженерно
-
экономический институт
Аннотация
.
В статье на региональном уровне исследованы такие показатели, как
численность населения, в частности,
темпы роста и доля экономически активного
населения, уровень занятости и безработицы, изменение соотношения городского и
сельского населения, как источники формирования рынка труда. Проведен анализ
региональных сходств и различий в динамике этих показателей..
На основе анализа
тенденции изменения доли населения региона в населении страны исходят из того, что
данный социальный процесс является важным фактором экономического процесса,
связанного с формированием трудовых ресурсов и оптимизация рынка труда. В последние
годы изменение соотношения городского и сельского населения оценивается как фактор,
вызывающий региональные различия в относительных показателях экономически
активного населения. Выявлено, что источники формирования рынка труда создают
тенденцию изменения в одних и тех же временных периодах. Поясняется, что скачки уровня
безработицы в регионах связаны с сильными колебаниями картины роста экономически
активного населения.
Это также основано на том, что темпы роста уровня безработицы
не коллинеарны с темпами роста экономически активного населения.
Ключевые слова:
рынок труда, источники трудовых ресурсов, соотношение городского
и сельского населения, экономически активное население, занятость, уровень безработицы,
тенденция, сравнительный анализ
.
UO
‘
K: 331.522.( 331.101.26)
39-48
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
40
ANALYSIS OF REGIONAL SOURCES OF FORMATION OF THE LABOR MARKET
PhD, assoc. prof.
Juraev Farrukh
Karshi Engineering Economics Institute
Aralov
G‘ayrat
Karshi Engineering Economics Institute
Annotation.
The article examines at the regional level such indicators as population size, in
particular, growth rates and the share of the economically active population, employment and
unemployment levels, changes in the ratio of urban and rural populations, as sources of formation
of the labor market. An analysis of regional similarities and differences in the dynamics of these
indicators has been carried out. Based on the analysis of the trend in the share of the region's
population in the country's population, it is assumed that this social process is an important factor
in the economic process associated with the formation of labor resources and optimization of the
labor market. In recent years, changes in the ratio of urban and rural populations have been
assessed as a factor causing regional differences in the relative rates of the economically active
population. It was revealed that the sources of formation of the labor market create a trend of
change in the same time periods. It is explained that the jump points of unemployment levels in
the regions are connected with the strong fluctuations in the growth picture of the economically
active population. This is also based on the fact that the growth rate of the unemployment rate is
not collinear with the growth rate of the economically active population.
Keywords:
labor market, sources of labor resources, ratio of urban and rural population,
economically active population, employment, unemployment rate, trend, comparative analysis
Kirish.
Dunyo mamlakatlari iqtisodiy salohiyatining eng muxim manbasi avvalo bu inson
kapitalidir. Har bir mamalakat iqtisodiyoti rivojlanishning ma’lum bir bosqichlaridan o‘tadi.
Barcha bosqichlarda, ular g‘oyaviy, texnologik va boshqa jihatlarga nisbatan farq qilsada, biroq
rivojlanish konturi markazida doimiy ravishda mehnat resurslaridan optimal foydalanishni
maqsad qilgan strategik yondoshuv mavjud bo‘lgan. Iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanish
tendensiyasining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ham aynan tarmoqda mehnat resurslaridan
foydalanish samaradorligi hisoblanadi (Valery, Khabarov et al. 2022).
Milliy insiklopediya rasmiy manbalarida mehnat bozori va uning tarkibiy tuzilishiga
“ish
kuchi oldi-sotdi qilinadigan bozor. Mehnat bozorining ishtirokchilari ishga yollovchilar, ishga
yollanuvchilar va ular oʻrtasidagi turli vositachilar hisoblanadi” deb tavsiflanadi
11
. Shuningdek,
mehnat bozor mavjudligining tabiiy sharoiti ishchi kuchi va unga bo‘lgan doimiy talab bilan
izohlanadi (Tang, 2022). Hududiy jihatdan mehnat bozorini shakllantiruvchi asosiy
manbalardan biri hudud aholisi tarkibidagi iqtisodiy faol aholidir. Umuman olganda
manbalarni tizimli tadqiq etishda doimiy aholi soni, aholining shahar va qishloqlar bo‘yicha
taqsimlanishi, iqtisodiy faol aholi soni va
o‘sish sur’ati, bandlik darajasi, ishsizlik darajasi,
yoshlar kesimida
iqtisodiy faol aholi soni kabi ko‘rsatkichlar muximlik kasb etadi.
Bugungi kunda mehnat bozorini optimallashtirish, rivojlantirish muammolari bir qancha
jihatlarga ko‘ra dolzarb hisobl
anadi. Hususan, iqtisodiy salohiyatni oshirishda iqtisodiyot
tarmoqlarida ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini oshirish, mehnat taqsimotini
optimallashtirish, mazkur tarmoqlarni rivojlantirish bandlar sonining ortishiga bog‘liqligi,
korxonalar faoliyatini optimallashtirishda mehnatni tejash, aholi turmush darajasini oshirishga
xizmat qiluvchi mehnat bozorini shakllantirish shular jumlasidandir. Hozirda mazkur
masalalarning hal etilishida ekonometrik tadqiqotlarga ustuvorlik berilmoqda (Farooq,
Nymoen, 2006)
. Jumladan, ushbu tadqiqotlar jarayonida muayyan hudud bo‘yicha
mehnat
bozorini chuqur ekonometrik tadqiq etish yuqorida keltirilgan mehnat bozorini
https://uz.wikipedia.org/wiki/Mehnat_bozori
III SON - MART, 2024
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
41
shakllantirishning asosiy ko‘rsatkichlari dinamikasini taqqoslama, omilli, tashxisli tahlillarini
o‘
tkazish bilan boshlanadi.
Mazkur tahlillar ko‘rsatkichlarning rivojlanish tendensiyasidagi o‘xshashliklar, tafovutlar,
o‘zaro va umumiy ta’sirlar darajasini aniqlashga xizmat qiladi. bu esa mehnat bozorini
shakllantirish manbalarini baholash, rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash, istiqbol
tendensiyalarini ishonchli prognozla
sh imkoniyatlarini yaratadi. E’tiborli jihat, mehnat bozori
resurslarini tashkil etuvchilarni amaliy faoliyat ko‘lami bo‘yicha hududiy jihatdan aniq ajratib
bo‘lmaydi. Bu bozorda talab
va taklif darajalarini hudud miqyosida baholash imkoniyatini
cheklab qo
‘yadi. Shu sababli, hududlarda bog‘lanishlar, o‘xshashliklar, takrorlanishlar
kuzatilsa, u holda buni talab va taklifning hududiy chegaralanmasligi holatining darajasidan
kelib chiqadi deyish mumkin.
Mehnat bozorini shakllantirish manbalari sifatida aholi, hususan iqtisodiy faol aholi
sonining, bandlik va ishsizlik darajalari, shuningdek, ularning o‘sish sur’atlari kabi
ko‘rsatkichlarning o‘zgarish dinamikasining oldingi va bugungi hol
atini kuzatish vaqt
davomiyligida hosil bo‘lgan tendensiyalarini tekshirish ko‘p jihatdan mehnat bozorini
optimallashtirish masalasini shakllantirishda maqsadni to‘g‘ri qo‘yish va vazifalarni to‘g‘ri
belgilashga asos bo‘ladi.
Adabiyotlar sharhi.
Mehnat bozorini shakllantiruvchi manbalar, ularning turlari, ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati,
ko‘rsatkichlari, iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishda mehnat resusrslarining ahamiyati,
mehnat bozorida taqsimot jarayonlarini optimallashtirish, mehnat resusrslaridan foydalanish
samaradorligini oshirish usullari, inson kapitalini boshqarish va mehnat bozorini
optimallashtirish muammolari xorij va mamlakatimiz olimlari tomonidan tadqiq etilgan. Ular
ilmiy asarlarida, ilmiy xulosalarida tadqiqot mavzusi bo‘yicha yondoshu
vlarini, ilmiy fikr-
mulohazalarini bayon etishgan. Jumladan,
Germaniyalik iqtisodchi Svetlana Rujin (2024) mehnat bozorini ijtimoiy institutlari va
texnologiyadan kelib chiqqan holda ish hajmini keng va intensiv chegaralar bo'ylab
moslashtirish bo‘yicha ta
dqiqotlar olib borgan.
Chililik olim Manuel Pérez
-Trujillo (2024) mintaqaviy mehnat bozori ko'rsatkichlariga
ta’sir omillarining keng sinfini shakllantiradi. Ayniqsa uning asarlarida tog'
-kon sanoatining
mintaqaviy mehnat bozori ko'rsatkichlariga ta'siri keng tadqiq etiladi.
Meyn universiteti olimlari Otterby, Crawley va Gabelar (2024) mennat bozorini
shakllantirishda aholi turmush darajasining ahamiyatini ochib beruvchi ilmiy izlanishlar olib
borishgan. Xususan, tadqiqot ishlarida ish haqi, ishchilarning mod
diy ta’minotidagi
tebranishlar bilan bog‘liq mehnat bozorini muvozanatdan chiqarish mumkin bo‘lgan mezonlar
tadqiq etilgan.
Iqtisodchi olimlar Díaz
-
S´anchez va Correalar
(2024) ilmiy asarlarida Ekvador misolida
rivojlanayotgan mamlakatlarning hududiy immigratsiyaning rasmiy mehnat bozorining muxim
tarkibiy qismiga aylanish s
haroitlarida iqtisodiy rivojlanish masalalari ko‘rib chiqilgan.
Daniyalik tadqiqotchilar Daniel Borowczyk-Martins va David Pacinilar (2024) mehnat
bozorining ma’lum bir rivojlanish bos
qi
chlaridan o‘tish davrlarida burilish bo‘g‘inlarini
xarakterlovchi vaqtli qator modellarini ishlab chiqadi. Bu yondoshuvda mehnat bozorining
asosiy ko‘rsatkichlari alohida ta’sir omillarisiz, dinamik jarayonda kuzatiladi va rivojlanish
tavsiflari keltiriladi.
Uorvik universiteti olimlari Stefano Caria va Julien Labonnelarning (2024) ilmiy ishlarida
mehnat bozori ko'rsatkichlari va hududning ijtimoiy infratuzilmasi, hususan, qishloqlarning
ijtimoiy tuzilmasi o‘rtasidagi bog‘liqliklar faol tadqiq etilgan.
Sfaks universiteti tadqiqotchilari Marwa va Chokrilar (2024) faol mehnat bozori siyosati
va ularni taqsimlashning nobarqaror holati bo‘yicha ahamiyatli tahlillar olib borishgan.
Jumladan, faol mehnat siyosatining beqarorligiga byudjet mablag'larini taqsimlash bilan bog'liq
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
42
omil ta’siri, mintaqaviy kontekstda qanday qilib samar
asizlikga olib kelishini dinamik panel
regressiya modellari asosida tadqiq etishgan.
Tadqiqotchilar Jajati Keshari Parida va Niharika Bhagavatulalar (2023) yosh qatlami
bo‘yicha va sha
har sharoitida mehnat resurslarini optimallashtirish natijasida turmush
farovonligini oshirish masalalari tadqiq etilgan. Jumladan tadqiqotchilarning asarida yosh
shaharlik ayollarning mehnat bozoridagi ulushi dinamikasida uy xo‘jaliklari daromadining
o‘zg
arish qonuniyatlari ochib berilgan.
Mamlakatimiz tadqiqotchilari Maaz Ahmad (2024), Z.Kuldasheva, N.Ismailova,
N.Akromavalarning ilmiy ishlarida Janubiy Osiyoda taklif omillarining inflyatsiyaga ta'siri
doirasida mehnat bozori dinamikasi tahlillari o‘tkaz
ilgan (
Rakhimov & Jo‘rayev, 2022).
Yuqorida keltirilgan manbalarda mehnat bozorining shakllanish manbalari, asosiy
ko‘rsatkichlari, ularning mohiyati tshuntirilgan. Mehnat bozorining raqobat muhiti, tashkil
etuivchilari, mehnat bozori strukturasi bo‘yicha
tasniflar bayon etilgan. Mehnat bozorini
boshqarish, ichki va tashqi omi
llar ta’sirini baholashning yangi shakllari, yondoshuvlari taklif
etilgan. Mehnat bozorini iqtisodiy samarador tizimga aylantirish talablari, mezonlari bo‘yicha
ilmiy xulosalar keltirilgan. Biroq mazkur ilmiy yondoshuvlarda mehnat bozorini
optimallashtirishda tendension yondoshuv, manbalarning mehnat bozori rivojini belgilab
beruvchi bog‘liq va bog‘lik bo‘lmagan dinamik xususiyatlari yetarlicha tadqiq etilmagan.
Shunday bo‘lsada, mazkur
i
lmiy manbalar mehnat bozorini o‘rganish, optimallashtirish
jarayonlarini
nazariy tushuntirish, uslubiy ta’minlash borasida katta ahamiyatga ega.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mehnat bozorini optimallashtirish masalalari ekonometrik modellashtirish apparati
yordamida hal etiladi. Bu yerda masalaning juda keng qamrovli ekanligi hi
sobga olinsa, ko‘p
sonli tadqiqot usullaridan foydalanish zarurati mavjudligini bilish mumkin
12
. Hususan,
ekonometrik modellashtirish natijalarining samaradorligi, ishonchliligi va aniqli
gi ko‘rib
chiqilayotgan obyektning maqsadga muvofiq tahlillari to‘g‘ri
olib borilganligiga bevosita bog‘liq
bo‘ladi
(Juraev, Mallaev, 2023).
Demak, bu yerda tahlil usullarini jarayonga mos to‘g‘ri tanlash
lozim. Ushbu mulohazalar uslubiy yondoshuvlarning f
arqlanishi va to‘g‘ri tadbiq etilishining
muximligiga ishora qiladi (Muhammadiyevich, 2023). Tadqiqotimiz davomida mehnat bozorini
shakllantirish manbalarini tushuntirishda, tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni bir tizimga keltirishda
deduktiv yondoshuvdan, mehnat bozorini shakllantirish manbalarining hududiy farqlanish
xarakterini ochib berishda taqqoslama tahlil usulidan, mehnat bozorini shakllantirish
manbalari sifatida qabul qilingan ko‘rsatkichlar tendensiyasini baholashda statist
ik kuzatish
usulidan, tendens
iyalar o‘zgarishida o‘zaro o‘xshashlik, aksincha tafovut testlarini o‘
tkazishda
tashxisli tahlil usulidan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mehnat bozorida ishchi kuchini tashkil etuvchilari bu albatta hudud aholisi hisoblanadi
va aholi sonini
ng o‘zgarish dinamikasi to‘g‘ridan to‘g‘ri mehnat resusrslari hajminin
g
o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra
13
, O‘zbeiston Respublikasi doimiy
aholisi soni 2023 yilda 36024,9 ming kishiga yetgan b
o‘lsa, Qashqadaryo viloyatida mazkur
yilda bu ko‘rsatkich 3482,3 minh kishini, yoki mamlakat aholisining 9
,7 foizini tashkil etadi
(1-jadval).
Mamlakat aholisi tarkibidagi viloyat aholisining ulushi 2000 yilda 8,85 foizga teng bo‘lgan
bo‘lsa, 2010 yilda
9,34 foiz, 2020 yilda 9,68 foiz va 2
023 yilga kelib esa 9,67 foizga teng bo‘lgan
(1-
rasm). O‘sish sur’ati
2023 yilda 2000 yilga nisbatan 0,82 foizga oshgan. Mintaqada aholi
ulushining o‘zgarishi 2000
-
2020 yillar davomida barqaror o‘sish tendensiyasini hosi
l qilgan
bo‘lsa, 2021 yilda 0,03 foi
zga kamaygan.
https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/labor-market-2
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
43
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasi va Qashqadaryo viloy
atida aholi sonining
o‘zgarish dinamikasi
14
Yillar
Respublika miqyosida,
ming kishi
Viloyat miqyosida,
ming kishi
shahar
qishloq
Jami
shahar
qishloq
Jami
2000
9165,5
15322,2
24487,7
551,3
1615,5
2166,8
2001
9225,3
15587,8
24813,1
559,1
1653,4
2212,5
2002
9286,9
15828,9
25115,8
566
1687,7
2253,7
2003
9340,7
16087,2
25427,9
572,5
1722,2
2294,7
2004
9381,3
16326,1
25707,4
579,7
1756,7
2336,4
2005
9441,9
16579,4
26021,3
589
1789,5
2378,5
2006
9495,1
16817,6
26312,7
597,5
1822,9
2420,4
2007
9584,6
17079,2
26663,8
606,7
1855,5
2462,2
2008
9698,2
17374
27072,2
616,5
1892,9
2509,4
2009
14236
13297,4
27533,4
1116,8
1446,8
2563,6
2010
14425,9
13575,5
28001,4
1135,7
1480,4
2616,1
2011
14897,4
14226
29123,4
1181,2
1541,7
2722,9
2012
15143,2
14412,2
29555,4
1203,2
1574,6
2777,8
2013
15370,1
14623,4
29993,5
1225,3
1606
2831,3
2014
15555,2
14937,6
30492,8
1250,8
1644,5
2895,3
2015
15748
15274,5
31022,5
1274,5
1684,4
2958,9
2016
15963,9
15611,4
31575,3
1300,7
1724,9
3025,6
2017
16250,8
15869,7
32120,5
1326,3
1762,5
3088,8
2018
16532,7
16124
32656,7
1357,5
1790,9
3148,4
2019
16806,7
16448,8
33255,5
1383,6
1829,5
3213,1
2020
17144,1
16761,1
33905,2
1410,4
1870
3280,4
2021
17510,4
17048,5
34558,9
1432,8
1902,6
3335,4
2022
17935,8
17335,5
35271,3
1460
1948,3
3408,3
2023
18370,9
17654,0
36024,9
1491,6
1990,7
3482,3
Biroq, 2021-
2023 yillar davomida yana o‘shish kuzatilgan. Umumiy holda mintaqada
aholi sonining mamlakat aholisi tarkibid
agi ulushi nisbatan barqaror o‘suvchan dinamikasiga
ega bo‘lgan.
1-rasm. Qashqadaryo viloyati aholisining mamlakat aholisi tarkibidagi ulushi, foizda
15
14
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi statistika agentligi rasmiy web
-
sayti ma’lu
motlari //
15
mualliflar ishlanmasi.
8,85
8,92
8,97
9,02
9,09
9,14
9,20 9,23
9,27 9,31
9,34 9,35
9,40 9,44
9,50 9,54
9,58 9,62
9,64 9,66 9,68 9,65 9,66 9,67
8,40
8,60
8,80
9,00
9,20
9,40
9,60
9,80
ulush ko'rsatkichi, foizda
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
44
Mintaqadagi mazkur tendensiyani shakllanishida aholining shahar va qishloqlardagi
taqsimoti birdek xissaga ega emas. Hususan, 2000-2023 yillar davomida aholining shahar va
qishloqlardagi taqsimotini ikki davrga bo‘lish mumkin.
Birinchi davr
–
bu 2000-2008 yillar. Bu
davrda shahar aholisining qishloq aholisiga nisbati 0,34 nisbatdan 0,33 nisbatga tushib borgan.
Shaharda yashovchi aholi jami aholining o‘rtacha 24,5 foizini ta
shkil etgan. Ikkinchi davr
–
bu
2009 yildan boshlab keyingi davrlar. Bu davrda shahar aholisining qishloq aholisiga nisbati
0,77 nisbatdan 0,75 nisbatga tushib borgan. Shaharda yashovchi
aholi jami aholining o‘rtacha
75,8 foizini tashkil etgan (2a-rasm).
2a-rasm. Shahar va qishloq aholisining
nisbati
2b-
rasm. Aholining o‘shish sur’ati,
foizda
16
Respublikada ham ayni o‘xshash tendensiya kuzatilgan. 2000
-2008 yillarda mamalakat
miqyosida shahar aholisining qishloq aholisiga nisbati 0,6 nisbatdan 0,56 nisbatga tushib
borgan. Shaharda
yashovchi aholi jami aholining o‘rtacha 36,6 foizini tashkil etgan. 2009 yildan
boshlab shahar aholisining qishloq aholisiga nisbati 1,07 nisbatdan 1,04 nisbatga tushib
borgan. Mintaqada ham Respublikada ham 2009 yilda shahar aholisining ulushi keskin ortgan.
Shuningdek, Respublikaga nisbatan Qashqadaryo viloyatida shahar aholisining qishloq
aholisiga nisbati har doim muayyan bir davr uchun quyi ko‘rsatkichga ega bo‘lgan (2a
-rasm).
Respublika va mintaqada aholining o‘sish sur’ati 2000
-2023 yillar davomida o
‘xshash,
biroz tebranma tendensiyaga ega (2b-
rasm). Eng yuqori o‘sish sur’ati Respublikada ham
mintaqada ham 2011 yilda kuzatilgan, 4 foizga teng. So‘ng
i 24 yillikda Respublikada aholi
sonining ortishi o‘rtacha 1,69 foizni
, mintaqada esa 2,08 foizni tashkil etadi. Mintaqada nisbiy
ustunlik kuzatiladi. Faqat 2021 yilda o‘shish sur’ati mintaqada pasaygan. Bu yilda Respublikada
mazkur ko‘rsatkich 1,93 foizni
, mintaqada 1,68 foizni tashkil etgan.
Mintaqada mehnat bozorining sha
kllanishida aholi sonining o‘zgari
sh dinamikasi katta
ahamiyatga ega. Biroq, aholi sonining ortishiga mos ravishda iqtisodiy faol aholi soni ham ortib
boradi deb xulosa qilish mumkinmi? Umuman olganda hududiy jihatdan bu nisbat
saqlalanadimi?. Bu holatga aniqlik kiritish maqsadida statisti
ka ma’lumotlariga murojaat
qilamiz. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida va Qashqadaryo vilyatida 2000
-2023 yillar
davomida shakllangan iqtisodiy faol aholi sonining jami aholi soni tarkibidagi ulushi mos
ravishda 3 ta davrga ajraladi. Jumladan, birinchi davr
–
yuqori o‘shish davri (2000
-2010 yillar).
Bu davrda mazkur ulush Respublikada 36,83 foizdan 43,88 foizga (farq 7,05 foiz), mintaqada
33,55 foizdan 39,41 foizga (farq 5,86 foiz) oshib borgan (3-rasm).
Ikkinchi davr
–
qayta o‘shish davri (2011
-2018 yillar). Bu davrda mazkur ulush dastlab
pasayib qayta o‘sish tendensiyasiga erishgan. Respublikada 43,06 foizdan 44,88 foizga (farq
1,82 foiz), mintaqada 38,93 foizdan 42,98 foizga (farq 4,05 foiz) oshib borgan. Uchunchi davr
–
pasayish davri (2019-2022 yillar). Bu davr mamlakat va mintaqa miqyosida iqtisodiy faol aholi
ulushining pasayishi bilan keladi.
16
mualliflar ishlanmasi.
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
Respublikada
Viloyatda
99
100
101
102
103
104
105
Respublikada
Viloyatda
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
45
3-
rasm. O‘zbekiston respublikasi va Qashqadaryo v
iloyatida iqtisodiy faol aholi
ulushining o‘zgarish dinamikasi, foizda
17
Demak, har ikki holatda ham
tendensiya monoton xarakteriga ko‘ra o‘zgaruvchan, hamda
nisbiy o‘xshash. Yuqoridagi tahlil shuni ko‘rsatadiki, aholi sonining o‘zgarish darajasi bilan
iqt
isodiy faol aholi sonining o‘zgarish darajasi bir
-biridan farq qiladi. Hududiy jihatdan bu ikki
ko‘rsatkich tendensiya chizig‘i nisbiy o‘xshashlik kasb etadi, ammo darajalarda farqlanadi.
Keyingi o‘rinlarda iqtisodiy faol aholi sonining o‘zgarishi bailan i
shsizlik darajasining
o‘zgarishi o‘rtasidagi tendension o‘xshashlik ma
vjudligi, yoki aksincha ekanlig
ini e’tibor
qaratamiz. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra [25], so‘ngi 24 yillikda ishsizlik darajasi Respublika va
viloyatda mos davrlar bo‘yicha 2 ga ajraladi
. Birinchi davr (2000-2006 yillar)
–
ishsizlikning
quyi darajasi. Bu davrda Respublikada ishsizlik da
rajasi o‘rtacha 0,34 foizni tashkil etgani holda
0,39 foizdan 0,24 foizgacha o‘zgarib turgan. Viloyatda esa o‘rtacha 0,27 foizni tashkil etgani
holda 0,26
foizdan 0,33 foizgacha o‘zgarib turgan (4a
-rasm). 2007 yilda ishsizlik darajasining
keskin ortishi keyingi boshqa 2-davrni (2017 yildan hozirgacha) boshlab beradi. Bu davrda
ishsizlik darajasi Respublikada o‘rtacha 6,48 foizni tashkil etib, eng yuqori ko‘r
satkich 2021
yilda kuzatiladi
–
9,62 foiz. Qashqadaryo viloyatida esa
o‘rtacha 6,79 foizni tashkil et
ib, eng
yuqori ko‘rsatkich 2021 yilda kuzatiladi –
10,23 foiz (4b-rasm).
4a-rasm. 1-davr: ishsizlikning quyi
darajasi
4b-rasm. 2-davr: ishsizlikning yuqori
darajasi
18
17
mualliflar ishlanmasi.
18
mualliflar ishlanmasi.
36,83 36,97
37,30
37,84
38,69
39,29
39,88
42,38
42,86
43,33
43,88
43,06
43,48
43,89
44,29 44,38 44,41
44,70 44,84 44,73
43,64 43,35
42,64
33,55 33,37 33,39 33,65
34,19
34,65
35,23
37,60
38,12
38,65
39,41
38,93
39,42
39,93
40,50
40,89 41,21
41,98
42,98
41,87
40,17 40,16
39,07
30,00
32,00
34,00
36,00
38,00
40,00
42,00
44,00
46,00
Respublikada
Viloyatda
0,39
0,41
0,37
0,33
0,35
0,27
0,24
0,26
0,28
0,24
0,21
0,29
0,30
0,33
0,00
0,20
0,40
0,60
0,80
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Respublikada
Viloyatda
4,99
5,04
4,96
4,86
5,15
5,83
8,98
9,62
8,86
5,17
5,11
5,30
5,16
5,46
6,06
9,31
10,23
9,33
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
2007
2009
2011
2013
2015
2017
2019
2021
2022
Respublikada
Viloyatda
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
46
Agar yuqoridagi tahlil natijalariga tayanilsa hududning iqtisodiy faol aholi sonining
o‘zgarishi va ishsizlik darajalari o‘rtasidagi tendension tafovut kuzatiladi. Asosiy farqlardan biri
ishsizlik darajalari o‘zgarishida sakrash nuqtasi
mavjud bo‘lib, bu iqtisodiy faol aholi sonining
o‘zgarishida kuzatilm
aydi. Biroq ishsizlik darajasi iqtisodiy faol aholi soni bilan bandlar
sonining farqini bildirib, ular o‘rtasidagi mazkur farqning yuzaga kelishida noaniqlik bor.
Mazkur noaniqlikdan chiqish maqsadida
mintaqada iqtisodiy faol aholi sonining o‘sish sur’ati
hamda ishsizlik daraj
asi tendensiyasi o‘rtasida taqqoslash duagrammasini quramiz. Unga ko‘ra,
iqtisodiy faol aholi sonining o‘sish sur’ati notekis tendensiya hosil qiladi. Jumladan, 2007
yilda
o‘sish 8,5 foizga teng bo‘lib, bu o‘rtacha ko‘rsatkichdan 5,8 f
oizga ortiqni tashkil etadi (5a-
rasm). Aynan mana shu davrda ishsizlik darajasi sakrash nuqtasiga ega. Shuning bilan birga,
ishsizlik darajasi 2018 yildan boshlab shiddat bilan o‘sgan bo‘lsa (5b
-rasm), bu davrda
mintaqada iqtisodiy faol aholi sonining o‘si
sh surati pastlagan.
5a-rasm. Iqtisodiy faol aholi sonining
o‘sish sur’ati, foizda
5b-rasm. Ishsizlikning darajasining
o‘zgarish dinamikasi, foizda
19
Demak, mintaqada ishsizlik darajalarining ortishi dinamikasida iqtisodiy faol aholi
sonining o‘sis
h tendensiyasi kollinearlik kasb etmaydi, biroq ishsizlik darajalarining sakrash
nuqtasi aynan iqtisodiy faol aholi sonining o‘sish suratidagi kulminatsion nuqta bilan bog‘liq
bo‘lib chi
qmoqda.
Xulosa va takliflar.
Mehnat bozorini shakllantirishning hudu
diy manbalari tahlili bo‘yicha tadqiqotlar
natijasida quyidagi xulosalarga kelindi. Jumladan,
Qashqadaryo viloyati aholisining mamlakat aholisi tarkibidagi ulushi o‘sish
tendensiyasiga e
ga bo‘lib, bu ijtimiy jarayonni mehnat resusrsl
arini shakllantirish va mehnat
bozorini optimallashtirish bilan bog‘liq iqtisodiy jarayon uchun muxim omil sifatida baholash
mumkin;
mamlakatimizda va hususan, Qashqadaryo viloyatida shahar va qishloq aholisining
nisbati bilan aholining o‘shish sur’ati o‘rtasida o‘xshash tendensiya mavjud. So‘ngi 15 yillikda
aholi sonining ortishi katta ustunlik bilan shahar aholisi sonining ortishi hisobiga ta’minlangan;
2000-2023 yillar davomida mamlakatimiz va Qashqadaryo viloyati aholisining shahar va
qishloqlardagi taq
simotini, ulushlar o‘zgarishi bo‘yicha ikkita mos davrlarga ajratish mumkin;
O‘zbekiston Respublikasida va jumladan Qashqadaryo viloyatida ishsizlik darajalarining
sakrash nuqtasi iqtisodiy faol aholi sonining
o‘sish suratidagi kuchli tebranish bilan
birga
kuzatilsada, ishsizlik
darajalarining ortib borishi iqtisodiy faol aholi sonining o‘sishi bilan
kollinear tendensiya hosil qilmaydi;
19
mualliflar ishlanmasi.
96
98
100
102
104
106
108
110
Respublikada
Viloyatda
0,00
2,00
4,00
6,00
8,00
10,00
12,00
Respublikada
Viloyatda
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
47
O‘zbekiston respublikasi va Qashqadaryo viloyatida iqtisodiy faol aholi ulu
shining oxirgi
5 yillikdagi o‘zgarish dina
mikasi istiqbolda mehnat resurslari bilan bogliq murakkablikni, jiddiy
tarkibiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarishiga ishora qilmoqda.
Mehnat bozorini shakllantirishning hududiy manbalari tahlili bo‘yicha tadqiqotl
ar
natijasida olingan xulosalardan quyidag
i takliflarni o‘rinli deb hi
soblaymiz: Jumladan,
mintaqada maehnat resurslari manbalarining shakllanish qonuniyatlarini tadqiq etish
asosida, iqtisodiyot tarmoqlaridagi ishchi kuchi taqsimotini optimallashtirish modellarini
ishlab chiqish tavsiya etiladi;
mintaqada mehnat bozorining
asosiy ko‘rsatkichlariga ta’sir etuvchi ichki va tashqi
ustuvor omillarini aniqlash, baholash usullarini takomillashtirish, omilli nazorat
mexanizmlarini faollashtirish zarur;
Qashqadary
o viloyatida mehnat bozorining asosiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha qisqa, o‘rta va
uzoq muddatli ishonchli prognoz parametrlarini ko‘p omilli ekonometrik modellar asosida
ishlab chiqish zarur.
Adabiyotlar / Литература/ Reference:
Borowczyk-Martins D. et al. (2024) Measuring labor market transitions with time series of
cross
sections.
Economics
Letters
Available
online
21
March,
111650
/
https://doi.org/10.1016/j.econlet.2024.111650
Dawn Otterby et al. (2024). Effects of the minimum wage on US county labor markets.
Regional Science Policy & Practice.
https://doi.org/10.1016/j.rspp.2024.100008i
Díaz
-
S´anchez J.P., Correa, H.
(2024) Immigration and formal labor market participation in
Ecuador: Empirical insights from a developing nation. Research in Globalization Volume 8, June,
https://doi.org/10.1016/j.resglo.2024.100198
D
o‘stmi
rzayevich, J. R. F. (2023). A MODEL APPROACH TO LONG-TERM FORECASTING OF
ELECTRICITY SUPPLY. Journal of Integrated Education and Research, 2(10), 41-45.
Do‘stmirzayevich, J. R. F., & Sobirovich, E. J. (2023). Problems of Management of
Technological Systems Under Uncertainty: Models and Algorithms. Global Scientific Review, 19,
39-48.
Farooq Q., Nymoen R. (2006) Econometric modelling of slack and tight labour markets.
Economic Modelling. Vol 23, Iss 4, P. -579-596 / doi.org/10.1016/j.econmod.2006.03.001
Jo‘
rayev, F. (2023). AGROKLASTER TIZIMINI OPTIMALLASHTIRISH USULLARI:
NOANIQLIKNI ALGORITM VA MODEL YORDAMIDA MINIMALLASHTIRISH. Iqtisodiyot va taʼlim,
24(6), 306-314.
Jo‘rayev, F. D., Ochilov, M. A., Rakhimov, A. M., & Doliyev, S. Q. (2023). Algorithms for
improving models of optimal control for multi-parametric technological processes based on
artificial intelligence. In E3S Web of Conferences (Vol. 460, p. 04013). EDP Sciences.
JO'RAYEV, F.D. Econometric modeling of the development and management of agricultural
production based on cluster analysis (on the example of th
e584 Kashkadarya region). Экономика,
8, 584-590.
Juraev, A. K., Jurayev, F. D., Eshkobilov, S. B., Ibragimov, B. S., & Norboev, O. N. (2023).
Nonlinear control object identification problems: Methods and approaches. In E3S Web of
Conferences (Vol. 392, p. 02043). EDP Sciences.
Juraev, F. D., Mallaev, A. R., Aralov, G. M., Ibragimov, B. S., & Ibragimov, I. (2023). Algorithms
for improving the process of modeling complex systems based on big data: On the example of
regional agricultural production. In E3S Web of Conferences (Vol. 392, p. 01050). EDP Sciences.
Khalismatov, I., Zakirov, R., Shomurodov, S., Isanova, R., Joraev, F., & Ergashev, Y. (2024).
Correlation analysis of geological factors with the coefficient of gas transfer of organizations. In
E3S Web of Conferences (Vol. 497, p. 01018). EDP Sciences.
Maaz Ahmad et al. (2024) Effect of the Supply-Side factors on inflation in South Asia: An
analysis of oil price, technology, and labor market dynamics. Research in Globalization Volume 8,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
48
https://doi.org/10.1016/j.resglo.2024.100210
Manuel Pérez
-Trujillo. (2024) The impact of the mining industry, and its recent functional
and spatial fragmentation, on regional labor market performance: The case of Antofagasta. The
Extractive
Industries
and
Society
Volume
17,
101431
/
https://doi.org/10.1016/j.exis.2024.101431
Marwa S., Chokri, A. (2024) Active Labor Market Policies and instability of their allocations:
A changing relationship in the case of regions of Tunisia. Regional Science Policy & Practice.
https://doi.org/10.1016/j.rspp.2024.100026
Maxmatqulov, G. O. (2022). A COMPLEX SYSTEMIC ISSUE OF THE DEVELOPMENT OF THE
NETWORK OF TRADE SERVICES. Development and innovations in science, 1(16), 10-13.
Maxmatqulov, G. O. X. (2023). SAVDO XIZMATLARINI INNOVATSION RIVOJLANTIRISHNING
ZAMONAVIY USLUBIY YONDOSHUVLARI. Innovative Development in Educational Activities, 2(9),
378-386.
Muhammadiyevich, A. G. A. (2023). ANALYSIS OF FUNCTIONS OF BELONGING AND
ASSESSMENT OF THE STATE OF THE CONTROL OBJECT. World Economics and Finance Bulletin,
23, 85-90.
Muhammadiyevich, R. A. (2021). RESIDENCE AND CATERING SERVICES TO THE
POPULATION THE IMPORTANCE OF ECONOMETRIC MODELING IN REGULATORY ASSESSMENT
OF CONSUMER REQUIREMENTS TO IMPROVE DISPLAY QUALITY. Galaxy International
Interdisciplinary Research Journal, 9(12), 1043-1048.
Mukhitdinov, K. S., & Juraev, F. D. Methods of Macroeconomic Modeling. International
Journal of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD), e-ISSN, 2456-6470.
Parida J.K. et al. (2023) The labour market dilemma of young urban women in India: An
outcome of family welfare optimization. World Development Perspectives Vol 32, 100540 /
https://doi.org/10.1016/j.wdp.2023.100540
Rakhimov, A. N., & Jo‘rayev, F. D. (2022). A systematic approach to the methodolog
y of
agricultural development and the strategy of econometric modeling. Res Militaris, 12(4), 2164-
2174.
Rujin S. (2024) Labor market institutions and technology-induced labor adjustment along
the extensive and intensive margins. Journal of Macroeconomics Volume 79, 103571 //
https://doi.org/10.1016/j.jmacro.2023.103571
Stefano Caria A. et al. (2024) Village social structure and labor market performance:
Evidence from the Philippines. Journal of Economic Behavior and Organization. -219 p. 371-380 /
https://doi.org/10.1016/j.jebo.2024.01.025
Tang L. (2022) The dynamic demand for capital and labor: Evidence from Chinese industrial
firms. Economic Modelling. 107,/
https://doi.org/10.1016/j.econmod.2021.105731
Valery I. Khabarov et al. (2022) Efficiency of Labor Resources use and Issues of Transport
Supply and Demand Development in Large Cities and Agglomerations. Transportation Research
Procedia.Volume 61, Pages 308-313. /
https://doi.org/10.1016/j.trpro.2022.01.051
Жураев, Ф. (2021). Перспективные проблемы развития производство
сельскохозяйственной продукции и их эконометрическое моделирование. Экономика И
Образование, (4), 377
-385.
Жўраев, Ф. Д., & Аралов, Ғ. М. (2023). ҚИШЛОҚ
ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ
ЧИҚАРИШНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯСИНИ СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ.
RESEARCH AND
EDUCATION, 2(4), 31-43.
