Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
47
TURIZM INFRATUZILMASINI BOSHQARISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIY
ATLARI
Ro‘zi
yev Shuxrat Sharifboyevich
Buxoro davlat universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqola turizm infratuzilmasini boshqarishning o‘ziga xos
xususiyatlariga
bag‘ishlangan bo‘lib
turizm infratuzilmasini boshqarishda turistik korxona
boshqarivi, turizm markazlari boshqaruvi, davlat boshqaruvi, hamkorlikdagi boshqaruv, hududiy
boshqaruv, xalqaro korporatsiyalar boshqaruvi modellaridan foydalanish xususiyatlari ko`rib
chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
Turizm, turizm infratuzilma, turistik industriya, korporatsiya, boshqaruv,
davlat-xususiy sheriklik, boshqaruvi modellari.
ОСОБЕННОСТИ УПРАВЛЕНИЯ ТУРИСТИЧЕСКОЙ ИНФРАСТРУКТУРОЙ
Р
y
зиев Шухрат Шарифбоевич
Бухарский
государственный
университет
Аннотация
.
Данная статья посвящена особенностям управления туристической
инфраструктурой,
особенностям
использования
управления
туристическими
предприятиями, управления туристическими центрами, государственного управления,
кооперативного управления, регионального управления, а также моделей управления
международных корпораций в управлении туристической инфраструктурой.
Ключевые слова:
т
уризм, туристская инфраструктура, туристическая
индустрия, корпорация, менеджмент, государственно
-
частное партнерство, модели
управления.
FEATURES OF TOURISM INFRASTRUCTURE MANAGEMENT
R
u
ziyev Shukhrat Sharifboyevich
Bukhara State University
Abstract
.
This article is devoted to the features of tourism infrastructure management, the
features of using tourism enterprise management, tourism center management, public
management, cooperative management, regional management, as well as management models of
international corporations in tourism infrastructure management.
Keywords:
tourism, tourism infrastructure, tourism industry, corporation, management,
public-private partnership, management models.
VIII SON - DEKABR, 2023
UO‘K:
338.48
47 - 52
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
48
Kirish.
Jahon iqtisodiyotning muhim yo‘nalishi sifatida turizm
sohasining dunyo YaIMdagi ulushi
muvofiq sohalar va tarmoqlardagi multiplikativ samarani e’tiborga olgan holda 6,0 foizini
tashkil etmoqda. Turizm sohasi jahonda bandlikning 6-
7 foizini ta’minlovc
hi yangi ish joylarini
yaratishda asosiy rolga ega bo‘lmoqda. Xalqaro turistik tashkilot (UNWTO) ma’lumotlariga
ko‘ra, turizm sohasi jahondagi jami xizmatlar eksportining 30,0 foizidan ortig‘ini ta’minlaydi
18
.
Shuningdek, xalqaro miqyosda tovarlar va xizmatlar hajmining 6,0 foizi, jami xizmatlar
eksport hajmi
ning 30,0 foizi, umumiy ish bilan bandlar sonining 9,5 foizi turizm tarmog‘i
hissasiga to‘g‘ri keladi va dunyoda yaratilgan har o‘n birinchi yangi ish o‘rni ushbu sohada
yaratilmoqda
19
.
Hozirgi vaqt
da mamlakatimizda kiruvchi turizm anchagina oshgan bo‘lsad
a, ammo ushbu
ko‘rsatkich iqtisodiy o‘sishini ta’minlash uchun mavjud imkoniyatlardan yetarli darajada
foydalanilmayotganligini ko‘rsatmoqda. Iqtisodchi mutaxassislarning fikriga ko‘ra, buning
muhim
sabablaridan biri turizmni barqaror rivojlanishi bo‘yicha
mavjud shart-sharoitlarning
yetarli emasligidadir.
Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar sharoitida turizm sohasini jadal
rivojlantirish, uni har jihatdan qo‘llab
-quvvatlash, mazku
r yo‘nalishda
turistik hududning
barqaror rivojlanishini k
abilar yuzasidan keng qamrovli tadbirlar amalga oshirilmoqda. “Yangi
O‘zbekiston bo‘ylab sayohat qiling” dasturi doirasida mahalliy sayyohlar sonini 12 mln.
nafardan oshirish hamda respublikaga tashrif buyuradigan xorijiy turistlar sonini 9 mln.
nafarga ye
tkazish”
(
Farmon, 2022) vazifasi belgilangan. Mazkur vazifalar ijrosini ta’minlashda
turistik hududning barqaror rivojlanishini boshqarish asosida korxonalar iqtisodiy va
moliyaviy natijalarni oshir
ish uchun o‘zlarining potensial imkoniyatlaridan to‘liq fo
ydalanish
hamda mazkur soha iqtisodiy salohiyatidan foydalanishning samaradorligini oshirishga
erishish maqsadga muvofiq.
Darhaqiqat, turizm sohasida ijtimoiy-
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashning
asosiy
vositasi bo‘lib, uning samarali rivojlanishi uchun
tashkiliy-iqtisodiy bazani takomillashtirish
muhim ahamiyatga ega. Turizm industriyasida iqtisodiy munosabatlarni amalga oshirishning
asosi sifatida avvalambor yuqori darajada rivojlangan tashkiliy tuzulmalarning mavjudligi,
uning turizm sohasida amalga os
hadigan iqtisodiy munosabatlarni barqarorligini ta’minlashga
ta’siri hamda takomillashgan me’yoriy
-huquqiy tizimni realizatsiya qilinishida keng
imkoniyatlarni berishi asosida belgilanadi. Shuning k
o‘ra, turizm bozorining samarali
rivojlanishi uchun Turistik hududning barqaror rivojlanishini boshqarish tizimini
takomillashtirish zarur.
Adabiyotlar sharhi.
Turistik hududning barqaror rivojlanishini boshqarish, xususan, turizm infratuzilmasini
boshqarish
bo‘yicha xorijiy va respublikamizning ko‘plab olimlari
ilmiy tadqiqotlar olib
bormoqdalar. Masalan, M.B.Birjakovning yondashuviga ko‘ra, «turizm infratuzilmasi –
bu
turistik resurslarga turistlarni me’yor darajasida erishishlarini ta’minlovchi va ularn
i turizm
maqsadida foydalanishdan iborat bo‘lgan, turizm i
ndustriyasi korxonalari hayotiy faoliyatini va
shaxsan turistlarni ta’minlovchi turizm industriyasi korxonalarining o‘zaro bog‘liq yo‘llar,
telekommunikatsiya aloqalari hamda muhandislik va kommunikatsion tarmoqlar majmuasi
hisoblanadi» (Бекларян, Пшенников, 2001).
Morozovning (2005)
fikricha, «turizm infratuzilmasi –
bu turistik mahsulotning
komponentlarini takror ishlab chiqarish sharoitlarini yaratuvchi va makro, mezo va
mikroiqtisodiyot darajasi
da iqtisodiyot tarmoqlari sifatida turizm shakllanishini ta’minlovchi
ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma elementlarini texnik-texnologik, tashkiliy-iqtisodiy va
ijtimoiy o‘zaro munosabatlari majmuini o‘zidan namoyon etuvchi tizimdir».
18
UNWTO Tourism Highlights. Edition 2017. - Madrid, WTO Publications Department. - 2018.
19
Travel & Tourism Economic Impact 2016 World [Электрон манба]: http://www.wttc.org
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
49
Iqtisodchi olim D.V.Ismaev turistik infratuzilmani turistik xizmatlar ishlab chiqarish va
turindustri
ya korxonalarining normal faoliyatini ta’minlovchi xo‘jalik tarmoqlari kompleksi
sifatida ta’riflaydi. Uning fikricha, infratuzilma tarmoqlararo tavsifga ega va davlat,
hududlar va
ishlab chiqarish tarmoqlari o‘rtasida integratsion funksiyani bajaradi, ya’
ni infratuzilma
bevosita moddiy boylik yaratmaydi. U ta’minlovchi funksiyani bajaradi (Бекларян,
Пшенников, 2001)
.
Mahalliy olimlardan Mamatqulov (2011)
ta’kidlashicha, “Turizm infratuzilmasi –
bu
turistik mahsulotlar ishlab chiqarish umumiy shartlarining
birlashgan mohiyatidir. «Ishlab
chiqarish umumiy shartlari» tushunchasi mohiyatini ochishda mutaxassislarning fikrlari va
qarashlari turlicha bo‘lib, ular bir
-biridan farqlanadi. Ayrimlari infratuzilma bu asosiy
texnologik jarayonlarni ta’minlovchi obyekt
lar yoki faoliyat turlari deb tushunchalar,
boshqalari esa bu butun texnologik jarayondir, uchinchi birlari, turistik mahsulotlarni
shakllantirish uchun zarur bo‘lgan texnologik jarayonlar va unga qo‘shimcha boshqaruv ta’siri”
deb tushunadilar.
Turizm sohasiga oid adabiyotlarda turistik industriya infratuzilmasi turizm
infratuzilmasiga nisbatan tor tushuncha hisoblanib, «turizm industriyasi» kategoriyasini
yoritib berish
da turlicha yondashuvlar mavjud bo‘lib, mazkur soha rivojlanishiga munosib
hissa qo‘shga
n olimlardan Tuxliyev, Hayitboev, Safarov, Tursunovalar (2014) tomonidan
quyidagicha ta’rif berilgan: «Turizm industriyasi –
bu mehmonxonalar va joylashtirish
vositalar
i, transport vositalari, umumiy ovqatlanish obyektlari, ko‘ngilochar obyektlari va
vosit
alari, davolash, sog‘lomlashtirish, sportga doir, diniy marosimchilik, ishbilarmonlikka va
boshqa maqsadlarga molik vositalar, turizm operatorlari va turizm agentligini amalga
oshiruvchi, shuningdek turizm infratuzilma tashkilotlari majmuidan iborat bo‘ladi».
Alimovaning (2017) fikricha, «turizm industriyasi –
turistik safar davomida turistlar
iste’molini imkon darajada to‘liqroq ta’minlashga kerakli, shuningdek aynan sh
u jarayonni
amalga oshirish uchun yetarli bo‘lgan xizmatlar va tovarlar majmuini ishlab
chiqaruvchi va
realizatsiya qiluvchi tashkilotlarning o‘zaro bog‘langan, murakkab majmuidir».
Darhaqiqat, turizm infratuzilmasi turizm sohasida iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash,
turistik salohiyatni oshirish, mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish maqsadida
infratuzilma obyektlarini kengaytirish va transformatsiyalashishiga yo‘naltirilgan jarayon
bo‘lib, ushbu jihatlarni bugungi kun imkoniyatlari asosida nazariy
-metodologik jihatdan
o‘rganish va uning turistik hududning barqaror rivojlanishini boshq
arishdagi ahamiyatini
belgilash hamda ayni shu yo‘nalishda ilmiy
-tadqiqot ishlarini olib borish dolzarb hisoblanadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada ilmiy abstraksiya, induksiya va deduksiya, tahlil va sintez, sohaga oid mavjud
adabiyotlarni tahlil qilish, Prezidentimizning farmon va qarorlari, qonun hamda tadqiqot
mavzusiga oid xorijiy va mahalliy adabiyotlardan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Turiz
m infratuzilmasini boshqarishning o‘ziga xos xususiyatlari turizm sohasining
tarmoq, tra
nsport, mehmonxona va turar joylarini o‘z ichiga olgan kompleks xizmat tizimini
ifodalaydi. Bu borada olib borgan tadqiqotlarimiz natijasida quyidagi asosiy xususiyatlarni
ko‘rib chiqamiz:
Birinchidan, turizm infratuzilmasini boshqarishda muhim bo‘lgan tar
moq tizimi,
avtomobil yo‘llari, temir yo‘llar, va aviatransport tarmoqlarini o‘z ichiga oladi. Turistlar uchun
mashrutlar, ko‘ngilochar joylar, va ob'yektlar bilan bog‘
langan kompleks tarmoq tizimi
turistlarni qiziqtirish uchun tuzilganligi bilan farqlanadi.
Ikkinchidan, turizmning muvaffaqiyati uchun mos transport tarmoqi muhimdir. Xalqaro
aeroportlar, temir yo‘llar, avtobus va avtotransport xizmatlari turistlarni shaha
rlar, turar
joylar, va boshqa turistik ob'yektlarga yetkazib berishda o‘z
vazifasini bajaradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
50
Uchunchidan, mehmonxona va turar joylar turizm infratuzilmasi tarkibida katta joy
egallaydi. Yaxshi ta'minlangan va qulay mehmonxonalarning mavjudligi, sayohat uchun
qulayliklar va turar joylar (attraksionlar, muzeylar, restoranlar) turistlarni jalb qilishda katta
ahamiyatga ega.
To‘rtinchidan, axborot texnologiyalari, onlayn savdo tizimlari, va boshqa axborotlar
tizimlari turizmni boshqarishda juda muhimdir. Turistlar uchun onlayn xizmatlar,
rezervatsiyalar, va boshqa axborotlarni taqdim etish bu sohada innovatsion yondashuvlar
keltiradi.
Beshinchidan, turizm sohasini boshqarish uchun xususiy turizm boshqarmasi (tourism
board) yoki agentliklar bo‘lishi mumkin. Bu
tashkilotlar turistik manzaralar, texnologik
vositalar, va turizm
strategiyalarni amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Oltinchidan, a
qlli shahar texnologiyalari va IoT (Internet of Things)ni qo‘llab
-quvvatlash
turizm sohasini rivojlantirish uchun muhimdir
. Shaharlar va turistik zonalar o‘rtasidagi
bog'liqlik, transport,
va turistlarga axborot xizmatlarini takomillashtirish imkoniyatlarini o‘z
ichiga oladi.
Yettinchidan, turizm sanoati, madaniy-xududiy sanoat va muzeylar, milliy restoranlar va
kafelar orqal
i turistlarga o‘zining asosiy xususiyatlarini namoyish etishda muh
imdir.
Sakkizinchidan, Turizm infratuzilmasini boshqarishda davlat, mahalliy hokimiyat,
tadbirkorlik tashkilotlari va boshqa subjektlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik muhimdir. Turizm
sohasida
gi barcha subjektlar o‘zaro fikr almashish va ko‘rsatuvlarni rivoj
lantirish uchun bir-
biriga qo‘llab
-quvvat berishi kerak.
Turizm infratuzilmasi institutlar tizimi sifatida turistik faoliyatga xizmat ko‘rsatuvchi
turli xil tashkiliy tuzilmalar va mexanizml
ar majmuidan iborat bo‘lib, u mazkur bozorning
barqaror rivojlanishi uchun huquqiy, tashkiliy va ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan boshqarishda
qo‘lay imkoniyatlar va shart
-sharoitlarni namoyon qilgan holda, turizm infratuzilmasini
boshqarishda innovatsion yondashuvlar, ta'lim va kadrlarni rivojlantirish, turizm iqtisodiyotini
diversifikatsiyalash, va xususiy yo‘nalishlarga fokuslanish katta ahamiyatga ega.
Tadqiqotlarimiz ko‘rsatishicha, turizm infratuzilmasini boshqarishda muvaffaqiyatli
bo‘lish uchun bir nechta modellar mavjud. Har bir mamlakat yoki hudud o‘zining turistik
salohiyati, resurslari, va maqsadlari asosida turizm infratuzilmasini boshqarishda kerak
bo‘lgan usullar va modellarni rivojlantiradi. Fikrimizcha, turizm infratuzilmasini boshqarishda
quyidagi modellardan foydalanish imkoniyati mavjud (1-rasm).
Yuqoridagi
rasmdan ko‘rinib turibdiki, turizm infratuzilmasi va turizm industriyasi
infratuzilmalari shakllanishi o‘zaro nisbatda joylashgan bo‘lib, turizm infratuzilmasini
boshqarishda qo‘llaniladigan
modellarni quyidagicha izohlash mumkin:
Turistik korxona boshqarivi
–
turistik korxonalar, turistik obyektlar, mehmonxonalarni
o‘zlarining korxona yoki tadbirkorlar tomonidan boshqarilishi. Bu model turizm sohasidagi
investitsiyalarni jalb qilish, xizmatlarni takomillashtirish va daromad olishni maqsad qiladi.
Turizm markazlari boshqaruvi
–
turizm markazlari, turistik obyektlar va turizm
xizmatlarini boshqarishda markaz bo‘lib faoliyat ko‘rsatishda mutaxassislik qiladigan
markazlar. Bu markazlar boshqa boshqaruv organlari, korxonalar, va tadbirkorlar bilan
hamkorlik qila olishadi.
Davlat boshqaruvi
–
davlatning turizm sohasida yutuqlari, madaniyatlari va turizm
infratuzilmasini boshqarishi. Bu model taxminan milliy va regional turizmni rivojlantirishda
qo
‘llaniladi.
Hamkorlikdagi boshqaruv
–
davlat va xususiy
tadbirkorlik tashkilotlari o‘rtasidagi
hamkorlik. Bu model turizm loyihalarini boshqarishda davlat-xususiy sheriklik boshqaruv
mexanizm asosida amalga oshiriladi. Bu usul o‘zaro qo‘llab
-quvvatlash, kapitalni jalb qilish, va
risklarni bo‘lishni ta'minlaydi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
51
1-rasm. Turizm infratuzilmasini boshqarishda modellari
20
Hududiy boshqaruv
–
bu modelda, turizm infratuzilmasini o‘z ichiga olgan hududiy
bo‘linmalar boshqaradi. Turizmni hududiy ko‘nikmalar, g'
oyalar, va madaniyatga asoslab
rivojlantirishni maqsad qiladi. Bu usul turizm mahsulotlarini ishlab chiqarish, sotish, va
xizmatlarni ko‘rsatishga tadbir qilishni o‘z ichiga oladi.
Xalqaro korporatsiyalar boshqaruvi
–
xalqaro kompaniyalar yoki korporatsiyalar
tomonidan boshqarilgan model. Bu usulda xalqaro investitsiyalar va rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun global tajribani olib kelish maqsad qilinadi.
Х
ulosa va takliflar.
Turizm infrastrukturasini boshqarish, turizmning muvaffaqiyatli rivojlanishini
ta'minlash uchun bir qator tadbirlarni amalga oshirish lozim. Bu, turistik ob'ektlar, transport
tarmoqlari, mehmonxonalar, restoranlar va boshqa turizmga oid tashkilotlarni boshqarish
bilan bog`liq hisoblanadi. Umumiy holda turizm infratuzilmasining kompleks rivojlanishi va
takomillashishining asosiy yo‘nalishlarini bir qancha yo‘nalishlarga ajratish mumkin:
➢
korxonalarning o‘tkazish qobiliyati va ishlab chiqarish
quvvatini oshirish;
➢
turistik infratuzilma tarkibiy qism elementlarini uzluksiz takomillashtirish;
➢
turistik xizmatlar ishlab chiqarishini tabaqalashtirish;
➢
turizm infratuzilmasi elementlarini mutanosib rivojlanishi;
➢
turistik infratuzilma kompleksini boshqarishni takomillashtirish;
➢
xizmat ko‘rsatish sifati va raqobatbardoshligini oshishi;
➢
turizm infratuzi
lmasi ob’ektlarida investitsiyalashning zamonaviy shakllaridan
foydalanish va qulay investitsion iqlimni yaratish.
20
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
52
Turizm infrastrukturasini boshqarishda muv
affaqiyatli bo‘lish uchun
yuqorida keltirilgan
modellardan foydalanishda bir-biriga mos kelishini ta'minlash, turizm sohasidagi yangiliklarga
e'tibor qaratgan holda,
turistlarni qiziqtirish uchun innovatsion yondashuvlarni qo‘lla
sh
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Аdabiyotlar
/ Литература / Reference:
Алимова М.Т. (2017) Ҳудудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва
тенденциялари (Самарқанд вилояти мисолида) // И.ф.д. дисс.
-
Самарқанд: СамИСИ, 25
-
26-
б.
Бекларян Л.А., Пшенников А.С.
(2001)
О некоторых аспектах методики исследования
региональных проблем // Журнал Аудит и финансовый анализ.
-
№4.
Бекларян Л.А., Пшенников А.С.
(2001)
О некоторых аспектах методики исследования
региональных проблем // Журнал Аудит и финансовый анализ.
-
№4.
Маматқулов Х.М.
(2011)
Туризм инфратузилмаси. Ўқув қўлланма. –
Т.: Ўзбекистон
файласуфлар миллий жамияти нашриёти,. 4
-5-
бетлар.
Морозов М.А.
(2005)
Инфраструктурное обеспечение предпринимательской
деятельности в туризме: монография.
-
М.: РосНОУ.
Тухлиев И.С., Ҳайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Турсунова Г.Р. (2014) Туризм асослари.
Дарслик. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. –
Т.: «Fan va
texnologiya», 151
-
б.
Фармон (2022) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги
“2022
-
2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси
тўғрисида”ги ПФ
-60-
сонли Фармони. http
s://lex.uz/pdfs/ 5841063.
