www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
53
O'ZBEKISTONDA ISLOM SUG'URTASI HOLATI TAHLILI
Murodova Dildora Abdusalimovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Abstrakt.
Maqolada O‘zbekistonda tak
oful
–
islom sug‘urtasining joriy etilishi va rivojlanishi, islom
moliyasining mohiyati va uning zamonaviy moliyaviy vositalariga ilmiy yondashuvlarni tadqiq etish,
shuningdek, takafulning ishlash mexanizmi va tipologiyasining ilmiy asoslarini ochib berish; Takofulning
sug‘urta bozorida iqtisodiy kategoriya sifatidagi mazmuni va uning o‘rni, sug‘urta bozorida takofulning
rivojlanishi va hozirgi holatiga baho berish haqidagi ilmiy-nazariy qarashlar yoritilgan.
Kalit so'zlar:
islom sug'urtasi, takoful, vakala, Moliya vazirligi, baxtsiz hodisalar, kasalliklar, tabiiy
ofatlar.
АНАЛИЗ ПОЛОЖЕНИЯ ИСЛАМСКОГО СТРАХОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ
Муродова Дилдора Абдусалимовна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В статье рассматривается внедрение и развитие такафул –
исламского
страхования в Узбекистане, сущность исламских финансов и научные подходы к его современным
финансовым инструментам, а также раскрываются научные основы механизма работы и
типология такафул; Освещены содержание такофула как экономической категории на
страховом рынке и его место, развитие такофула на страховом рынке и оценка его современного
состояния.
Ключевые слова:
исламское страхование, такафул, вакала, Министерство финансов,
несчастные случаи, болезни, стихийные бедствия.
ANALYSIS OF THE SITUATION OF ISLAMIC INSURANCE IN UZBEKISTAN
Murodova Dildora Abdusalimovna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article examines the introduction and development of takaful - Islamic insurance in
Uzbekistan, the nature of Islamic finance and scientific approaches to its modern financial instruments, as
well as revealing the scientific basis of the working mechanism and typology of takaful; The content of
takoful as an economic category in the insurance market and its place, the development of takoful in the
insurance market and the assessment of its current state are covered.
Key words:
islamic insurance, takaful, wakala, Ministry of Finance, accidents, diseases, natural
disasters.
Kirish.
Takoful sugʻurtasi, islom sugʻurtasi sifatida tanilgan, sugʻurtaning muqobil shakli boʻlib,
sugʻurtalovchilar oʻrtasida oʻzaro
hamkorlik va risklarni taqsimlash tamoyillari asosida ishlaydi. U
ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarda islom tamoyillariga mos kelishi va bu mamlakatlarga iqtisodiy
foyda keltirishi mumkinligi tufayli mashhur bo‘lib bormoqda. Ushbu adabiyotlar sharhi rivo
jlanayotgan
mamlakatlarda Takoful sug'urtasining rolini yaxshilash va u taqdim etayotgan potentsial imtiyozlarni
o'rganishga qaratilgan.
I SON - MAY, 2023
www.e-itt.uz
53-56-sahifalar
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
54
Takoful nomi bilan ham tanilgan islom sugʻurtasi shariat qonunchiligi
tamoyillariga mos
keladigan sugʻurta turi hisoblanadi. U baxtsiz hodisalar, kasalliklar yoki tabiiy ofatlar kabi kutilmagan
hodisalardan himoya qilishni ta'minlash maqsadida sug'urta egalari o'rtasidagi o'zaro hamkorlik va
umumiy javobgarlik asosida ishlay
di. Islom sug‘urtasi so‘nggi yillarda ommalashib bormoqda,
dunyoning ko‘plab mamlakatlari ushbu sohani qo‘llab
-quvvatlashga qaratilgan qoidalarni joriy
qilmoqda. O‘zbekiston so‘nggi paytlarda islom sug‘urtasini faollashtirish yo‘lida qadam tashlagan ana
shunday davlatlardan biridir.
O‘zbekistonda islom sug‘urtasining joriy etilishi anchadan beri davom etmoqda. Mamlakatda ko‘p
musulmonlar istiqomat qiladi va ko‘pchilik bir muncha vaqtdan beri Takofulni joriy etishni talab qilib
keladi. 2019-
yilda O‘zbekiston
hukumati islom sug‘urta kompaniyalarini tashkil etishga ruxsat beruvchi
qonunni qabul qilib, bu sohani rivojlantirishga sodiq ekanidan dalolat beradi (Mankabady 1989
)
. Bu
harakatdan so‘ng O‘zbekiston Markaziy banki tarkibida sohani tartibga solish bo‘yicha maxsus bo‘lim
tashkil etildi.
Adabiyot sharhi.
Takoful sug'urtasi ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga potentsial
hissa qo'shuvchi sifatida tan olingan. Ahmad va Xaron (2013) tomonidan olib borilgan tadqiqot shuni
ko'rsatdiki, "Takoful" sug'urtasi rivojlanayotgan mamlakatlarda jamg'armalar darajasini oshirish
potentsialiga ega, chunki u sug'urtalanuvchilar o'rtasida jamg'arma madaniyatini rag'batlantiradi
(Maysami va Kvon 1999, Hamdamov 2020). Shuningdek, u an'anaviy investitsiya vositalaridan
foydalana olmaydigan jismoniy shaxslar uchun muqobil investitsiya imkoniyatini taqdim etadi.
Askari, Iqbal, Mirakhor (2015) o`z tadqiqotlariga ko`ra takofulni 4 xil biznes model ishlatiladi.
Shulardan biri mudorabaga asoslangan model hisoblanadi. Mudoraba modeli mudoraba shartnomasi
asosidaamalga oshiriladi. Bunda, takoful operatori (sug‘urta kompaniyasi) mudorib sifatida ishtirok
etadi. Uning yana bir nomi fond menejeri ham deyiladi. Takoful fondi (egalari) esa robbul-m
olya’ni
sarmoyani ta’minlovchi sifatida ishtirok etadi. Takoful fondi, ishtirokchilar tomonidan tabarru shaklida
to‘langan mablag‘lar hisobidan shakllangan bo‘ladi.
Baydaulet (2019) fikriga ko`ra, Fond mablag‘lariniinvestitsiya qilish natijasida olingan fo
yda
takoful operatori va takoful fondi egalari o‘rtasida olindan kelishilgan nisbatda taqsimlanadi. Agarda
faoliyat natijasida biror zarar yoki kamomad kelib chiqsa, u robbul-mol sifatida takoful fondining
zimmasida bo‘ladi. Takoful operator mudorib sifati
da qilgan ishi uchun oylik ish haqi olmaydi, u faqat
foydadan oladigan ulushiga egalik qilishi mumkin.
Takoful sug'urtasi rivojlanayotgan mamlakatlarda qashshoqlikni kamaytirishda ham muhim rol
o'ynashi aniqlangan. El-Havari (2007) Takoful sug'urtasi moliyaviy jihatdan zaif bo'lgan shaxslarga
mikro sug'urta qilish orqali qashshoqlikni engillashtirishga yordam beradi (Muhammad 2007, Nagaoka
2007). Kam ta'minlangan shaxslar uchun maxsus ishlab chiqilgan Micro-Takoful sug'urtasi ularni
kasallik, baxtsiz hodisalar yoki tabiiy ofatlar kabi kutilmagan hodisalardan himoya qilishi mumkin.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda “Takoful” sugʻurtasining yana bir potentsial foydasi uning
moliyaviy inklyuzivlikni oshirish salohiyatidir. Ko'pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda rasmiy
moliyaviy institutlar yetarli darajada xizmat ko'rsatmaydigan katta aholiga ega va "Takoful" sug'urtasi
moliyaviy himoyaning muqobil vositalarini taqdim etishi mumkin. Mohamad va Ramly (2015)
tomonidan o'tkazilgan tadqiqotga ko'ra (Rashid 1993, Redzuan 2009), "Takoful" sug'urtasi hozirda
rasmiy moliyaviy tizimlardan tashqarida bo'lganlarga moliyaviy xizmatlarni kengaytirishga yordam
beradi, bu esa moliyaviy barqarorlik va iqtisodiy o'sishning oshishiga olib kelishi mumkin.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotda huquqiy tahlil va solishtirish usullaridan foydalanilgan bolib O'zbekistonda takoful
sug`urtasining qonuniy asoslari va bugungu holati tahlil qilingan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Takoful sug'urtasi rivojlanayotgan mamlakatlarda axloqiy va ijtimoiy mas'uliyatli xatti-
harakatlarni rivojlantirish salohiyatiga ega.
“Takoful” sug‘urtasi hamkorlik va o‘zaro yordam tamoyillari
asosida faoliyat yuritar ekan, sug‘urtalanuvchilarni ijtimoiy mas’uliyat bilan harakat qilishga undaydi.
Bu iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan ijtimoiy mas'uliyat va axloqiy biznes
madaniyatining rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
55
O'zbekistonda takofulning vakala modelini ta'minlashni tavsiya qilamiz. Vakala atamasi
arabchada harakat erkinligini bildiradi. Shunday qilib, tuzilishga ko'ra, agentlik munosabatlari ikki
tomon o'rtasida ma'lum bir tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun kelishilgan. Ushbu asosga
asoslanib, model operator tomonidan taqdim etilgan turli xil takoful mahsulotlarida ikkinchisining
ishtirokini boshqarish uchun agent yoki vakil vazifasini bajaruvchi operatorlar o'rtasidagi agentlik
shartnomasini tavsiflaydi. Agentlik xizmatlarini ko'rsatish evaziga operator shartnoma bo'yicha haq
olishi mumkin. Mukofot ishtirokchi tomonidan to'langan takoful to'lovidan to'lanadi. Shu ma’noda
yuqoridagi modelga muvofiq boshqaruv xarajatlari “Takoful” jamg‘armasi hisobvarag‘iga dastlabki
to‘lovlar sifatida olinishi mumkin.
Takofu
l sug‘urtasi ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida muhim rol
o‘ynash imkoniyatiga ega. U rasmiy moliya institutlari tomonidan yetarli darajada xizmat
ko‘rsatilmayotganlar uchun moliyaviy himoyaning muqobil shaklini taqdim etishi,
axloqiy va ijtimoiy
mas’uliyatli xatti
-
harakatlarni rag‘batlantirishi hamda qashshoqlikni kamaytirish va moliyaviy
inklyuzivlikka hissa qo‘shishi mumkin. Shunday qilib, rivojlanayotgan mamlakatlardagi siyosatchilar
Takoful sug'urtasining potentsial afzalliklarini tan olishlari va uning o'sishini qo'llab-quvvatlash uchun
tegishli me'yoriy-huquqiy bazalarni ishlab chiqishlari zarur.
O‘zbekistonda islom sug‘urtasini faollashtirishning asosiy omillaridan biri shariat qonunchiligi
tamoyillariga amal qilishni xo
hlovchilar uchun ko‘proq imkoniyatlar taqdim etish istagidir. Foiz asosida
faoliyat yurituvchi anʼanaviy sugʻurta islom qonunlariga koʻra joiz deb hisoblanmaydi. Oqibatda ko‘plab
o‘zbekistonlik musulmonlar o‘z diniy e’tiqodlarini buzishni istamagani uchun sug‘urta polisini olishda
ikkilanib qolishgan. Islom sug'urtasi jismoniy shaxslarga o'z e'tiqodlariga putur yetkazmasdan o'zlarini
va mol-mulklarini himoya qilish imkonini beruvchi hayotiy alternativni taklif etadi.
O'zbekistonda islom sug'urtasini faollashtirishga turtki bo'lgan yana bir omil - bu mamlakatga olib
kelishi mumkin bo'lgan potentsial iqtisodiy foyda. Takoful sanoati dunyo bo‘ylab jadal rivojlanmoqda,
ko‘plab mamlakatlar uni iqtisodiy o‘sish va ish o‘rinlari yaratish manbai sifatida ko‘rmoqda. O‘zbekiston
kuchli islom sug‘urta sektorini yo‘lga qo‘yish orqali xorijiy sarmoyani jalb qilishi va moliya sohasida
yangi ish o‘rinlari yaratishi mumkin.
O‘zbekistonda islom sug‘urtasini faollashtirish hali o‘zining dastlabki bosqichida, biroq
allaqachon ijobiy belgilar mavjud. 2020-
yilda O‘zbekiston Markaziy banki mamlakatdagi birinchi islom
sug‘urta kompaniyasi –
“O‘zbekinvest Hayot Takoful”ga litsenziya berdi. Kompaniya avtomobil
sug'urtasi, mulkni sug'urtalash va shaxsiy baxtsiz hodisalardan sug'urtalash kabi bir qator
mahsulotlarni taklif etadi (Redzuan 2009, Riaz 2009, Said 2004). Mazkur kompaniyaning tashkil etilishi
O‘zbekistonda islom sug‘urta sektori rivojidagi muhim bosqich sifatida ko‘rilmoqda.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytg
anda, O‘zbekistonda islom sug‘urtasining faollashtirilgani shariat qonunchiligi
tamoyillariga amal qilishni xohlovchilar uchun ko‘proq imkoniyatlar taqdim etish, diniy e’tiqodlarini
buzmasdan o‘zini va mol
-
mulkini himoya qilishini ta’minlash yo‘lidagi muhi
m qadamdir.
O'zbekistonda takofulning vakala modelini ta'minlashni tavsiya qilamiz. Bundan tashqari,
mamlakatga sezilarli iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. Soha hali boshlang‘ich bosqichida bo‘lsa
-da,
O‘zbekistonda birinchi islom sug‘urta kompaniyasining
tashkil etilishi ijobiy belgi bo‘lib, kelgusi yillarda
bu soha qanday rivojlantirishga ehtiyoj mavjudligidan dalolat beradi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Askari H., Iqbal Z., Mirakhor A. (2015) Introduction to Islamic Economics: Theory and Application.
John Wiley & Sons Singapore Pte. Ltd. Р .195.
Hamdamov Sh. (2020) O'zbekiston Respublikasida innovatsion rivojlanish va inklyuziv o'sishning
xalqaro ko'rsatkichlarining tahlili / 19-Xalqaro iqtisod, moliya va biznes konferentsiya materiallari
to'liq maqolalar. Pg . 282-288. Praga, Chexiya
Mankabady S. (1989) Sug'urta va Islom huquqi: Islom sug'urta kompaniyasi, Arab qonuni
choraklik, № 4, bet . 199
-205.
Maysami R. va V. Kvon. (1999) Islomiy takoful sug'urtasining tahlili - o'zaro sug'urta mexanizmi,
Sug'urtani tartibga solish jurnali, № 18, 109
-132-betlar.
Muhammad A. (2007) Sug'urta va takofulni (Islom sug'urtasini qiyosiy o'rganish), M. Kabir Hassan
va MK Lyuisda (tahrirlar), Islomiy moliya, Edvard Elgar, AQSh, 422-435-betlar.
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
56
Nagaoka, S. (2007)
Beyond the Teorical Dichotomy in Islamic Finance: MurƗbahah shartnomalari
va islom qarz qimmatli qog'ozlari bo'yicha analitik mulohazalar, Kyoto byulleteni of Islamic Area
Studies, № 1, 72
-91-betlar.
Rashid, S.K. (1993) Sug'urtani islomlashtirish - Malayziyada din - huquqiy tajriba, Din va huquq
sharhi, № 2, 16
-40-betlar.
Redzuan H.Z. Abdul Rahman va S. Aidid (2009) Oilaviy takoful iste'molining iqtisodiy omillari:
Malayziyadan olingan dalillar, Biznes tadqiqotlari
maqolalarining xalqaro sharhi, yil, № 5, 193
-211-
betlar.
Riaz, S. (2009) Avtomobil Islom sug'urtasi - Pokiston va BAAda yosh, ta'lim va daromadning ta'siri:
qiyosiy tadqiqot, Biznes tadqiqotlari maqolalarining xalqaro sharhi, № 5, 457
-467-betlar.
Said, A., (2004) Islom banki va moliyasi: pragmatik modelni izlashda, In Hooker, V & Saikal
(Tahrirlar), Yangi ming yillikda islomiy istiqbollar. Singapur: ISEAS.
Байдаулет Е.А. (2019) Исломий молия асослари. “Ўзбекистон” НМИУ,
Тошкент.
Б. 79.
