Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
179
ISLOMIY QIMMATLI
QOGʻOZLARGA OID ILMIY ADABIYOTLAR SHARHI
Yaqubjonov Abdulaziz
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada islomiy qimmatli qogʻoz hisoblangan sukuk haqida
maʼlumot berilgan boʻlib uni qa
y tartibda kimlar emissiya qilishi, moliya bozorlariga chiqarilishi
va uning mamlakat iqtisodiyotida tutgan ahamiyati bayon qilingan turli xil ilmiy ishlar oʻrganib
chiqilgan hamda tahlil qilingan. Ilmiy ishlarni oʻrganish va tahlil qilish jarayonida xalqa
ro
tajribalar oʻrganilib, sukuklarni
moliya bozoriga joriy qilishning xalqaro tajribalari keltirib
oʻtilgan. Bunda ScienceDirect, Google Scholar va boshqa ilmiy bazalardan mavzuga doir xorij va
yurtimiz olimlari tomonidan yozilgan 50 ta maqola ajratib olin
gan va oʻrganilgan hamda ulardan
20
tasi mazkur ilmiy ishimizda oʻz aksini topgan.
Kalit soʻzlar:
islom moliyasi, sukuk, emitent, emissiya qilish, fond bozori, moliya bozori,
investitsiya, moliyalashtirish.
ОБЗОР НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ПО ИСЛАМСКИМ ЦЕННЫМ
БУМАГАМ
Якубжонов Абдулазиз
Ташкентский
государственный
экономический
университет
Аннотация
.
В данной статье представлена информация о сукук, который
является исламской ценной бумагой. Рассматривается порядок его выпуска, механизм
введения на финансовые рынки, а также проанализированы различные научные работы,
посвященные роли сукук в экономике страны. В процессе изучения и анализа научных
исследований освещен международный опыт, включая внедрение сукук на финансовые
рынки. В работе было отобрано и изучено 50 статей от зарубежных и отечественных
ученых по данной теме с использованием ресурсов, таких как ScienceDirect, Google Scholar,
и другие научные базы данных. В результате этого анализа 20 статей внесли свой вклад
в настоящую научную работу.
Ключевые слова:
исламские финансы, сукук, эмитент, эмиссия, фондовый рынок,
финансовый рынок, инвестиции, финансирование.
REVIEW OF SCIENTIFIC LITERATURE ON ISLAMIC SECURITIES
Yakubjonov Abdulaziz
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article presents comprehensive information on sukuk, an Islamic security,
which is considered an Islamic security, in which order it is emitted, and its introduction into
financial markets, and various scientific works that describe its importance in the country's
economy have been studied and analyzed. The study encompasses an exploration of international
experiences in sukuk implementation, citing instances of its introduction into global financial
markets. A thorough examination of 50 articles, sourced from both foreign and domestic scholars,
was conducted via platforms such as ScienceDirect, Google Scholar, and other scientific databases.
This scientific work synthesizes insights from 20 selected articles to provide a nuanced
understanding of the subject.
Key words:
islamic finance, sukuk, issuer, issuance, stock market, financial market,
investment, financing.
I SON - YANVAR, 2024
UO‘K:
336.763.4
179-185
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
180
Kirish.
Islom moliyasi
—
bu shariat yoki islom qonunlariga mos keladigan moliyaviy faoliyat
tizimidir. Islom moliyasining asosiy tamoyillari foiz (ribo)ni taqiqlash, haddan tashqari
noaniqlik (gʻarar)dan va chayqovchilik (maisir)dan saqlanish, axloqiy va ijtimoiy
fikrlarga rioya
qilishni oʻz ichiga oladi.
Islom moliyasi iqtisodiyotni real aktivlar asosida rivojlantirish asosiga
ega hisoblanadi. Islom m
oliyasida koʻplab instrumentlar qatorida sukuk alohida ajralib turadi.
Sukuk (sakkning koʻpligi) arabcha atama boʻlib, koʻpincha islomiy obligatsiyalar deb
taʼriflangan islomiy moliyaviy sertifikatlarga ishora qiladi. Sukuk foiz toʻlash yoki olishni (ribo)
taqiqlovchi islom tamoyillariga (shariatga) mos keladigan investitsiya shaklidir. Foizlarni
toʻlashni oʻz ichiga olgan anʼanaviy obligatsiyalardan farqli oʻlaroq, sukuk asosiy aktivlardan
olingan foydani taqsimlash orqali daromad olish uchun tuzilgan. Sukuk egalari sukuk bilan
bogʻlangan aktivlardan olingan foydaning bir qismini oladi.
Iqtisodiy rivojlanib borayotgan
Oʻzbekiston uchun islohotlarni muttasil va doimiy davom
ettirish uchun yangidan yangi moliyaviy manbalar juda muhim hisoblanadi. Oʻzbekiston
Markaziy Osiyoda aholi soni boʻyicha mintaqadagi eng katta davlat boʻlib, aholi tarkibining 90
foizdan ortigʻi musu
lmonlarni tashkil qilgan 36 milliondan ortiq nufusga ega (kun.uz, 2024).
Aholi tarkibining katta qismini musulmonlar tashkil qilishiga qarama
y Oʻzbekistonda Islomiy
moliya sohasi
boshqa musulmon va qoʻshni mamlakatlarga qaraganda deyarli rivojlanmagan,
vaholanki ushbu sohaning rivojlanishida mamlakat juda katta salohiyatga ega. Buni yirik
xalqaro moliyaviy tashkilotlar (Islom Taraqqiyot Banki Guruhi, Xalqaro Moliya Korporatsiyasi,
Osiyo Taraqqiyot Banki va b.) ekspertlari tomonidan eʼtirof etgan. Mutaxassis
larning fikricha,
islomiy bankinni joriy etilish orqali mamlakat $10 mlrdgacha qoʻshimcha xorijiy sarmoya jalb
etishi mumkin (spot.uz, 2019).
Shu bilan birga, soʻnggi yillarda xalqaro moliya tashkilotlari
bilan hamkorlikda ushbu yoʻnalishda baʼzi bir ishla
r amalga oshirildi.
Mamlakatimizda islomiy moliyaga oʻtish 2018
-
yildan boshlangan boʻlib Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoy
evning shaxsan oʻzi bu yoʻnalishga koʻp bor urgʻu
berganlar. Jumladan Prezidentning 2020-yil 29-dekabrdagi Parlamentga qilgan
murojaatnomasida mamlakatimizda islom moliyaviy xizmatlarini joriy etish boʻyicha huquqiy
bazani yaratish vaqti-soati kelganligi. Bunga Islom taraqqiyot banki va boshqa xalqaro moliya
tashkilotlari ekspertlari jalb etilishligi alohida ta’kidlang
an. Islom moliya sanoatining jami
aktivi 2023-
yil oxirida yuqori oʻsish surʼatiga ega boʻlib, 4 trillion dollarni tashkil etdi (IFSB,
2023).
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda Yangi Oʻzbekiston taraqqiyot strategiyasini
amalga oshirish jarayonida orttirilgan tajriba va jamoatchilik muhokamasi natijalari asosida
ishlab chiqilgan “Oʻzbekiston –
2030” strategiyasi (Farmon, 2023) tasdiqlangan boʻ
lib uning
ikkinchi yoʻnalishi “Barqaror iqtisodiy oʻsish orqali daromadi oʻrtachadan yuqori boʻlgan
davlatlar qato
ridan oʻrin olish” deb nomlanadi va aynan shu yoʻnalish doirasida bir qancha
iqtisodiy islohotlarni oʻtkazish belgilab berilgan. Strategiyani
ng 50-maqsadi ham alohida
ahamiyatga molik boʻlib “Bank tizimida islohotlarni jadallashtirish, bank xizmatlari bozo
ri
hajmini oshirish va sohada raqobatni rivojlantirish” deb nomlanadi bu maqsad doirasida
kamida 3 ta tijorat banklarida islom moliyasi mezon va tartiblarini joriy etish va islom
moliyasining qonuniy asoslarini shakllantirish taʼkidlab oʻtilgan.
Adabiyotlar sharhi.
Sukuk musulmon boʻlgan va boʻlmagan mamlakatlarda tez rivojlanib borishi sababli unga
boʻlgan qiziqish ham ortib bormoqda. Butun dunyoda koʻplab olimlar sukuk asosida bir qancha
ilmiy izlanishlar olib borgan va biz ulardan ba’zilarini keltirib oʻtamiz. Andrea Paltrinieri va
boshqalar (2023) “Sukuk: adabiyotlarning bibliometrik sharhi” nomli ilmiy ishida 1950
-yildan
2018-
yilgacha boʻlgan davrda sukuk boʻyicha tadqiqot yoʻnalishlari va kelajakdagi tadqiqot
savollarini aniqlash uchun 80 ta
ilmiy adabiyotlar oʻrganilgan va tahlil qilingan. Maqolada
islomiy moliya turli sohalarda, jumladan, islom banklari, sukuk, islom fond indekslari va
i
nvestitsiya fondlarida sezilarli oʻsishga erishilgani alohida takidlangan. Ilmiy asarda 1950
-
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
181
yildan 2018-
yilgacha boʻlgan sukuk adabiyotlarini oʻrganishga qaratilgan. Tadqiqotda
bibliometrik iqtiboslar va birgalikda iqtibos keltirish tahlili kabi turli usu
llar qoʻllanildi. Bundan
tashqari, 1992 va 2022-
yillar oraligʻida Yevropa davlat boshqaruvlarida barqaror
moliya
boʻyicha chop etilgan 82 ta maqolaning tizimli adabiyotlar sharhining tahlili taqdim etilgan.
Ezzedine Ghlamallah va boshqalar (2021) “Islom i
qtisodiyoti va moliyasi tadqiqotlari
mavzulari” asarida islom iqtisodiyoti va moliyasi yuzasidan olib bor
ilayotgan tadqiqotlar
chuqur tahlil qilingan va oʻrganilgan. Tadqiqotchilar 1979
-yildan 2018-
yilgacha boʻlgan davr
mobaynida chop etilgan 1500 ga yaqin
ilmiy ishlarni oʻrganib chiqishgan va iqtisodiy, moliyaviy
va axloqiy masalalarni qamrab olgan 11 ta mavzu doirasida islom iqtisodiyoti va moliyasi
adabiyotini yaxshi taʼriflash mumkinligini tadqiq qilishgan. Shuningdek asarda islom
iqtisodiyotining an’anaviy iqtisodiy tizimda mavzuda boʻlmagan oʻziga hosliklari haqida fikr
yuritilgan.
Siti Sara va boshqala
r (2019) tomonidan yozilgan “Sukuk shartnomalari, tuzilmalari va
narxlash mexanizmlari: tanqidiy baholash” nomli asarida hozirda mavjud adabiyotlarda f
aqat
sukukning tabiati va tuzilmalariga eʼtibor qaratilganligi, biroq sukukning bahosi koʻp jihatdan
eʼti
borga olinmaganligi takidlangan. Ushbu maqolada sukukning shartnomalari, tuzilmalari va
narxlash mexanizmi koʻrib chiqilgan. Aniqroq aytganda, ushbu ta
dqiqotda bir nechta sukuk
vositalari oʻrganilgan, mavjud tuzilmalarni koʻrib chiqilgan, sukuk narxlarini
belgilash
mexanizmlarini namoyish etilgan va sukukning har bir turi boʻyicha muhim masalalarni
muhokama qilingan. Asarda, shuningdek, ushbu tadqiqotda muhokama qilingan
muammolarning mumkin boʻlgan yechimlarini koʻrib chiqilgan. Yana ilmiy ishda asarni oʻq
ish
orqali oʻquvchilar sukukning muhim texnik elementlarini tushunishlari va sukukni anʼanaviy
obligatsiyalardan farqlashlari va islom moliyasining muh
im elementlari toʻgʻrisida tushuncha
hosil boʻlishi mumkinligi haqida fikir bildirilgan.
Andrea Delle Fog
li va Ida Klaudiya Panetta (2020) larning “ islomiy qimmatli qogʻozlar
bozori va ananaviy fond bozori: islomiy investitsiya investorlar uchun xavfsizmi
?» nomli
maqolasida Islom fond bozori (IFB) va anʼanaviy bozor oʻrtasidagi taqqoslashni koʻrib chiqish
orqali moliyaviy bozorlarning globallashuvi va modernizatsiyasi global moliyaviy tizimlarning
qayta shakllantirilishi va isloh qilinishiga olib kelganlig
i ta’kidlanadi. Asarda butun jahon
moliyaviy inqirozdan keyin islomiy moliya tizimi soʻnggi sezilarli oʻs
ish va tiklanishni
koʻrsatganligi, anʼanaviy moliya tizimi esa qiyinchilikka duch kelganligi koʻrib chiqilgan.
Maqolada mintaqaviy omillarning Fors koʻ
rfazi hamkorlik kengashi bozorlaridagi fond
daromadlariga taʼsiri oʻrganiladi. Bundan tashqari ilmiy ishd
a islom fond bozori va uning
investorlar portfelini boshqarish uchun afzalliklari boʻyicha soʻnggi adabiyotlarni tahlil
qilingan.
Muhammad Amrani va bo
shqalar (2017) “Sukuk: Adabiyot sharhi” nomli ilmiy
maqolasida islom moliyasi, xususan, sukuk (islom obligatsiyalari) global moliyaviy inqiroz
davrida anʼanaviy moliyalashtirishga kamroq taʼsir koʻrsatadigan muqobil sifatida koʻrilgan.
Sukuk investorlarga
oʻz portfellarini diversifikatsiya qilish va diniy tamoyillarga muvofiq
sarmoya kiritish usulini taklif qiladi. Sukukning har xil turlari mavjud, jumladan sukuk al
mourabaha, bu nol kupon obligatsiyalariga oʻxshaydi. Maqolada ta’kidlanishicha sukuk
anʼanav
iy obligatsiyalar bilan solishtirganda diversifikatsiya qilishda foyda keltirishi va
sezgirligiga ega. Su
kuk koʻrsatkichlari va anʼanaviy obligatsiyalar oʻrtasida bogʻliqlik yoʻqligi
ta’kidlangan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur izlanish mavzu doirasida a
malga oshirilgan ilmiy ishlarni oʻrganib chiqish va
tahlil qilishga yoʻnaltirilganligi uchun bibliografik
tadqiqot usulidan foydalangan. Bunda
ScienceDirect, Google Scholar va boshqa ilmiy bazalardan mavzuga doir horij va yurtimiz
olimlari tomonidan yozilg
an 50 ta maqola ajratib olingan va oʻrganilgan hamda ulardan 20 tasi
mazkur ilmiy ishimizda oʻz aksini to
pgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
182
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Soʻnggi oʻn yillikda islomiy moliya bir qancha sohalarda misli koʻrilmagan kengayishning
guvohi boʻldi, jumladan,
islom banklari, shariatga mos moliyaviy vositalar, sukuk, islom fond
indekslari va investitsiya fondlari. Sukuk va uning mamlakat moliyaviy iqtisodiy barqarorligiga
ta’siri va uni qanday qay tartibda chiqarib moliya bozorlariga kiritish boʻyicha dunyoda koʻplab
ilmiy izlanishlar olib borilgan, shu ilmiy asarlardan bazilarini keltirib oʻtamiz.
Islom moliyasining jahon mamlakatlarida tez suratda rivojlanib borayotganiligi haqida
koʻplab ilmiy izlanishlar olib borgan shulardan biri Abdul Rahmon Yusri Ahmad (2
018)
“Musulmon mamlakatlar fond bozorlarida islomiy qimmatli qogʻozlar va islomiy ikkilamchi
bozorga boʻlgan ehtiyojni baholash” nomli ilmiy ishida zamonaviy islomiy faoliyat bilan islom
mamlakatlarida bank, sarmoya va savdo sohalarida hukmron boʻlgan anʼ
anaviy faoliyat
oʻrtasidagi maʼlum farqlarga qaramay, islomiy faoliyat shakl va taʼsir jihatidan asta
-sek
in oʻz
oʻrnini egallab va anʼanaviy toʻsiqlar orqali oʻz ildizlarini hatto islomiy boʻlmagan dunyoga ham
kengaytirib borayotganligi takidlangan. Bundan tashqari ushbu maqolada islomiy qimmatli
qogʻozlarning faoliyatini va ularni islom mamlakatlaridagi mavj
ud qoidalar va iqtisodiy
determinantlar doirasida rivojlantirish imkoniyatlarini oʻrganilgan. Maqolada, shuningdek,
islomiy ikkilamchi fond bozorining
zaruriyati va uning paydo boʻlish shartlari koʻrib chiqilgan.
Mamoru Nagano (2016) oʻzining “Sukukni kim
va qachon chiqaradi?: Islom
obligatsiyalarining emissiyasini belgilovchi omillar tahlili” asarida Malayziya, Indoneziya,
Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklarining 2001-2013-yillardagi qimmatli
qogʻozlar emitentlari maʼlumotlaridan foydalangan h
olda islomiy obligatsiyalar (Sukuk)
emitentlarining anʼanaviy qarz va aksiyadorlik emitentlaridan qanday farq qilishini oʻrgangan.
Maqolada sukuk bozoriga kirish imkoniyati sukuk emissiyasini tanlash uchun juda muhim va
bu talab bajarilgandan soʻng, past m
oliyaviy cheklovlar va firmaning past baholanishi kabi
omillar ham sukuk emissiyasini ragʻbatlantirishi qayd etilgan. Bundan tashqari maqolada
Sukuk em
itentlari va anʼanaviy qarz va aksiyadorlik emitentlari oʻrtasidagi farqlarni va sukuk
bozoriga kirish imkoniyati sukuk emissiyasini tanlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini
aniqlangan.
Sukuk bozori islom bankidan keyin islom moliya sanoatining asosiy drayveri hisoblanadi
va nafaqat musulmon mamlakatlarida, balki Buyuk Britaniya, AQSH, Yaponiya kabi musulmon
boʻlmagan mamlakatlarda ham keng tarqalgan. U birinchi navbatda investorlar, davlat
tashkilotlari va tadbirkorlarga diniy eʼtiqodlariga muvofiq
oʻzlarining investitsiya va
moliyalashtirish ehtiyojlarini qondirish imkoniyatini yaratish maqsadida ishlab chiqilgan.
Kusuma va Silva (2014)
taʼkidlashicha, sukuk ham davlat, ham xususiy tashkilotlarga yangi
loyihalarni moliyalashtirish va barqaror oʻsis
hga erishish uchun moliyalashtirish ehtiyojlarini
diversifikatsiya qilish va kapital mablagʻlarini foyda keltiruvchi yoʻnalishlarga tikish
imkoniyatini beradi.
Islom moliyasi tadqiqotchilari tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlarda sukuk
bozorining rivojlanishi moliya bozorlarining rivojlanishi va institutsional sifat kabi boshqa
omillarni hisobga olgan h
olda iqtisodiy oʻsishga ijobiy taʼsir koʻrsatishi oʻz aksini topgan. Bu
shuni koʻrsatadiki, sukuk bozorlari moliyaviy inklyuzivlik va investitsiyalarni
ragʻbatlantirishi
mumkin. Mana shunday ishlardan biri Housem Smaoui va Salem Nechi (2017) tomonidan
yozi
lgan “Sukuk bozorining rivojlanishi iqtisodiy oʻsishga turtki beradimi?” maqolasi
hisoblanadi. Tadqiqot sukuk bozori rivojlanishining 1995-yildan 2015-
yilgacha boʻlgan 18 ta
sukuk emitent mamlakatlarida iqtisodiy oʻsishga taʼsirini oʻrganadi. Tadqiqotda sh
uningdek,
sukuk emissiyasi va iqtisodiy oʻsish oʻrtasidagi bogʻliqlik taʼkidlangan. Mualliflarning
taʼkidlashicha, sukuk bozorining jamgʻarmalarni iqtisodiy faol loyihalarga yoʻnaltirish va uzoq
muddatli debitor qarzdorliklarini moliyalashtirish imkoniyatini yaratish orqali umumiy
iqtisodiy oʻsishga hissasini qoʻshadi. Tadqiqotda sukuk bozori rivojlanishining iqtisodiy
oʻsishga taʼsirini oʻrganish uchun
dinamik panel modelidan foydalanilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
183
Huddi mana shu nuqtayi nazarni Abdelgʻani Echchabi (2016) ham oʻzining “Sukukni
moliyalashtirish iqtisodiy oʻsishga yordam beradimi? Asosiy emitent mamlakatlarga urgʻu”
asarida ilgari suradi. Asarda ekonometrik empirik tahlil orqali yalpi ichki mahsulot (YAIM),
yalpi kapital shakllanishi (YKSH)ning iqtisodiy oʻsishga potensial taʼsirini oʻrgangan.
Maʼlumotlar nafaqat GCC (Koʻrfaz hamkorlik kengashi), balki boshqa mamlakatlar, jumladan
Malayziya, Indoneziya, Turkiya, P
okiston, Singapur, Xitoy, Bruney, Qozogʻiston, Germaniya,
Buyuk Britaniya (Buyuk Britaniya), Gambiya va F
ransiyani ham qamrab oladi. Maʼlumotlar
Islomiy Moliya Axborot Xizmatlari (IFIS) va Jahon Bankining maʼlumotlar bazalaridan
toʻplangan, shunga koʻra, topilmalar shuni koʻrsatdiki, sukuk emissiyasi faqat barcha
mamlakatlar birlashtirilganda YAIM va yalpi ka
pital shakllanishiga taʼsir koʻrsatishi
taʼkidlangan.
Muhamed Zulkhibri (2015) “Sukuk boʻyicha nazariy va empirik tadqiqotlar sintezi” nomli
ilmiy i
shida sukuk boʻyicha nazariy va empirik adabiyotlarni uch nuqtayi nazardan tanqidiy
koʻrib chiq
qan:
ularning asosiy nazariyasi va mohiyati, sukuk bilan bogʻliq operatsion masalalar
va tuzilmalar hamda sukukning iqtisodiy taraqqiyotdagi roli hisoblanadi. Maqolada sukuk
boʻyicha adabiyotlar miqdoriy tadqiqotdan koʻra koʻproq sifatga asoslanganligi, akademi
k
tadqiqotlarning asosiy qismi konferensiya va seminar maʼruzalari shaklidaligi takidlangan. Shu
bilan birga jurnal maqolalari, kitoblar, konferensiya maʼru
zalari, hisobotlari va jurnallari
koʻrinishidagi sukuk boʻyicha tadqiqotlar sezilarli darajada oshgan boʻlsa
-da, ammo islomiy
moliya boʻyicha boshqa tadqiqotlar bilan solishtirganda u hali ham nisbatan kam ekanligi
takidlangan. Sukuk boʻyicha tadqiqotlarni
ng bunday rivojlanmagan holati asosan tarixiy,
ishonchli va izchil maʼlumotlarning yetishmasligi, is
lom iqtisodiyoti va moliyasiga
bagʻishlangan cheklangan miqdordagi ilmiy muassasalar; islomiy moliya boʻyicha tadqiqotlar
uchun potensial manba sifatidagi yuqori sifatli hakamlik jurnallarining kam sonliligi; shariat
ulamolari orasida hal qilinmagan sukuk tushunchasi; va islomiy moliya kurslari uchun global
standart va akkreditatsiyaning yoʻqligi bilan bogʻliqligi takidlangan.
Mehmet Asutay va Amira Hakim (2
017) “Sukuk bozorini joriy qilish orqali xalqaro
iqtisodiy integratsiyani oʻrganish: tarmoq istiqboli” nomli ilmiy ishida 2004
-2014-yillar
mobaynida sakkizta davlat orasida olib borilgan izlanishlar sukuk bozorlari orqali xalqaro
moliyaviy-iqtisodiy integr
atsiya darajasini oʻrganish va sukuk bozorlari orqali xalqaro
moliyaviy integratsiya darajasini oʻlchash va sukuk emitentlari oʻrtasidagi aloqani oʻrganishga
qaratilgan. Mualliflarning fikriga koʻra islomiy moliya moliyaviy globallashuv sharoitida
iqtisodiy inqirozlardan himoyalanish va operatsiyalarda axloqiy qadriyatlarni ilgari surish
uchun strategik
variant sifatida namoyon boʻla oladi. Biroq, konservativ tartibga solish muhiti
va integratsiyaning yoʻqligi sababli, ayrim mamlakatlarda sukuk bozorlari oʻ
z salohiyatiga
erisha olmaydi. Mualliflar ijobiy taʼsirga ega boʻlish uchun islom moliyasiga mos kel
adigan
tartibga solish tizimini ishlab chiqish muhimligini alohida ta’kidlab oʻtishgan.
Oʻzbekistonda ham islom moliyasi va islomiy moliyalashtirishga keng
koʻlamli qiziqish
ortib borayotganligini hisobga olgan holda bu so
hada koʻplab ilmiy ishlar qilib k
elinmoqda
bularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin:
Abrorov Sirojiddin va Imamnazarov Jahongir (2021) “Ilslom moliyasi: Oʻzbekiston uchun
yangi
imkoniyatlar” nomli maqolasida, islom moliyasi, xususan, sukuk –
islom qimmatli
qogʻozlarining jahon moliya bozoridagi hajmi va ahamiyatining oʻsishi, hamda Oʻzbekistonda
islom moliyasining joriy holati tahlil qilingan. Shuningdek, Oʻzbekistonda islom moli
yasini joriy
qilish va rivojlantirish bilan bogʻliq soʻrovnoma natijalari ham ke
ltirilgan.
Abrorov Sirojiddin (2023) “sukuk bozorini rivojlantirish boʻyicha xorijiy
mamlakatlarning ilgʻor tajribalari” nomli ilmiy asarda islomiy qimmatli qogʻoz hisoblangan
sukuklar tahlili olib borilgan. Sukuk emissiyasi va muomalasi borasida xorijiy mamlakatlar
tajribasi oʻrganilgan. Mamlakatlar va yillar kesimida berilgan statistik maʼlumotlar boʻyicha
muallif tomonidan oʻz munosabati va fikrlari izohlangan. Tadqiqot natijasi boʻyicha
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
184
mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun muhim hisoblangan xulosalar keltirilgan. Maqola sukuk
instrumentidan foydalanish samaralariga urgʻu berilgan.
Isayev Oybek (2022) “Oʻzbekistonda taʼlim dasturlari orqali islom moliyasi, xususan,
sukukni chuqur o
ʻrganish zaruriyati” nomli ilmiy ishida sukukning keng joriy etilishi
Oʻzbekiston qimmatli qogʻozlar bozori (fond bozori), davlat va xususiy kompaniyalar uchun
tashqi va ichki investorlarni jalb qilishda yangi moliyaviy vositalarni taqdim etishi bilan birga
Oʻzbekistondagi aholi va koʻpgina biznes vakillari oʻz boʻsh mablagʻlarini qa
driyatlariga mos
ravishda koʻpaytirishiga imkon yaratilishi boʻyicha dolzarb muammolarni hal etishga xizmat
qilishi va Islom moliyasining barcha xizmat turlaridan keng qoʻllash
ga zaruriyat borligi
toʻgʻrisida mulohazalar ilgari surilgan. Shuningdek, Oʻzbekistonda qimmatli qogʻozlar bozorida
anʼanaviy aksiyalar va obligatsiyalar bilan birgalikda Islom moliyasi mahsulotlaridan biri
hisoblangan sukukni ham qoʻllash mumkinligi, buni
dunyodagi yetakchi davlatlar ham amalda
muvofaqiyatli qoʻllayotganlari va Oʻzbekistondagi sukuk boʻyicha qonun hujjatlari ishlab
chiqishga birinchi qadam qoʻyilgani, shuningdek, sukukni taʼlimga kiritish dolzarbligi takidlab
oʻtilgan.
Raxmanov Ulugʻbek (2023) “Oʻzbekiston
respublikasida islomiy moliyalashning huquqiy
asoslari” nomli
ilmiy ishida mamlakatimizda islomiy moliyalashtirishni rivojlanish moyilliklari,
raqobat muhiti va imkoniyat tamoyillarini joriy etish va amaldagi qonunchilikka qator
oʻzgartirishlar kiritish orqali bu sohani tezda yoʻlga qoʻyib olish mumkinligi, buning u
chun esa
avvalo tijorat banklari tarmogʻining halol, shaffof raqobat muhitini yaratish hamda bank tizimi
aktivlarini diversifikatsiya qilish imkoniyatlarini mustahkamlash zarur
ligi toʻgʻrisidagi oʻzining
tanqidiy mulohazalarini bayon qilgan.
Xulosa va takliflar.
Islom moliyasi va islomiy moliyaviy instrumentlarni Oʻzbekiston iqtisodiyotiga tatbiq
qilishda meʼyoriy, huquqiy asoslar ishlab chiqilayotganli va bungacha bir qanch
a bosqichlar
bosib oʻtilganligini koʻrishimiz mumkin. Islom moliyasini mamlakati
miz iqtisodiyotiga joriy
etishda va islomiy qimmatli qogʻozlarni emissiya qilishda mavjud risklarni inobatga olgan holda
jahon tajribasini, jumladan yaqin sharq hamda Okeaniya mintaqasi mamlakatlari tajribalarini
oʻrganish barobarida, mustahkam huquqiy aso
s yaratish zaruriyati mavjud deb hisoblayman.
Bugungi kunda yurtdoshlarimiz eʼtiqodiy qarashlari sabab anʼanaviy moliyaviy
instrumentlarga kiritgan investitsiyalar hajmi iqtisodiyotda mavjud kapitalga nisbatan ancha
past koʻrsatkichni tashkil etadi. Natija
da iqtisodiyot rivojlanishi sekinlashadi, xufiyona
iqtisodiyot qamrovi yanada kengayadi. Agarda mamlakatimizda islomiy banklar faoliyati yoʻlga
qoʻyilsa, oʻylaymanki aholi qoʻlidagi boʻsh turgan pul mablagʻlarini shunday islomiy banklarga
qoʻyishlari yoki islomiy qimmatli qogʻozlarga investitsiya qilishlari jadal suratlarda rivojlanadi.
Olimlarning ilmiy ishlarini oʻrgangan holda shuni ham qoʻshimcha qilish mumkinki islom
ban
klari ham risklardan holi emas va bu oʻz navbatida jahon tajribasining mamlakati
mizga
kerakli qismlarinigina qoʻllashimiz kerakligini koʻrsatadi. Bu oʻz navbatida Oʻzbekiston
iqtisodiyotida tub burilish qayd etishi va rivojlanishning keyingi bosqichiga chi
qishga oʻzini
taʼsirini koʻrsatadi. Islom iqtisodiyoti va moliyasi, islomiy qimmatli qogʻozlar haqida ilmiy
manbalar va ayni davrdagi kuzatilayotgan tendensiyalar va taklif qilinayotgan yangi moliyaviy
instrumentlar sonining koʻpayib borishi kelajakda amalga oshirish zarur boʻlgan ilmiy
tadqiqotlar hajmini yanada oshirish zaruratini keltirib chiqaradi.
Qoʻshimcha ravishda, Oʻzbekistonda islom moliyasi tizimi mavjud emasligi, shuningdek
sukuklarni emissiya qilish uchun huquqiy asos mavjud boʻkmagan sharoit
da, islom
moliyasining baʼzi elementlariga duch kelish mumkin. Bu esa mamlakatda
islom moliyasi,
xususan, sukuklarni amaliyotda keng qoʻllash uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Buning uchun esa
Oʻzbekiston meʼyoriy
-
huquqiy hujjatlarining amaldagi holatini oʻ
rganish, shuningdek,
Oʻzbekistonda sukuk instrumentini emissiya qilish va undan
samarali foydalanish uchun
kerakli qonunchilik hujjatlariga tegishli oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish kerakligini
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
185
koʻrsatib berdi. Natijada, ushbu instrumentni Oʻzbekisto
n fond bozoriga muvaffaqiyatli va
samarali joriy etishda qonunchilik, kadrlar ma
salasi va shariat kengashi kabilarni oʻz ichiga
oluvchi kompleks yondashuvga asoslangan strategiya ishlab chiqib, bir necha bosqichlarda
amalga oshirilishi muhim ahamiyat kasb
etishini koʻrsata.
Adabiyotlar / Literatura / Reference:
Abdelghani Echchabi et al. (2016). Does sukuk financing promote economic growth? An
emphasis on the major issuing countries. The Turkish Journal of Islamic Economics, 3, pp. 63-73.
Abdul Rahman Yous
ri Ahmad. (2018). Islamic securities in muslim countriesʼ stock marke
ts
and an assessment of the need for an islamic secondary market. The Islamic economic studies, 3,
pp. 2-47.
Abrorov Sirojiddin va Imamnazarov Jahongir. (2021). Ilslom moliyasi: Oʻzbekis
ton uchun
yangi imkoniyatlar. Iqtisodiyot va taʼlim, 4, pp. 146
-149.
Abrorov Sirojiddin. (2023). Sukuk bozorini rivojlantirish boʻyicha xorijiy mamlakatlarning
ilgʻor tajribalari. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 1, pp. 13
-20.
Andrea Foglie and Ida Panetta. (2020). Islamic stock market versus conventional: Are
islamic invest
ing a ʼSafe Havenʼ for investors? A systematic literature review. The pacific
-basin
finance, 64, pp. 2-29.
Andrea Paltrinieri et al. (2023). A bibliometric review of sukuk literature. The international
review of economics and finance, 86, pp. 897-918.
Ezzedine Ghlamallah et al. (2021). The topics of Islamic economics and finance research. The
international review of economics and finance, 75, pp. 45-160.
Houcem Smaoui and Salem Nechi. (2017). Does sukuk market development spur economic
growth? The pacific-basin finance, 54, pp. 42-54.
IFSB.org (2023). The IFSB issued the Thirteenth Edition of its Annual Flagship Publication:
The Islamic Financial Services Industry (IFSI) Stability Report 2023. 15.04.2023.
Isayev Oybek. (2022). Oʻzbekistonda taʼlim dasturlari
orqali islom moliyasi, xususan, sukukni
chuqur oʻrganish zaruriyati. Global dunyoda ilm
-
fan va taʼlimdagi innovatsion rivojlanishning
zamonaviy trendlari ilmiy-amaliy konferensiya, 15.12.2022, 115-119.
Kun.uz (2024). Oʻzbekistonda doimiy aholi soni har kuni oʻrtacha 2,1 ming kishiga
oshmoqda. 13.01.2023
Mamoru Nagano. (2016). Who issues Sukuk and when?: An analysis of the determinants of
Islamic bond issuance. The review of Financial Economics, 31, pp. 45-55.
Mehmet Asutay and Amira Hakim. (2017). Exploring International Economic Integration
through. The research international business and finance, 46, pp. 77-94.
Mohamed Amrani et al. (2017). Sukuk: Literature Review. The social and administrative
science, 4, pp. 124-131.
Muhamed Zulkhibri. (2015). A synthesis of theoretical and empirical research on sukuk. The
borsa international review, 15, pp. 237-248.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. (2023). “Oʻzbekiston 2030” Strategiyasi.
PF-158-son.
Raxmanov Ulugʻbek. (2023). Oʻzbekiston respublikasida islomiy moliyalashning huquqiy
asoslari. Journal of AdvancedResearch and Stability, pp. 535-537.
Siti Sarah et al. (2019). The contracts, structures and pricing mechanisms of sukuk: A critical
assessment. The borsa international review, 19, pp. S21-S33.
Spot.uz (2019). Islamskiy bank razvitiya: vnedreniye islamskogo bankinga pozvolit
Uzbekistanu privlech $10 mlrd. 15.04.2019.
