Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
72
BANKLARARO RAQOBAT VA UNING BANK TIZIMI BARQARORLIGINI TA’MINLASHDAGI ROLI
Jo‘ra
yev Isroil Ibrohimovich
Toshkent moliya instituti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada banklararo raqobat va uning mamlakat bank tizimi barqarorligini
ta’minlashdagi roli ko‘rib o‘tilgan. Shuningdek, mamlakatimizda banklararo raqobatning joriy holati va
unga xos bo‘lgan tendensiiyalar, bank tizimi barqarorligi va unga ta’sir qiluvchi omillar tahlil qilingan va
xulosalar berilgan.
Kalit so‘zlar:
raqobat, banklararo raqobat, bank kapitali, kredit portfeli, bank barqarorligi, bank
rentabelligi, bank likvidligi.
МЕЖБАНКОВСКАЯ КОНКУРЕНЦИЯ И ЕЕ РОЛЬ В ОБЕСПЕЧЕНИИ
УСТОЙЧИВОСТИ БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЫ
Жураев Исроил Иброхимович
Ташкентский
финансовый
институт
Аннотация.
В данной статье рассматривается межбанковская конкуренция и ее роль в
обеспечении стабильности банковской системы страны. Также проанализировано современное
состояние межбанковской конкуренции в нашей стране и ее специфические тенденции,
стабильность банковской системы и факторы, влияющие на нее, и даны выводы.
Ключевые слова:
конкуренция, межбанковская конкуренция, банковский капитал,
кредитный портфель, устойчивость банка, рентабельность банка, ликвидность банка.
INTERBANK COMPETITION AND ITS ROLE IN ENSURING THE STABILITY
OF THE BANKING SYSTEM
Jurayev Isroil Ibrohimovich
Tashkent institute of finance
Annotation.
This article examines interbank competition and its role in ensuring the stability of the
country's banking system. In addition, the article analyzes the current state of interbank competition in
our country and its specific trends, stability of the banking system and the factors influencing it. Relevant
conclusions have been developed.
Key words:
competition, interbank competition, bank capital, loan portfolio, bank stability, bank
profitability, bank liquidity.
Kirish.
Mamlakatimiz bank tizimida so‘nggi yillarda raqobat muhitining ijobiy tomonga o‘zgarib
borayotganligi banklarning moliyaviy barqarorligini oshirishga, bank xizmatlari soni va sifatini yanada
yaxshilanishida muhim rol o‘ynamoqda. Banklar o'rtasidagi raqobat darajasining oshib borayotganligi
banklar tomonidan mijozlarni jalb qilish maqsadida kreditlar, depozitlar va boshqa moliyaviy
mahsulotlar bo‘yicha yanada qulay shartlarni taklif qilish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. Bu o‘z
navbatida, bank sohasida xizmat ko‘rsatish sifati va innovatsiyalarning yaxshilanishiga, mavjud
resurslardan yanada samarali foydalanishiga, o‘
z xarajatlarini optimallashtirishga, bank biznesi
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
VII SON - NOYABR, 2023
UO‘K:
336.714
72-79
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
73
Mamlakatimizda so‘nggi yillarda banklar sonining ortib borayotganligi, bank tizimiga raqamli
texnologiyalarning keng joriy etilayotganligi, shuningdek, xorijiy banklar filial va bo‘linmalari sonining
ortib borayotganligi, bank tizimini yanada erkinlashtirish borasidagi islohotlar ko‘lamining
kengayayotganligi, banklar faoliyatini transformatsiyalashuv jarayonlarining yangi bosqichga
ko‘tarilayotganligi banklar o‘rtasida raqobatning yanada ortishiga sabab bo‘lmoqda.
Shunga qaramasdan, mamlakatimizda davlat ulushi mavjud banklar va boshqa banklar o‘rtasidagi
raqobat darajasining ma’lum darajada cheklanib qolayotganligi, moliyaviy bozorlarning kam
rivojlanganligi, bank tizimida ayrim imtiyozlarning saqlanib qolayotganligi, aholining moliyaviy
savodxonligining umumiy darajasi, davlat banklarida rentabellik darajasining past darajasi, muammoli
aktivlar hajmining ortib borayotganligi va boshqa omillar mamakat bank tizimini raqobatbardoshligini
ta’minlash borasidagi ishlarni
izchil davom ettirish zarurligini taqozo etmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Banklararo raqobat haqidagi nazariy qarashlarning evolyutsiyasi bank tizimida raqobatning
rolini va ahamiyatini yanada chuqurroq o‘rganish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Asli Demirguc-Kunt va Harry Huizinga (2004
) o‘zlarining "Bozor intizomi va depozitlarni
sug‘urtalash" nomli maqolalarida banklararo raqobatni tadqiq qilishadi. Bu ishda ular ikki omil –
davlat
tomonidan
omonatlarni sug‘urtalash tizimi va banklararo raqobatning o‘zaro ta’sirini tahlil qilishgan.
Ular banklararo raqobat bozor intizomini oshirishi va bank tizimi risklarini kamaytirishi mumkin degan
xulosaga kelishadi. Banklar o‘rtasidagi yuqori darajadagi ra
qobat resurslarni yanada ehtiyotkorlik bilan
boshqarishga va ishonchli bank amaliyotlari o‘tkazishga undaydi, chunki banklar mijozlar ishonchi va
o‘z biznesining barqarorligi uchun raqobatlashishi kerak deb ta’kidlashadi.
Xavier Vives (2016)
“banklararo raqobat bank tizimining samaradorligiga hissa qo‘shishini va
monopollashish darajasini pasaytirishi, innovasiyalar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirishini
ta’kidlaydi.
Bu ikkala yondashuv ham banklararo raqobat, moliyaviy barqarorlik va bank tizimining
samaradorligi o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganadi. Ularda bank sohasida raqobatning ahamiyati va uning
bank tizimining samaradorligi hamda barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi ta’kidlangan.
Xavier Vives (2016) shuningdek, bozor konsentrasiyasi va uning banklararo raqobat va
barqarorlikka ta’siri bilan bog‘liq masalalarni o‘rganadi. U raqobatning bozor tuzilishi va bank
faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadigan turli mexanizmlarni muhokama qiladi. U raqobat va barqarorli
k
o‘rtasidagi muvozanatni saqlash uchun samarali tartibga solish zarurligi haqidagi g‘oyalarni ilgari
suradi.
Fikrimizcha, Xavier Vivesning (2016)
raqobat va barqarorlik o‘rtasidagi munosabatlarga e’tibor
qaratishi bank sektorida samarali boshqaruv siyosatini shakllantirish va nazorat qilishda ushbu
omillarni hisobga olish zarurligi bilan izohlanadi.
O‘zbekistonlik iqtisodchi olim Mirzaev
(2009)
“banklararo raqobat deb, odatda, tijorat banklari
o‘rtasida resurslar jalb qilish va mijozlarga moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish borasida yuzaga keladigan
raqobat tushuniladi” deb izohlaydi.
Arifxodjaevaning (2016)
fikriga ko‘ra, “banklararo raqobat avvalambor mijoz uchun kurashdan
iborat bo‘ladi. Qaysi bankning mijozlari ko‘p va obro‘li bo‘lsa o‘sha bankning o‘z manfaatlarini yuzaga
chiqarish
imkoniyatlari yuqoridir”.
Bizning fikrimizcha, tijorat banklarida raqobat nafaqat mijozlarni ko‘proq jalb qilish, balki
resurslar, kreditlar va boshqa moliyaviy mablag‘larga bo‘lgan kurash sharoitida ham yanada kengroq
namoyon bo‘ladi.
Mahalliy olimlardan Qurbonov o‘zing ilmiy tadqiqotlarida bank tizimining barqarorligini
ta’minlashda bank kapitallashuv darajasini oshirishning zamonaviy yo‘llariga alohida e’tibor qaratgan
(Kurbanov, 2022; Kurbanov, Asirarov, 2022; Kurbonov, 2021).
Yana bir iqtisodchi olim Yuldasheva (2022)
“Bank raqobati –
moliya bozorining ishtirokchilari,
xususan, kredit tashkilotlari o‘rtasidagi kreditlar, depozitlar va boshqa bank mahsulotlarini sotish
uchun kurash sifatida qaralishi, hamda doimiy tadqiqotlar o‘tkazib borilishi kerak bo‘lgan jarayon
sifa
tida baholanishi lozim” deya ta’kidlagan.
Xorijlik ayrim iqtisodchilarning fikriga ko‘ra “banklararo raqobat banklarning riskli faoliyatini
kuchaytirishi mumkin, chunki banklar o‘z mijozlariga qulay shartlar taklif qilish orqali ko'proq
mijozlarni jalb qilishga intiladi, bu esa ularning riskli aktivlarini oshirishi mumkin. Boshqa tomondan,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
74
raqobat banklarni yanada samarali ishlashga va innovatsion yondoshuvlarni joriy etishga undaydi, bu
esa ularning barqarorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi”
(Klapper, Leora & other, 2009).
Yana bir boshqa xorijlik olimlar “Bozor raqobati kuchayganda, banklar mijozlarni jalb qilish uchun
kredit foiz stavkalarini pasaytirishga va depozit stavkalarini oshirishga majbur bo‘lishi mumkin, bu esa
ularning daromad marjasini pasaytiradi va moliyaviy
mustahkamligiga ta’sir qilishi mumkin
(Christian, Kersting & other, 2020)
”
deb ta’kidlashadi.
Umuman olganda, banklararo raqobat sharoitda tijorat banklari barqarorligini ta’minlashning
zarurligi shundaki, banklar raqobatga kirishish natijasida o‘zlarining kuchli va kuchsiz tomonlarini tahlil
qilishi, bank xizmatlari bozoridagi roli va ulushini yanada oshirish uchun strategiyalar ishlab chiqishi,
mijozlar bilan o‘zaro munosabatlarda innovatsion yondoshuvlarni yanada kuchaytirish imkoniyatlarini
oshirishlari mumkin bo‘ladi
(
Jurayev, 2021)
.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolani tayyorlashda mamlakatimizdagi banklararo raqobat darajasi va uning banklar
barqarorligini oshirish bo’yicha amaliy ma’lumotlar tahlil qilindi va barcha foydalanilgan ma’lumotlar
amaldagi qonun hujjatlari va Markaziy bankning statistik ko’rsatkich
lari asosida mualllif tomonidan
tadqiq qilindi. Maqolada guruhlashtirish, taqqoslash, tizimli yondashuv, va tarkibiy tahlil usullari
ko’llanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Banklararo raqobat haqiqatan ham bank sohasida muhim omil hisoblanadi. Bu banklararo
bozorda banklar o‘rtasidagi raqobat muhiti va dinamikasini bildiradi, bu yerda banklar bir
-biridan
kredit oladi va
mablag‘lar jalb qiladi. Banklararo raqobatning ahamiyatini ko‘rsatib beradigan bir nechta
asosiy jihatlar mavjud:
1-rasm. Banklararo raqobatni asosiy jihatlari
1. Qarz olish xarajatlarini pasaytirish: Banklararo kuchli raqobat banklar uchun qarz olish
xarajatlarini kamaytirishga olib
kelishi mumkin. Banklar boshqa banklarning mablag‘larini jalb qilish
uchun raqobatlashganda, ular banklararo kreditlar bo‘yicha qulayroq foiz stavkalarini taklif qilishlari
mumkin. Bu, pirovardida, qarz oluvchi bankka foyda keltiradi, chunki u pul mablag‘l
arini arzonroq
narxda olishi mumkin, bu esa korxonalar va jismoniy shaxslar uchun yanada qulayroq kredit
stavkalarini taklif etish imkonini beradi.
38
Muallif tomonidan tuzildi.
Qarz olish xarajatlarini
pasaytirish
Mablag‘larni
samarali
taqsimlash
Innovatsiyalar va
xizmatlar sifati
Bozor
samaradorligi va
barqarorligi
Moliyaviy
inklyuziya
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
75
2. Mablag‘larni samarali taqsimlash: Banklararo raqobat banklarni o‘z mablag‘larini eng samarali
va kreditga layoqatli qarz oluvchilarga ajratishga undaydi. Banklar ishonchli va kreditga layoqatli
kontragentlarga ularning daromadlarini optimallashtirish va
obro‘sini saqlab qolish uchun kredit
berishga intiladi. Ushbu raqobat bosimi mablag‘larni yanada samarali taqsimlashga yordam beradi va
kuchli o‘sish potensialiga ega bo‘lgan tarmoqlarga kredit berishda yordam beradi.
3. Innovatsiyalar va xizmatlar sifati: Banklararo raqobat bank sektorida innovatsiyalarni
rag‘batlantirish va xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishi mumkin. O‘zlarini afzalliklarini ko‘rsatish va
ko‘proq mijozlarni jalb qilish uchun banklar innovatsion moliyaviy mahsulotlarni, ilg‘or texnologik
yechimlarni va mijozlarga xizmat ko‘rsatishni yaxshilashga intilishadi. Raqobat asosidagi ushbu
innovatsiyalar mijozlarga o‘zgaruvchan ehtiyojlarni qondirish imkonini beradigan ko‘proq mahsulot va
xizmatlardan foydalanish imkoniyatini oshiradi.
4. Bozor samaradorligi va barqarorligi: Sog‘lom banklararo raqobat muhiti resurslarni jalb qilish
va kreditlash amaliyoti borasida bozor sharoitlarini yanada to‘g‘riroq baholash orqali bozor
samaradorligini oshirish imkonini beradi. Banklar raqobatlashganda avvalambor ular samarali faoliyat
yuritish, risklarni samarali boshqarish va moliyaviy barqarorlikni saqlash uchun intiladi. Bu turli xil
iqtisodiy zarbalarga yaxshiroq bardosh bera oladigan mustahkam va barqaror bank sanoatini
yaratishga yordam beradi.
5. Moliyaviy inklyuziya: Banklararo raqobat banklarni o‘z xizmatlarini yetarli darajada bank
xizmatlari ko‘rsatilmyotagan bozorlarga kengaytirishni rag‘batlantirish orqali moliyaviy inklyuzivlikni
rivojlantirish imkonini beradi. Raqobat muhitida banklar moslashtirilgan mahsulotlarni taklif qilish va
ularning geografik qamrovini kengaytirish orqali yangi mijozlar segmentlarini oshirishga xizmat qiladi.
Bu avvallari yetarli darajada xizmat ko‘rsatilmagan jismoniy shaxslar va korxonalar uchun bank
xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini yanada yaxshilashga yordam beradi.
1-jadval
Banklararo raqobatning ijobiy va salbiy tomonlari
t/r
Ijobiy tomonlari
Salbiy tomonlari
1.
Raqobat banklarni yanada samaraliroq
faoliyat
yuritishga,
xarajatlarni
kamaytirishi va o'z mijozlariga sifatliroq
xizmatlar hamda mahsulotlarni taklif
qilishi uchun xizmat qiladi.
Kuchli raqobat banklarni bozordagi ishtirokini
saqlab qolish yoki oshirish uchun katta
tavakkalchilikka undashi df bu bank tizimining
barqarorligiga putur etkazishi mumkin.
2.
Mijozlarni jalb qilish va ushlab turish uchun
banklar yangi texnologiyalarni joriy
etishlari
va
innovatsion
moliyaviy
mahsulotlarni ishlab chiqishga undaydi.
Haddan tashqari kuchli raqobat banklarning
rentabelligini
pasaytirishi,
ularning
barqarorligiga putur etkazishi va bank
inqirozlari ehtimolini oshirishi mumkin.
3.
Raqobat iste'molchilar va biznes uchun
bank xizmatlari narxini pasaytiradi.
Agar raqobat faqat narxga qaratilgan bo'lsa,
banklar o'zlarini marjalarini pasaytirishlari
mumkin,
bu
esa
ularni
bozordagi
o‘zgarishshlarga qarshi himoyasiz qiladi.
4.
Kuchliroq raqobat banklarni mijozlarning
keng doirasiga xizmat ko'rsatishga undashi
va shu bilan iqtisodiyotda moliyaviy
xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini
yaxshilaydi.
Banklar ko'proq mijozlarni jalb qilish uchun
kreditlash standartlarini yengillatishi mumkin,
bu esa muammoli kreditlarning ko'payishiga va
moliyaviy beqarorlikka olib kelishi mumkin.
Banklararo raqobatni rivojlantirishga qaratilgan sa’y
-
harakatlar ko‘pincha shaffoflikni ta’minlash,
bozorga kirish uchun to‘siqlarni kamaytirish va adolatli raqobat amaliyotini qo‘llash kabi tartibga
soluvchi choralarni o‘z ichiga oladi. Sog‘lom raqobat va risklarni boshqarish o‘rtasida muvozanatni
saqlash bank tizimining barqarorligi va yaxlitligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
39
Muallif tomonidan tuzildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
76
2-jadval
O‘zbekiston Respublikasi bank tizimining asosiy ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar nomi
01.01.
2019-y.
01.01.
2020-y.
01.01.
2021-y.
01.01.
2022-y.
01.01.
2023-y.
YaIM
407 514,5 511 838,1
580 203,2
734658,3
888342,5
Bank aktivlari
, mlrd. so‘m
214 420
272 727
366 121
444 922
556746
Aktivlarning YaIMga nisbati,
foizda
52,6
53,3
63,1
60,6
62,7
Kredit qo‘yilmalari mlrd. so‘m
133751
211581
276 975
326 386
390049
Kredit qo‘yilmalarining YaIMga
nisbati, foizda
32,8
41,3
47,7
44,4
43,9
Jalb qilingan jami depozitlar,
mlrd. so‘m
70001
91009
114747
156 190
216738
Depozitlarning YaIMga nisbati,
foizda
17,2
17,8
19,8
21,3
24,4
Jami kapital
, mlrd. so‘m
26 679
51 031
58162
70191
79565
Jami kapitalning YaIMga nisbati,
foizda
6,5
10,0
10,0
9,6
9,0
Mamlakatimiz bank tizimining joriy holatini tahlil qilar ekanmiz, so‘nggi
5 yillikda mamlakat
tijorat banklarining barcha asosiy ko‘rsatkichlarining o‘sish dinamikasiga ega bo‘layotganligini
ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, tijorat banklari aktivlari 2018
-2022-yillarda qariyb 2,5 barobarga
oshgan bo‘lsa, uning YaIMga nisbatan salmog‘i 10 foizga oshgan. Yalpi ichki mahsulotga nisbatan bank
aktivlarining o‘sishi iqtisodiyotda kapitalning yanada samarali taqsimlanishiga yordam berish bilan
birga kreditlar va boshqa moliyaviy xizmatlar ko'rsatish uchun ko'proq imkoniyatlar yaratadi.
Shuningdek, banklar o‘z aktivlarini oshib borishini ta’minlagan holda ular bilan bog‘liq risklarni to‘g‘ri
boshqara olsa, bu holat mamlakatda moliyaviy barqarorlikni ta’minlanishiga ijobiy hissa qo‘shadi.
Banklarning aktivlarini o‘sishi mos ravishda bank kredit portfelini ham o‘stirish imkonini beradi.
Mamlakatimiz bank tizimida kredit portfelining ijobiy o‘sish tendensiyasi namoyon bo‘lmoqda. Bank
kreditlarining YaIMdagi salmog‘i 2018
-y
ilda 32,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022
-yilda 43,9 foizgacha
o‘sgan. Bu holat mamlakat bank tizimining iqtisodiyotning “lokomotivi” sifatidagi roli oshib
borayotganlgidan dalolat beradi.
Tijorat banklari aktivlarining o‘sib borishi, kredit qo‘yilmalari hajmining barqaror o‘sishida jalb
qilingan mablag‘larning, jumladan bank depozitlarining barqarorlik darajasi muhim ahamiyatga ega.
Tahlil qilinayotgan davrda bank tizimi depozitlarining mut
laq summada o‘sish tendensiyasi kuzatilgan.
Masalan, 2018-
yilda banklarning depozitlari 70,0 trln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2022
-yilda 2016,7
trln.so‘mni tashkil etib, so‘nggi 5 yilda 3 barobardan ko‘proq oshganligini ko‘rish mumkin. Shuningdek,
bankla
rning moliyaviy barqarorligini tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblangan bankning
kapitali ham barqaror o‘sish tendensiyasini namoyon qilgan. Mamlakatimiz tijorat banklari kapitali
so‘nggi 5 yilda 3 barobarga oshib, 2022
-
yil yakunida 79,5 trln. so‘mni tashkil qilgan. 2018
-2022-yillar
oralig‘ida bank kapitalining YaIMga nisbatan ham ijobiy o‘sishi kuzatilgan. Xalqaro ekspertlar tijorat
banklari kapitalinnig mamlakat YaIMga nisbati 6 foizdan yuqori ko‘rsatkichni tashkil etsa, bu mamlakat
bank tizi
mi kapitallashuvining me’yor darajasida ekanligini e’tirof etishadi.
Regulyativ kapitalni ko'paytirish odatda banklarning moliyaviy mustahkamligiga ijobiy ta'sir
ko'rsatadi, chunki bu ularning yo'qotishlarga qarshi turish qobiliyatini oshiradi va bankrotlik ehtimolini
kamaytiradi. O‘zbekiston Respublikasida boshqa mamlakatlarda bo‘lgani kabi, moliya tizimining
barqarorligini mustahkamlash maqsadida tijorat banklarining regulyativ kapitali hajmiga qo‘yiladigan
talablar oshirilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankinig tegishli me’yoriy xujjatlariga kiritilgan o‘zgarishlarga
asosan tijorat banklari kapitalining minimal miqdori 2025-yil 1-
yanvardan e’tiboran besh yuz milliard
so‘mni tashkil etishi belgilangan.
40
www.cbu.uz
–O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
77
3-jadval
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining regulyativ kapitali, depozitlari va
kreditlari hajmi,
(yil oxiriga, trln. so‘m)
(Ibrohimovich, 2019)
Ko‘rsatkichlar
Yillar
2022 yilda
2018 yilga
nisbatan
o‘zgarishi,
marta
2018
2019
2020
2021
2022
Regulyativ kapital
26 679
51 031
58 162
70 191
79565
3,0
Depozitlar
70 001
91 009
114 747
156 190
216738
3,1
Kreditlar
133 751
211 581
276 975
326 386
390049
2,9
Depozitlar banklar uchun kreditlashning asosiy mablag‘ manbai bo‘lib, aholi va korxonalarning
bank tizimiga bo‘lgan ishonchining muhim ko‘rsatkichidir. Depozitlar darajasining
oshishi odatda bank
likvidligini barqarorlashtirish va oshirishga yordam beradi, bu ham uning barqarorligiga ijobiy ta'sir
ko'rsatadi. Shu bilan birga, qisqa muddatli depozitlar ulushining sezilarli darajada oshishi likvidlik
xavfini oshirishi mumkin, chunki bu bankdan omonatchilarga mablag'larni qaytarishga yuqori darajada
tayyor turishni talab qiladi
Banklar tomonidan berilgan kreditlar ularning daromadlarining asosiy manbai bo‘lishi bilan birga
katta xavflarni ham yuzaga keltiradi, jumladan
kredit riski, foiz stavkalari riski (bank marjasiga ta’sir
ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan foiz stavkalarining o‘zgarishi) va kontsentratsiya xavfi (bir nechta qarz
oluvchilarga berilgan yirik kreditlar bankning moliyaviy holatiga bog'liqligini oshiradi). Kredit risklarini
samarali boshqarish bank tizimi barqarorligining asosiy omili hisoblanadi.
Tahlil ma’lumotlari shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimiz bank tizimining kapitali, kredit va
depozit bazasi barqaror o‘sish tendensiyasini ko‘rsatmoqda. Biroq, mamlakatimizda banklar depozitlari
miqdorining kreditlarga nisbatan salmog‘i pastligicha qolmoqda.
Bu holat mamlakat bank tizimining
resurs salohiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Chunki banklararo raqobat sharoitida tijorat
banklarining moliyaviy resurslar bozoridagi raqobatlashuvi resurslar narxini oshishiga va banklarning
foiz siyosatining samaradorlini pasaytiradi. Bu esa, tijorat banklarining daromaliligi va rentabellik
darajasini pasayishiga olib keligshi mumkin.
Shu sababli tijorat banklari banklararo raqobat sharoitida resurslardan oqilona foydalanish bilan
birga, o‘zlarining moliyaviy barqarorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni ham to‘g‘ri boshqara olishlari
talab etiladi.
Mamlakatimiz hukumati tomonidan bank tizimini isloh qilish borasida qabul qilinayotgan
strategiyalarning bosh pirovard maqsadi ham avvalambor, tijorat banklari o‘rtasidagi sof raqobat
muhitini shakllantirish orqali mamlakat bank tizimini barqarorligini yanada oshirishga qaratilgan.
2020-
yil 12 mayda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–
5992-sonli
“
2020-2025-yillarga
mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida
”
gi Farmoni
qabul qilinib, unda:
bank tizimi aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo‘lmagan banklar aktivlari ulushini joriy
15 foizdan 2025-yilga kelib 60 foizgacha oshirish;
banklar majburiyatlarining umumiy hajmida banklarning xususiy sektor oldidagi majburiyatlari
ulushini joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha oshirish;
2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitallariga zarur tajriba, bilim va
obro‘ga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb qilish;
xalqaro moliya institutlari ko‘magida «Ipoteka
-
bank» ATIB, «O‘zsanoatqurilishbank» ATB,
«Asaka» ATB, AT «Aloqabank», «Qishloq qurilish bank» ATB va «Turonbank» ATBdagi davlat ulushlarini
bosqichma-
bosqich xususiylashtirish, bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o‘zgartirishni
(faoliyatini transformatsiya qilish), ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari paketini sotish;
moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor shartlari asosida
amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini pasaytirish, bank xizmati ko‘rsatishni
modernizatsiya qilish, banklarning samarali infratuzilmasini yaratish va faoliyatini avtomatlashtirish,
41
www.cbu.uz
–O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
78
shuningdek, banklar faoliyatiga xos bo‘lmagan funksiyalarni bosqichma
-bosqich bekor qilish orqali
bank tizimining samaradorligini oshirish kabi vazifalar belgilangan.
Biroq tahlil ma’lumotlari shuni ko‘rsatmoqdaki, davlat ulushi mavjud tijorat banklarining bank
tizimidagi o‘rni va bank moliyaviy xizmatlari bozoridagi ulushi yuqoriligicha qolmoqda.
4-jadval
Bank tizimining taqqoslama ko‘rsatkichlari to‘g‘risida ma’lumot
Ko‘rsatkichlar
01.01.2022-y.
01.01.2023-y.
Ak
tivla
r
Majbur
iyat
lar
Kredit
lar
De
poz
it
lar
Ak
tivla
r
Majbur
iyat
lar
Kredit
lar
De
poz
it
lar
Jami
444922 374005 326386 156190 556746 477181 390049 216738
Davlat ulushi
mavjud banklar, trln.
so‘m
362422 304727 280074 104248 435136 373216 324681 135534
Boshqa banklar, trln.
so‘m
82501 69278 46312 51942 121611 103964 65368 81203
Davlat ulushi
mavjud banklar ulushi,
foizda
81,5
81,5
85,8
66,7
78,2
78,2
83,2
62,5
Boshqa banklarning
ulushi, foizda
18,5
18,5
14,2
33,3
21,8
21,8
16,8
37,5
Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, mamlakatimiz bank tizimida davlat ulushi mavjud
banklarning bank xizmatlari bozoridagi ulushi sezilarli darajad yuqori ekanligi
ko‘zga tashlanmoqda.
2021-yilda bank tizimi aktivlarining 81,5 foizi, majburiyatlarning 81,5 foizi, kreditlarning 85,8 foizi,
depozitlarning 66,7 foizi mazkur banklar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. 2022
-yilda bank xizmatlari
bozorida banklararo raqobat muhiti ijobiy tendensiyalarni namoyon qilgan bo‘lsada, davlat ulushi
mavjud tijolrat banklarining ulushi yuqoriligicha saqlanib qolmoqda.
Davlat ulushi mavjud bo‘lgan eng yirik banklar beshtaligi (O‘zbekiston Milliy banki,
“O‘zsanoatqurilishbank”, “Asakabank”, “Ipotekabank”, “Agrobank”) ning bank tizimi aktivlaridagi ulushi
70,9% dan 60,5% gacha kamaydi. Davlat ulushi mavjud bo‘lgan boshqa b
anklarning ulushi 11% dan
18% gacha oshgan bo‘lsa, xususiy banklarning ulushi 18,1% dan 21,5% gacha ko‘paydi.
Eng yirik banklar beshtaligining jami kredit portfelidagi ulushi 77% dan 64% gacha kamaydi.
Xususiy banklarning ulushi 11,6% dan 16,6% gacha ko‘paygan bo‘lsa, davlat ulushi mavjud boshqa
banklarning ulushi 19% ga yetdi.
Depozitlar bozorida davlat ulushi mavjud bo‘lgan banklar va xususiy banklar o‘rtasidagi
raqobatdan ko‘ra, xususiy banklar o‘rtasidagi o‘zaro raqobat kuchliroq hisoblanadi. O‘zKDB bankning
ushbu bozordagi ulushi 8,6% dan 3,6% gacha kamaygan bo‘lsa, “Kapitalbank” o‘z ulushini 4,8% dan
10,9% ga yetkazib oldi. “Hamkorbank” depozitlari ulushi 5,5% dan 3% gacha kamaydi.
Depozitlar uchun raqobatning kuchayishi muddatli depozitlar bo‘yicha foiz stavkalarining
jozibadorligida ham o‘z aksini topadi. Masalan, 2017 yilning aprel oyida yuridik shaxslar muddatli
depozitlari bo‘yicha o‘rtacha foiz stavkasi 5,8% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2017 yilning dekabr oyiga kelib
12,1% gacha ko‘tarildi, 2022 yilning dekabr oyida esa 16,9% ga yetdi. Jismoniy shaxslarning muddatli
depozitlari bo‘yicha o‘rtacha stavka esa so‘nggi 2 yilda 20% ni tashkil etmoqda
Raqobat sharoitida banklar doimiy ravishda o‘z xizmatlarini takomillashtirib borishga, mijozlarni
jalb qilishga va ularga yanada qulay shart-
sharoitlarni taklif qilishga majbur bo‘lmoqda. Bu bank tizimi
samaradorligini oshirish, aholi va korxonalar uchun moliyaviy xizmatlardan foydalanish
42
www.cbu.uz
–O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari
.
43
http://i1.md.uz/-
Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar institut ma’lumotlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
79
imkoniyatlarini yaxshilash, shuningdek, bozor ishtirokchilarining moliyaviy savodxonlik darajasini
oshirishga xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, banklararo raqobat alohida banklarning va umuman butun bank tizimining
moliyaviy barqarorligini oshirishga yordam beradi. Raqobat banklarni risklarni boshqarishga yanada
mas’uliyat bilan yondashishga, likvidlik va kapitalning yetarli darajasini ta’minlashga majbur qiladi, bu
esa tizimli inqirozlar ehtimolini kamaytiradi.
Xulosa va takliflar
Banklararo raqobat bank tizimida asosiy rol o'ynaydi va uning barqarorligiga ta'sir qiladi.
Mamlakatda banklararo raqobat muhitini yanada yaxshilash va bank tizimining barqarorligini
ta’minlash maqsadida quyidagilarga e’tibor qaratish zarur deb hisoblaymiz.
1. Bank sohasida raqobatni yaxshilash strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish, shu
jumladan monopoliyaga qarshi nazoratni kuchaytirish va bozorning barcha ishtirokchilari uchun teng
sharoitlarni ta’minlash.
2. Banklararo raqobat va investitsion jozibadorlikni oshirish uchun yanada qulay muhitni
ta’minlash maqsadida me’yoriy
-huquqiy bazani takomillashtirish.
3. Bank xizmatlari sifati va qulayligini oshirish uchun texnologik innovatsiyalarni rivojlantirishni
davlat omonidan qo‘llab
-quvvatlash.
4. Aholining barcha qatlamlari uchun moliyaviy xizmatlardan foydalanishni ta'minlash uchun
moliyaviy inklyuzivlikni kengaytirish dasturlarini amalga oshirish.
5. Adolatli va sof raqobat muhitini yaratish maqsadida banklar faoliyatining shaffofligini
ta’minlash va nazorat mexanizmlarini takomillashtirish.
Ushbu chora-tadbirlar O'zbekiston bank tizimidagi banklararo raqobat bilan bog'liq
muammolarni hal qilishga yordam beradi va yanada raqobatbardosh va inklyuziv moliya tizimini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Adabiyotlar/Literatura/Reference:
Arifxodjaeva M.I. (2016)
O‘zbekiston Respublikasi bank tizimida raqobat va uni rivojlanishida
innovatsion texnologiyalarning o‘rni. Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. №
6, noyabr-dekabr.
. (2004) Market discipline and deposit insurance.
, vol. 51, issue 2, 375-399.
Christian
König gen.
Kersting & Stefan Trautmann & Razvan Vlahu, (2020). "Bank instability:
Interbank linkages and the role of disclosure," Working Papers 665, DNB.
Ibrohimovich, J. I. (2019). Deposit Base of Commercial Banks of Uzbekistan: Modern Status and Ways
to Strengthen. Indonesian Journal of Law and Economics Review, 3, 10.21070/ijler.2019.V3.35.
https://doi.org/10.21070/ijler.2019.V3.35
Jurayev PhD, I. (2021). Urgent Issues To Increase The Sustainability Of The Banking System Of The
Republic Of Uzbekistan. International Finance and Accounting, 2021(6), 12.
Klapper, Leora & Ariss, Rima & Berger, Allen. (2009). Bank Competition and Financial Stability.
Journal of Financial Services Research. 35. 99-118. 10.1007/s10693-008-0050-7.
Kurbanov, R. (2022). BANKLAR KAPITALLAShUV DARAJASINI OShIRIShNING DOLZARB
MASALALARI. Ekonomika i obrazovanie, 23(4), 96-101.
Kurbanov, R. B., & Asirarov, R. Z. (2022). The role of the bank's initial public offering in increasing
the capitalization of commercial banks. Asian Journal of Research in Banking and Finance, 12(4), 30-36.
Kurbonov PhD, R. (2021). Analysis of efficiency indicators of private banks activity. International
Finance and Accounting, 2021(1)
Mirzaev F.I. (2009)
O‘zbekistonda banklararo raqobatni shakllantirishning konseptual asoslari.
Iqtisod fanlari doktori... diss. avtoreferati.
–
Toshkent:O‘zbekiston Respublikasi Bank
-moliyaakademiyasi,
–
41 b.
Xavier Vives. (2016) Competition and Stability in Banking: The Role of Regulation and Competition
Policy. Published by: Princeton University Press. Pages: 344.
Yuldasheva S.Sh. (2022)
O‘zbekistonda tijorat banklarining raqobatbardoshligini oshirishning
shart-sharoitlari. Iqtisodiyot va ta'lim / 5-son.
