Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
155
СУҒУРТА КОМПАНИЯЛАРИНИ БОШҚАРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ МОДЕЛЛАРИНИ
ҚЎЛЛАШ ОРҚАЛИ МОЛИЯВИЙ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ
Бахриев Дилшод Ризвонкулович
Ўзбекистон Республикаси Банк
-
молия академияси
Аннотация.
Мазкур мақолада суғурта бозорида етакчилардан бўлган компаниянинг
бошқарув моделини компания бошқарувига таъсири, уларнинг ўзаро боғлиқлиги,
компаниянинг инвестицион салоҳиятига таъсири, суғурта компанияларининг молиявий
фаолиятини ташкил топиш манбалари, компаниянинг резервлари, уларнинг шаклланганлик
механизми, суғурта компаниясининг асосой молиявий
-
иқтисодий кўрсаткичлари таҳлили
,
суғурта компаниясининг суғурта бозоридаги иштироки бу борадаги хорижий олимларнинг
ёндашувлари ва қарашлари, суғурта компанияларининг инвестиция сиёсати, суғурта
бозоридаги муаммолар таҳлили, ривожлантириш истиқболлари атрофлича баён этилган.
Ўзбекистонда замонавий бошқарув моделларини суғурта компанияларига кенг қўллаган
холда
уларнинг
молиявий
-
иқтисодий салохиятини
янада
ривожлантириш ва
такомиллаштириш юзасидан илмий таклифлар ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар:
бошқарув моделлари, корпоратив бошқарув, замонавий бошқарув
моделлари, суғурта бозори, суғурта ташкилотлари, акционерлик жамиятлари,
инвесторлар, суғурта резервлари, инвестиция сиёсати, шаффофлилик, ишончлилик, суғурта
ташкилотларининг инвестиция портфеъли, акциядорлар, суғурта мукофоти,
суғурта
қопламаси, зарарлилик коэффиценти, суғурта турлари, моделлар, менежмент, суғурта
соҳалари (суғурта тармоқлари).
ОБЕСПЕЧЕНИЕ ФИНАНСОВОЙ УСТОЙЧИВОСТИ ПУТЕМ СОВРЕМЕННЫХ МОДЕЛЕЙ
УПРАВЛЕНИЯ СТРАХОВЫМИ КОМПАНИЯМИ
Бахриев Дилшод Ризвонкулович
Банковско
-
финансовая академия Республики Узбекистан
Аннотация.
В данной статье рассмотрены влияние модели управления компанией,
являющейся одним из лидеров страхового рынка, на управление компанией, их
взаимозависимость, влияние на инвестиционный потенциал компании, источники
финансовой деятельности страховых компаний, резервы предприятия, механизм их
формирования. Кроме того, проведен анализ основных финансово
-
экономических
показателей страховой компании, изучены участие страховой компании на страховом
рынке, подходы и взгляды зарубежных ученых в этом отношении, инвестиционная политика
страховых компаний, анализ проблем на страховом рынке, а также детально представлены
перспективы развития. Разработаны научные предложения и практические рекомендации,
направленные
на дальнейшее развитие и повышение их финансово
-
экономического
потенциала при широком применении современных моделей управления страховыми
компаниями Узбекистана.
Ключевые слова:
модели управления, корпоративное управление, современные модели
управления, страховой рынок, страховые организации, акционерные общества, инвесторы,
страховые
резервы,
инвестиционная
политика,
прозрачность,
надежность,
инвестиционный портфель страховых организаций, акционеры, страховая премия,
страховое покрытие, коэффициент убыточности, виды страхования, модели, менеджмент,
отрасли страхования (сферы страхования).
VIII SON - DEKABR, 2023
UO‘K:
368.032
155 - 163
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
156
VII
ENSURING FINANCIAL SUSTAINABILITY BY USING ADVANCED MODELS OF
INSURANCE COMPANIES MANAGEMENT
Bahriyev Dilshod Rizvonkulovich
Banking and Finance Academy of the Republic of Uzbekistan
Abstract.
This article investigates the impact of the management model of a company,
which is one of the leaders in the insurance market, on the management of the company, their
interdependence, the impact on the investment potential of the company, the sources of financial
activity of insurance companies, the reserves of the enterprise, the mechanism of their formation.
In addition, an analysis of the main financial and economic indicators of the insurance company
was carried out, the participation of the insurance company in the insurance market, the
approaches and views of foreign scholars in this regard, the investment policies of insurance
companies, an analysis of problems in the insurance market were studied, and development
prospects were presented in detail. Scientific proposals and practical recommendations aimed at
further development and increasing their financial and economic potential with the widespread
use of the advanced management models for insurance companies in Uzbekistanhave been
developed.
Keywords:
management models, corporate management, modern management models,
insurance market, insurance organizations, joint stock companies, investors, insurance reserves,
investment policy, transparency, reliability, investment portfolio of insurance organizations,
shareholders, insurance premium, insurance coverage, coefficient of damage, insurance types,
models, management, insurance industries (insurance sectors).
Кириш
.
Жаҳон
мамлакатларида
суғурта
бозорининг
ривожланиши
миллий
иқтисодиётнинг ўсиш суръатларини тезлашишига ёрдам беради.
Бунда суғурта
компанияларининг ўрни ниҳоятда катта аҳамиятга эга.
Замонавий
иқтисодиётда суғурта ташкилотларида замонавий бошқарув ўзаро
боғлиқ ва алоқадорликда бўлган тизимдир. Хорижий суғурта компанияларининг
суғурта бозоридаги пул тушумлари оқими унинг тўғридан
-
тўғри суғурта мукофотлари
ҳажми билан тенглаштирилади ва қайта суғурта операциялари ҳажмидан ҳам юқори
бўлади. Жаҳон суғурта бозорлари маълумотларидан шуни кўришимиз мумкинки,
суғурта компанияларининг суғурта бозордаги фаолиятлари натижасида олган
доромадлари унинг зарарлилик даражаси юқори бўлган суғурта турлари бўйича суғурта
компаламаларини ўз вақтида ва тўлалигича қоплаб беришлари учун асосий манба бўлиб
хизмат қилмоқда, бу эса ўз навбатида замонавий бошқарув натижасида хосил бўлган
мураккаб тизимдир.
Бугунги кунда суғурта соҳасидаги изчил ислоҳотлар иқтисодиётимиздаги чуқур
таркибий ўзгаришларнинг асосий қисми бўлиб келмоқда. Натижада суғурта соҳаси
ходимлари учун кенг имконият ва имтиёзлар яратилиб, улар томонидан
тайёрланаётган рақобатбардош маҳсулотлар бозорда мустаҳкам жой эгаллаб келмоқда.
Суғурта компанияларининг молиявий барқарорлиги кўпроқ бошқарувни тўғри
ташкил
этилганлигига боғлиқ ҳисобланади.
Суғурта соҳаси тараққий этган давлатлар тажрибасига қарайдиган бўлсак, соҳада
корпоратив бошқарув асосий ўрин эгаллайди. Корпоратив бошқарув тизимида суғурта
фаолиятини самарали ташкил этиш, хизмат кўрсатишнинг оптимал усулларини жорий
этиш, барча хизмат кўрсатиш жараёнларини техник ва технологик қайта жиҳозлаш,
рақобатдош суғурта маҳсулотлари ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш, қайта
суғурта фаолияти ва компаниялар суғурта
портфелини диверсификациялаш, халқаро
суғурта бозорига чиқиш мақсадида акциядорлик жамиятлари ижроия органи, кузатув
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
157
кенгаши, акциядорлар, меҳнат жамоаси вакиллари ва бошқа манфаатдор томонлар
ўртасида битта мақсадга интилиш тизими шаклланган.
Адабиётлар шарҳи.
Замонавий ва бугунги кун талабидаги компанияларни бошқарув моделларини
иқтисодиётга жорий қилиш орқали суғурта компанияларини рақобатбардош
компанияга айлантиради.
Ривожланган мамлакатларда суғурта компанияларининг ўз бошқрув услуби бор ва
уларнинг асоси бир бўлгани билан имидж жихатдан фарқланади. Корпоратив
бошқарувнинг феномен сифатида тан олиниши агентлик назариясининг юзага келиши
билан боғлиқ. Айни пайтда, агентлик назарияси корпоратив эгалик ва назоратнинг бир
-
биридан ажралишига асосланади. Бундай ажралиш корпоратив менежментнинг
(назорат) ишонч ва фидуциар мажбурият (Фидуциар мажбурият –
турли мамлакатлар
корпоратив ҳуқуқида турлича талқин қилинсада, содда қилиб айтганда ёлланган
профессинал агент (менежер) ишонч билдирган томоннинг
(мулкдор) манфаатларини
ўз манфаатларидан юқори қўйиши, ўз
мулкига нисбатан бўлгани каби компания
эгалари мулкига муносабат билдиришини англатади) асосида мулкдор манфаатларини
ҳимоя қилиши ва акциядорлик қийматини максималлаштиришини кўзда тутади.
Суғурта соҳасининг долзарб масалалари, муаммолари ҳамда ечимлари бир қатор
олимларнинг илмий ишлари ва адабиётларида намоён бўлади.
Ушбу фаолиятини ташкил этишдаги долзарб масалалар ва муаммолар ҳамда
уларнинг ечимлари бўйича кўплаб илмий тадқиқотлар ҳам олиб борилмоқда.
Жумладан, Умаров (2009) Ўзбекистонда суғурта фаолиятининг ривожланишини
бошқариш, суғурта фаолиятининг хозирги ҳолати таҳлили ва ривожланишидаги
муаммолар, суғурта фаолиятининг институтционал базаси шаклланиши ва
ривожланиши тўғрисида фикрларини келтириб ўтган.
Абдурахмонов (2023) суғурта фаолиятини тартибга солишнинг халқаро тажрибаси
Европа Иттифоқи ва унга аъзо
-
давлатлар, Буюк Британия, Германия ҳамда АҚШ
шунингдек, Хитой ҳамда Япония каби Осиёдаги ривожланган давлатлар мисолида
соҳани тадқиқ этган. Хусусан, хозирги глобаллашув муҳитида халқаро миқёсда
суғурта
соҳасидаги ўзгаришлар ва ривожланишлар таҳлил қилинган. Ушбу тадқиқотлар
натижаларига мувофиқ суғурта соҳасини тартибга солишнинг замонавий
кўринишларини Ўзбекистоннинг суғурта соҳасига тадбиқ қилиш юзасидан тавсиявий
таклиф ишлаб чиқилган.
Очилов
(2017
) суғурта компаниялари томонидан суғурта ҳодисаси содир бўлганда
мавжуд бўлган зарарни қоплаш пайтини зудлик билан амалга оширишда суғурта
даъволари юзасидан берилган хужжатни ўрганиб, мавжуд зарар миқдорини аниқлаб,
суғурта тўловларини тўлаб бериш юзасидан мажбуриятларни амалга ошириш,
зарарларни қоплаш учун харажатларни
аниқлаш ҳамда уни ҳисобларда кўринишини
такомиллаштириш бўйича фикрлари баён этилган.
Айзенштейн (1912) жамғариб бориладиган ҳаёт суғуртаси бўйича баён қилган
фикрига кўра, ушбу суғуртанинг асосий мақсади бир умрлик ҳамда белгиланган
муддатли турлардаги жамғариш экани, бунда эҳтимолли риск тури вафот этиш ҳамда
белгиланган ёшга етганлиги, ушбу суғурта тармоғида математик
-
статистик усуллар
қўлланилиши, даромадга эга бўлишнинг аниқлиги каби фикрлари келтирилган.
Андреева,
Русакова.
(2015)
ўзларининг
илмий
мақоласида
суғурта
компанияларининг молиявий хизматлар соҳасидаги роли ҳақида қўйидагиларни
таъкидлаган, суғурта компаниялари молиявий хизматлар соҳасини ривожлантиришда
муҳим рол ўйнайди, бундан ташқари суғурта бозорида мажбурий ва ихтиёрий суғурта
ҳамжлари ҳам барқарор равишда кўпайиб бормоқда. Ўсиб бораётган суғурта бозори
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
158
суғурта компанияларининг самарадорлигини оширишда, янги суғурта механизмларини
жорий қилиш учун қўшимча инвестицияларни жалб қилишни талаб қилиб қўймоқда.
Тадқиқот методологияси
.
Тадқиқот ишини бажаришда кузатиш, маълумотларни йиғиш, умумлаштириш,
таққослаш, маҳаллий ва хорижий олимларнинг суғурта фаолиятидаги иқтисодий
қарашлари, соҳадаги муаммолар ва уларнинг ечимлари бўйича изланишлари ҳамда
соҳага доир қонуний ва меъёрий
-
ҳуқуқий ҳужжатлар ўрганилиб, хулоса ва таклифлар
ишлаб чиқилди.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси
.
Суғурта фаолиятида бошқарув моделларини таҳлил қилар эканмиз, бошқарувнинг
компания молиявий холатига таъсирини қўйидаги формулалар орқали ҳисоб
-
китобларни амалга оширишимиз мумкин (1
-
жадвал).
Олимлар инвестиция портфелини оптималлаштириш, инвестиция рискларини
камайтириш мақсадида мавжуд бўлган факторлардан фойдаланиб, инвестициядан
даромад олиш моделларини кўплаб тузишган. Улар ичида ғарб олимлари, Нобель
мукофоти соҳиблари Fisscher Sheffeyy Black ва Myron Samuel Scholes олимларнинг “Black–
Scholes” моделини келтириб ўтишимиз
мумкин.
Инвестиция портфеълини бахолашдаги янги даврни 1959 йилда
HarryMax
Marcowitz (1959)
фанга янгилик сифатида олиб кирди. Унинг изланишларида
ўзгалардан фарқли равишда, таъсир кўрсатувчи факторларга баҳонинг ўзгариши ҳам
қўшилди. Яратилган моделлар ичида Марковица ва Линтнер ҳамкорлиги остида
“Аниқланган капитал баҳоси модели” муҳим ўрин эгаллади.
Уларнинг модели бўйича суғурта компаниясининг даромадлари қуйидагилардан
ташкил топади:
𝜋 = 𝐸
𝑘
+ 𝑘(𝑃 − 𝑋)𝑟 + [𝑃 − 𝐿 − 𝑋]
(5)
Бунда,
π
-
суғурта компаниясида кутилаётган даромад
;
E
k
–
хусусий маблағлар
;
P
–
суғурта мукофортлари
;
L
–
суғурта қопламалари
;
Х –
ишлаб чиқариш харажатлари в.б.
;
k
–
суғурта резерви фондига ажратма коэффициенти;
r
–
кутилаётган фоиз ставкаси.
Ишлаб чиқилган оптималлаштириш усулларининг суғурта хусусиятларига мос
келадиган афзалликларини олиб, суғурта компаниясининг инвестиция фаолиятини
оптималлаштириш моделини тузишга ҳаракат қиламиз.
Оптималлаштириш моделини тузиш жараёнида хато ва камчиликлардан қочиш
мақсадида инвестиция фаолияти иштирокчилари бозорини классификациялаш орқали
чегаралар қўйилади. Бу система суғурта компанияларининг инвестиция фаолияти
таҳлилини ўрганишга жорий қилинади.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
159
1-
жадвал
Суғурта фаолиятининг асосий йўналишларини акс эттирувчи
актуар ҳисоб
-
китоб формулалари
50
Кўрсаткич
Ҳисоб
формуласи
Шартли белгилар
Суғурта
суммасининг
зарарлилик
даражаси
(С
мз
)
С
мз
=
∑
Қ
∑
С
; 0 ≤ С
мз
≤ 1
(
1
)
;
С
мз
–
суғурта суммаларининг
зарарлилик даражаси, бу ерда:
Қ
–
тўланган қопламар
суммаси (пул бирлигида).
С –
Суғурта объектларининг
жами суммаси.
Зарарлилик
нормаси
(З
н
)
З
н
=
∑
Қ
∑
С
× 100; 0 ≤ З
н
≤ 1
(
2
)
;
Қ
–
тўланган қопламар
суммаси (пул бирлигида).
С –
Суғурта объектларининг
жами суммаси.
Ушбу с
уғурта суммасининг зарарлилик даражаси
ва
зарарлилик нормаси
кўрсаткичлари орқали ҳозирги кунда миллий суғурта бозоримиздаги суғурта
турларининг барчаси даромадли ҳисобланиши аён бўлади.
Коньшин
коэффициенти
(К)
𝐾 = √
1−Т
̅
𝑛𝑇̅
(3);
n
–
суғурталанган объектлар
сони
𝑇
̅
–
суғурта портфели бўйича
ўртача тариф ставка
Коньшин коэффициенти (К)
орқали пул маблағларининг етишмовчилик даражаси
аниқланади. Ушбу кўрсаткич канчалик кичик бўлса суғурта операцияси шунчалик
барқарор бўлади.
Суғурта
фондининг
барқарорлик
коэффициенти
(Б
к
)
Б
к
=
(
𝐷 + 𝑍
𝑚
)
/ 𝐻
(4);
D
–
суғурта ташкилоти
даромади (аниқ даврга
оралиғида)
𝑍
𝑚
–
заҳира фондлари
маблағлари
H
–
суғурта компаниясининг
харажатлари (аниқ давр
оралиғида)
Суғурта фондининг барқарорлик коэффициенти
(Б
к
)
қанча
юқори бўлса суғурта
фонди шунчалик барқарор бўлади.
Таклиф
қилинаётган
система
чегаралашнинг
уч
белгиси
бўйича
классификацияланади:
1)
бозор иштирокчиларига таъсирига кўра:
−
умумий, яъни молия бозорининг ҳамма иштирокчиларига таъсир кўрсатади;
−
хусусиятига кўра, айрим иштирокчиларгагина аҳамиятли;
−
хусусий, аниқ, бир иштирокчига тегишли.
2)
табиатига кўра:
−
объектив, яъни иштирокчиларга боғлиқ бўлмаган ҳолда таъсир қилади;
−
субъектив, иштирокчиларнинг ўзи томонидан танланган метод бўйича
аниқланади ва ўрнатилади;
3) инвестиция ҳажмини қамраб олишига кўра;
50
суғурта соҳасида қўлланиладиган актуар ҳисоб
-
китоблар асосида муаллиф томонидан умумлаштирилган.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
160
−
тўлалигича, инвестиция ҳажми тўлалигича иштирок этиши мумкин;
−
қисман, инвестиция ҳажмининг фақат бир қисмигина иштирок этиши
мумкин(масалан, факат суғурта заҳираси маблағлари);
Суғурта компаниясининг инвестиция фаолияти билан боғлик қуйидаги асосий
чегараларни аниқлаймиз:
1)
молия бозорида бугунги ҳолатидан
келиб чиқиб, айрим молиявий
инструментларнинг йўқлиги ёки ишламаётганлиги;
2)
суғурта заҳираларини тўлдириб боришга керак бўлган активларни
жойлаштирилишини давлат томонидан назорат қилиниши (давлат назорати);
3)
суғурта компаниялари ички муҳитидан келиб чиқиб, айрим ҳолларда
инвестицияга жойлаштириш жараёнининг таъсисчилар розилиги билан амалга
оширилиши;
4)
ички муҳитдан келиб чиқиб, компания молия менежерларининг ва
раҳбарларининг суғурта портфеълини ҳимоясини кўзлаб инвестициялашга талаблар
қўйиши.
Юқорида келтириб ўтилган чегараларни ва портфеълни ҳимоялаш учун ишлаб
чиқилган методларга таяниб, оптималлаштириш моделини тузиш жараёнида суғурта
заҳираларини
жойлаштиришни
давлат
томонидан
чегараланиши,
суғурта
портфеълининг таркибларининг ўзига хослиги
ҳолатлари ҳам ҳисобга олинади.
Бунинг натижасида, мавжуд чегараларни ҳисобга олган холда, мақсад
функциясига эга булган инвестициялашнинг оптимал модели ишлаб чикилади:
𝐷 = ∑ 𝐴
𝑘
𝑘
× ∑ ∑ 𝑎
𝑖𝑗
𝑗
𝑖
𝑑
𝑖𝑗
+ 𝐵 × ∑ ∑ 𝑏
𝑖𝑗
𝑗
𝑖
𝑑
𝑖𝑗
(6)
бу ерда, қўшимча қуйидаги
чегаралашлар мавжуддир
:
∑
𝑎
𝑖𝑗
𝑗
≤ 𝑎
𝑖
ва
∑
𝑎
𝑖𝑗
𝑖
≤ 𝑎
𝑗
(7)
Бозор талабларидан келиб чиқган ҳолда инвестиция фаолияти билан боғлиқ
бўлган рискларни ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир:
𝑃 = ∑ 𝐴
𝑘
𝑘
+ ∑ ∑ 𝑎
𝑖𝑗
𝑗
𝑖
𝑝
𝑖𝑗
+ 𝐵 × ∑ ∑ 𝑏
𝑖𝑗
𝑗
𝑖
𝑝
𝑖𝑗
≤ 𝑃
доп
, (8)
бу ерда
;
D
–
киритилган инвестициянинг даромадлилиги
;
𝐴
𝑘
–
суғуртанинг
k
тури бўйича суғурта резервларининг умумий суммаси
;
𝑎
𝑖𝑗
–
суғурта резервларини қоплаш учун
j
–
эмитентнинг
i
–кўринишдаги
активларини портфелдаги улуши;
B
–
суғурта компаниясининг инвестиция ресурси сифатида ишлатиши мумкин
бўлган ўзлик маблағлари;
𝑏
𝑖𝑗
–
хусусий маблағларини ифодаловчи
j
–
эмитентнинг
i
–кўринишдаги
активларини портфеълдаги улуши;
𝑑
𝑖𝑗
-
j
–
эмитентнинг
i
–кўринишдаги активларининг даромадлилиги
;
𝑎
𝑖𝑗
-
суғурта резервларини қоплаш учун
j
–
эмитентнинг
i
–кўринишдаги
активларини портфеълдаги улушининг чегараси;
𝑝
𝑖𝑗
–
суғурта резервларини
j
–
эмитентнинг
i
–кўринишдаги активларига
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
161
жойлаштиришдаги таваккалчилик даражаси;
𝑃
доп
–
суғурталовчи томонидан инвестиция портфеълида йўл қўйилиши мумкин
бўлган рискнинг максимал даражаси.
Чегараланиш
суғурталовчи
томонидан
амал
қилинадиган
қуйидаги
кўрсаткичларга ҳам
таъсир қилади:
a)
мумкин бўлган қўйилмалар кўринишининг сони
(i-
нинг мумкин бўлган
чегаравий сони жами
-
𝑈
𝑖
)
б) мумкин бўлган эмитентлар сони (j
-
нинг мумкин бўлган чегаравий
сони жами
-
𝑈
𝑗
)
в) алоҳида битта қўйилманинг улуши (j
-
нинг жами ёки қатъий аниқлангани
бўйича
∑
𝑎
𝑖𝑗
𝑗
)
г)
а
лоҳида битта эмитентнинг улуши (i
-
нинг жами ёки қатъий аниқлангани бўйича
∑
𝑎
𝑖𝑗
𝑖
)
Оптималлаштиришнинг мақсад функциясини тузиш жараёнида кўриб ўтилган
барча боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган ҳолатларни, амал қилиниши шарт бўлган чегараларни
ҳисобга олиш зарурдир.
Суғурта компаниясининг инвестиция портфелини оптималлаштириш масаласи
чизиқли дастурлаш масалалари туркумига киради. Масалани ечишни бошлашдан олдин
қуйида келтирилган кўрсаткичларга эътибор қиламиз:
1)
Маълум
бир муддат давомида суғурта компаниясининг хусусий маблағлари
қиймати(жавобгарлик билан боғлиқ бўлмаган) ва вақтинча бўш суғурта заҳиралари
(жавобгарлик билан боғлиқ бўлган);
2)
Портфеълни оптималлаштириш учун танлаб олинган аниқ маълум бир муддат;
3)
Танлаб
олинган вақт охиридаги кутилаётган кўрсаткич ва мумкин
бўлган
қуйидаги четланишлар прогнозлаштирилади:
а)
инвестиция сиёсатини олиб боришда ҳисобга олинадиган суғурта
мукофотлари ва бошқа тушумлар;
б)
суғурта
қопламалари;
4)
Аниқланган
прогнозлардан
келиб
чиқиб
қуйидагилар
аниқланади:
а)
суғурта
портфелига
қўйиладиган
чегаралар;
б)
мавжуд
бўлган –
𝑃
доп
портфеълдан
кутилаётган
фойда;
5)
Мавжуд бўлган
барча
чекланишларни
ҳисобга
олган
ҳолда, инвестиция
портфелини оптималлаштириш масаласи мақсад функциясининг максимуми топилади.
Бўлмаса чизиқли дастурлаш масаласидир. Масалани
ечимини
топиш орқали танланган
муддат
охирига
кутилаётган
максимал
фойда
–
𝑃
доп
топилади.
Юқоридаги усулни қўллаш орқали суғурта компаниялари инвестиция
портфеълини қўйилган чекланишларни ҳисобга олган ҳолда, максимал фойда олишга
эришиши мумкин.
Худди
шундай
муммоларни
мамлакат
суғурта
компаниялари
фаолиятида ҳам
учратиш мумкин. Бу муаммолар эса ўз навбатида ечимини кутиб қолмоқда. Шу
сабабдан, ушбу муаммоларни келиб чиқиш манбаларини чуқур таҳлил этган ҳолда,
мамлакат суғурта компаниялари инвестиция фаолиятини самарадорлигини оширишда
юзага келаётган камчиликларни аниқлаш, уларни бартараф этиш чора
-
тадбирларини
ишлаб
чиқиш
асосида
ўз таклиф
ва
мулоҳазаларни
бериш
зарурияти
пайдо бўлди.
Суғурта компаниялари инвестиция фаолиятига давлат аралашувини камайтириш,
чунки давлат томонидан суғурта компаниялари инвестиция фаолиятига аралашув
суғурта компаниялари бўш маблағларини кенгроқ жойлаштириш имкониятини чеклаб,
инвестиция фаолиятидан олинадиган даромад самарадорлигини пасайтиришга олиб
келади.
Суғурта ташкилотларининг депозитларга қўйилган маблағлар, қимматли
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
162
қоғозлар
бўйича фоиз даромадларидан олинадиган солиқ ставкасини камайтириш ёҳуд
умуман бекор қилиш.
Давлат томонидан фонд биржалари фаолиятини назоратга олган ҳолда
,
самарадорлигини ошириш, чунки мамлакатимизда фаолият олиб бораётган фонд
биржалари фаолияти сезиларсиз аҳволда.
Шунингдек, Хеджирлаш бу активнинг қийматини, яъни нархини пастлаб кетиши
билан боғлиқ рискини камайтириш ёки олдини олиш учун амалга ошириладиган
инвестиция хисобланади. Хеджирлашни гўёки суғурта полиси харид қилишга қиёслаш
мумкин. Масалан, агар сизнинг табиий офатлар кўп кузатилиб турадиган жойда бино
-
иншоотингиз бўлса, албатта уни офатлардан ҳимоя қилишни истар эдингиз ва бунинг
учун уни
суғурталашдан фойдаланишингиз мумкин. Сиз офатни олдини ололмайсиз,
лекин у содир бўлса, ушбу рискка сиз томонингиздан суғурта қилиш орқали олдиндан
чорасини амалга оширган бўласиз. Хеджирлашда риск ва фойда ўртасида мулкдор
танлов амалга оширишига тўғри келади: эҳтимолий рискни камайтирса, кутилаётган
фойда ҳам камаяди. Мисол қилиб айтсак, хеджирлаш бепул эмас. Табиий офатни
мисолини олсак ҳам, ойлик суғурта полисини тўлаб борсангиз
-
у, офат юз бермаса, сизга
пулингиз қайтариб берилмайди. Аммо инсон барибир, оз
-
оз миқдорда тўлов қилиб
боришни тўсатдан қилинадиган тўловдан афзал кўради. Кўп компанияларда бизнесда
барқарорликни таъминлаш ва корхона фойда олиш учун хеджирлашдан фойдаланиш
асосий масалага айланиб бормоқда. Инвестициялар оқими кучайган ҳозирги даврда
рискларни аниқлаш ва баҳолаш зарурияти ва ушбу мақсадларга сарфланадиган
харажатлар янада мухимлиги ортиб бормоқда.
Инвестицияда ҳам шу холатни кўриш мумкин. Мулкдорлар рискларга таъсир
қилиш жараёнини кенгайтириш ва рискларни камайтириш учун хеджирлаш усулидан
фойдаланмоқдалар. Хеджирлаш усулини яхши бажаришда нарх ўйнаши рискини
камайтириш учун мулкдор турли стратегик тахлил ва усуллардан фойдаланади.
Булардан энг кўп тарқалган усули –
бошқа бир инвестиция киритишдир. Албатта,
юқорида келтирилган офат мисолида бироз ўзига хослик бор –
агар офат содир бўлса,
етказилган зарар тўлиқ қоплаб берилади, баъзида фойдали ҳам бўлиши мумкин. Аммо
хеджирлаш усули бироз комплексли ва мураккаброқ жараён хисобланади.
Хулоса ва таклифлар
.
Ўзбекистон суғурта бозорларида бошқарув моделларининг ривожланиши
мамлакат миқёсида иқтисодий
-
ижтимоий ривожланишнинг асосий тамойилларидан
бири сифатида қаралган бўлиб, ташкил этилган шарт
-
шароитлар, суғурта анъаналари
ва ривожланиши ҳисобга олинган ҳолда босқичма
-
босқич ислоҳ этилган ва миллий
суғурта бозори суғурта соҳасидаги давлат сиёсати, раҳнамолиги ва қўллаб
-
қувватланиши (солиқ перференцияларининг бериб борилиши, янги суғурта
маҳсулотларининг яратилиши, турли хил мулкчилик шаклидаги суғурта
ташкилотларининг фаолиятига кенг йўл очилганлиги ва х.к.) сабабларига кўра
ривожланиб такомиллаштирилиб борилмоқда.
Суғурта назоратлари халқаро уюшмаси (СНХУ) тамойилларидан келиб чиқиб,
Ўзбекистон иқтисодиёти, мавжуд инфратузилма, суғурта компанияларининг фаолияти,
мулкчилик шакли, суғурта бозорининг профессионал иштирокчилари ўртасидаги
муносабатлар, суғурта соҳасини тартибга солувчи меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар
талабларидан келиб чиқиб, Ўзбекистон суғурта бозорига СНХУ тамойиллари бўйича
корпоратив бошқарув йўналиши доирасида қуйидаги чораларни амалга ошириш
мақсадга мувофиқ:
суғурта компаниясида хавфнинг ҳаддан ташқари ёки ноўрин равишда ошишига
олиб келмайдиган мукофот сиёсатини ишлаб чииш ва юритиш;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
163
корпоратив маданият, мақсадлар, стратегия, таваккалчиликни бошқариш
,
шунингдек суғурта
компаниясининг узоқ муддатли манфаатларига мувофиқ ҳаракат
қилиш, суғурталанган шахслар ва бошқа манфаатдор томонларнинг манфаатларига
тўғри муносабатда бўлиш;
СНХУ тамойилларини жорий этишда Буюк Британияда 30 йилдан буён Суғурта
Омбудсмани (суғурта
бюроси) фаолият юритиб келмоқда. Суғурта Омбудсмани суғурта
қилдирувчиларни, суғурта маҳсулоти истеъмолчилари манфаатларини ҳимоя қилади.
Ўзбекистонда ҳам мазкур ташкилот фаолиятини йўлга қўйиш керак.
Адабиётлар /
Литература /
Reference:
Markowitz H.M. (1959) Portfolio Selection: Efficient Diversification of Investment. Wiley.
New York.
PULATOVICH T. J. (2023) WAYS TO REFORM THE PENSION SYSTEM BASED ON FOREIGN
EXPERIENCE //International journal of economic perspectives.
–
Т. 17. –
№.
1.
–
С
. 64-71.
Tursunov J., Jumabayeva K., & Jumaqulova S., (2022). O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyotning
rivojlanishi.
Архив
научных
исследований,
2(1).
извлечено
от
https://journal.tsue.uz/index.php/archive/article/view/2073
Tursunov Jahongir Polatovich, Abdurakhmonov Ilyos Khurshidovich, Beknazarav Zafar
Ergashevich. (2020) The effectiveness of the organization of activities of insurance intermediaries
in the development of insurance networks. International Journal of Psychosocial Rehabilitation.
Issue 04. P. 3888-3896
Абдурахмонов И. Х., Ўзбекистон Республикасида суғурта тармоқларини
ривожлантиришнинг концертуал асослари. Иқтисодиёт фанлари доктори (DSc) илмий
даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация автореферати. –Т.:
- 2023. -
78 б.
Абдурахмонов И.Х. (2018) Суғурта назарияси ва амалиёти. Ўқув қўлланма. –Т.:
“Иқтисод
-
Молия” нашриёти, 23
-24-
б.
Абдурахмонов И.Х. (2020) Суғурта бозорини тартибга солиш ва пруденциал
назоратнинг самарали механизмларини жорий этиш, “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий
электрон журнали. №2, апрель,
-
11 б.
Айзенштейн Х.А. Сравнение и критика полисных условий по страхованию жизни.
(1912) СПб.
Андреева Е.В., Русакова О.И. Страховая деятельность и ее регулирование на
современном страховом рынке. Иркутск: Байкальский государственный университет,
(20
15) 160 с.
Очилов И.К. (2022) “Суғурта ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби ва молиявий
таҳлил методологиясини такомиллаштириш. ” ўқув қўлланма.
Умаров С.А. (2009) Ўзбекистонда суғурта фаолияти ривожланишини бошқариш.
Тошкент, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси. –
«Фан», –
Б 52
-77.
