ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИҚТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ
«ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ
ИЛМИЙ АСОСЛАРИ ВА МУАММОЛАРИ»
ИЛМИЙ-ТАДҚИҚОТ МАРКАЗИ
Аброров Сирожиддин Зухриддин ўғли
ЎЗБЕКСТОНДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ ШАРОИТИДА СУКУКЛАРНИ
ЖОРИЙ ЭТИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ
Монография
ТОШКЕНТ–2020
2
УДК 336.763.4 (575.1)
Масъул мухаррир:
и.ф.д., проф Д.К.Ахмедов
Тақризчилар:
DSc З.У. Бердиназаров
PhD М.А. Султанов
Аброров С.З. “Ўзбекстонда рақамли иқтисодиётни шакллантириш
шароитида сукукларни жорий этиш истиқболлари”. Монография. –Т.:
Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги “Ўзбекистон иқтисо-
диётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари” илмий-
тадқиқот маркази. 2020. 108 бет.
Ушбу монография Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги
“Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва
муаммолари” илмий-тадқиқот марказининг ОТ-Ф1-022-рақамли “Иқтисо-
диётни барқарор ривожланишини таъминловчи ички имкониятларни
аниқлаш ва заҳираларни сафарбар қилишнинг илмий-методик асослари”
мавзусидаги фундаментал лойиҳаси
доирасида тайёрланган.
Мазкур монография молия ресурсларини жалб қилишни фаоллаш-
тиришда сукукларнинг назарий асослари, жаҳон амалиётида сукук тизими ва
унинг салоҳиятини ошириш масалалари, ҳамда рақамли иқтисодиёт
шароитида Ўзбекистон фонд бозорини ривожлантириш истиқболлари
юзасидан илмий-амалий таклифлар ва тавсияларни ишлаб чиқишга
бағишланган.
Монография молия тизими мутахассислари, жумладан, Капитал
бозорини ривожлантириш агентлиги, Инвестициялар ва савдо вазирлиги,
Молия вазирлиги, Марказий банк, шунингдек, суғурта компаниялари,
тижорат банклари,
ҳамда шу соҳада ишлаётган ИТМ ходимлари, профессор-
ўқитувчи, тадқиқотчи ва талабаларга тавсия этилади.
Монография Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги
“Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва
муаммолари” илмий-тадқиқот маркази Илмий кенгашининг 2020 йил
28 ноябрдаги 11-сонли Қарори билан нашрга тавсия этилган
.
© ТДИУ ҳузуридаги “Ўзбекистон иқтисодиётини
ривожлантиришнинг
илмий
асослари
ва
муаммолари” илмий-тадқиқот маркази, 2020.
© Аброров Сирожиддин Зухриддин ўғли, 2020.
3
МУНДАРИЖА
КИРИШ…………………………………………………………….
4
I боб ИСЛОМИЙ ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР – СУКУКНИНГ
МОҲИЯТИ ВА УНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ....... 6
§1.1.
Ислом молиясининг моҳияти ва унинг замонавий молиявий
инструментларига оид илмий ёндашувлар ......................................
6
§1.2.
Қимматли қоғозлар бозорида сукукнинг иқтисодий категория
сифатидаги мазмуни ва унинг ролига оид илмий-назарий қарашлар 15
§1.3
Сукукнинг ишлаш механизми ва типологиясининг илмий асослари 24
II боб РАҚАМЛИ
ИҚТИСОДИЁТНИ
РИВОЖЛАНТИРИШДА
СУКУКНИНГ АҲАМИЯТИ …………………………………….... 33
§2.1.
Рақамли иқтисодиёт тараққиётнинг янги омили сифатидаги роли
33
§2.2.
Ислом
молиясида
молиявий
технологиялар
(FinTech)
ривожланишининг таҳлили………………………………………….... 37
§2.3.
Ўзбекистонда рақамли иқтисодиётни ривожлантиришда сукукнинг
аҳамияти………………………………………………………………... 42
III боб ФОНД БОЗОРЛАРИДА СУКУКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА
ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ТАҲЛИЛИ …....….............. 46
§3.1.
Фонд бозорида сукукнинг ривожланиши ва замонавий ҳолатини
баҳолаш ...................................................................................................
46
§3.2.
Сукук
бозорини
ривожлантириш
бўйича
хорижий
мамлакатларнинг илғор тажрибалари ..................................................
56
§3.3.
Сукук молиявий инструментининг иқтисодиёт тараққиётига
таъсирини эконометрик баҳолаш ........................................................
65
IV боб ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИГА СУКУКНИ ЖОРИЙ
ҚИЛИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ …………………………………….... 73
§4.1.
Халқаро тажрибада сукукни жорий этишнинг илғор механизми...
73
§4.2.
Ўзбекистон иқтисодиётига сукукни жорий этишнинг ташкилий-
ҳуқуқий асосларини шакллантириш йўналишлари ......................
79
§4.3.
Ўзбекистон
иқтисодиётига
сукукни
жорий
қилиш
ва
ривожлантириш стратегияси ...........................................................
86
ХУЛОСА ............................................................................................. 96
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ .....................
99
КИРИШ
Жаҳон молия тизими ривожланиш ва кенгайиб бориш
жараёнида фонд бозорида янги молиявий инструментларни таклиф
этиш тобора ортиб бормоқда. Шундай ўзига хос янги
инструментлардан бири ҳисобланган ва юқори суръатлар билан
ривожланаётган сукук – исломий қимматли қоғозлар орқали ўтган
қисқа муддат ичида 2019 йилга қадар жаҳон иқтисодиётига
1,1 трлн. АҚШ долларидан ортиқ инвестиция жалб қилинган
1
.
Аҳолисининг асосий қисмини мусулмонлар ташкил этувчи
мамлакатлар томонидан жорий этилган сукук ушбу мамлакатлар
фонд бозорларида жамият талабига мувофиқ капиталлашувни
ошириш, ликвидликни таъминлаш, инвестиция портфелини
диверсификациялаш орқали риск даражасини пасайтириш ва бўш
турган маблағларнинг самарали инвестицияларга трансформация-
ланишида муҳим аҳамият касб этмоқда. 2019 йил маълумотларига
кўра, 36 та мамлакат ушбу турдаги молиявий инструментни
эмиссия қилган бўлиб, аҳолисининг асосий қисми мусулмон
бўлмаган АҚШ, Буюк Британия, Люксембург, Германия, Япония ва
Франция каби иқтисодиёти тараққий этган мамлакатларда сукук
эмиссия қилинаётганлиги унинг аҳамияти ортиб бораётганини
кўрсатади. Бу эса, ўз навбатида, мазкур исломий қимматли қоғозни
анъанавий молия бозорларида ҳам жорий этиш мумкинлигидан
далолат беради.
Жаҳон
ҳамжамиятида
сукук
тушунчасининг
назарий-
концептуал асослари, молия бозоридаги вазифаси ва аҳамияти
даражасини аниқлаш ҳамда ишлаш механизларини такомиллаш-
тириш бўйича тадқиқотлар олиб борилмоқда. Шунингдек, сукукни
жорий этган мамлакатлар сонини ошириш ҳисобига жаҳон сукук
бозорини кенгайтириш масалалари устуворлик касб этмоқда.
Бугунги кунда сукукларнинг фаоллиги ортиб, тобора ривожланиб
бориши унинг молиявий категория сифатида фонд бозоридаги аниқ
позициясини белгилаш, шариат кенгашининг заруратини юридик
жиҳатдан мустаҳкамлаш орқали сукук фаолияти билан боғлиқ
барча масалаларни тартибга солишни унификациялаш ҳамда фонд
бозорларидаги исломий индекслар кўлами ва қамровини кенгай-
тириш бўйича илмий изланишлар олиб боришни тақозо этади.
1
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market, July
2019, 8th edition. p21.
5
Ўзбекистонда кейинги йилларда ислом молияси, хусусан,
сукукларга қизиқиш ортиб бораётгани сезилса-да, бу турдаги
исломий қимматли қоғозлар амалиётга жорий қилинмаган. Шунга
қарамай, 2018 йил 16 апрелда Ўзбекистон Республикаси Президен-
тининг ПФ-5416-сонли Фармони билан ислом иқтисодиёти ва
молияси мутахассислиги бўйича кадрлар тайёрловчи Ўзбекистон
халқаро ислом академияси ташкил этилганлиги, Ўзбекистоннинг
Ислом тараққиёт банки гуруҳининг барча ташкилотларига аъзо
эканлиги ва соҳага оид қатор илмий адабиётлар мавжудлиги
мамлакатимизда ислом молиясининг айрим жиҳатларини учратиш
мумкинлигини кўрсатади. Корея фонд биржаси кўмагида ишлаб
чиқилган ва 2016 йилда ишга туширилган Ягона дастурий-техник
мажмуа (www.fondbozori.uz) республикамиз фонд бозорини
ривожлантириш учун сезиларли туртки бўлди ва юқори салоҳият
мавжудлигини белгилаб берди. Ўзбекистонда сукукни жорий
қилиш фонд бозорини келгусида янада ривожлантириш ва 10 млрд.
АҚШ доллари қийматидаги маблағларнинг “яширин иқтисодиёт”
дан чиқишида
2
муҳим аҳамият касб этади.
Монография Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2017
йил
7
февралдаги
ПФ-4947-сонли
“Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги, 2020 йил 2 мартдаги ПФ-5953-сонли
“2017–2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегиясини “Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни
ривожлантириш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури
тўғрисида”ги фармонлари, 2019 йил 24 январдаги ПҚ-4127-сонли
“Ўзбекистон Республикаси Капитал бозорини ривожлантириш
агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги, 2019 йил
5 мартдаги ПҚ-4224-сонли “Ислом тараққиёт банки гуруҳи ва Араб
мувофиқлаштириш гуруҳи фондлари билан ҳамкорликни янада
кенгайтириш ва чуқурлаштириш чоралари тўғрисида”ги қарорлари
ва ушбу соҳадаги бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда
белгиланган вазифаларни муайян даражада амалга оширишга
хизмат қилади.
2
Стратегия развития рынка капитала на 2020-2025 годы - основные положения. На основе рекомендаций
консультантов ЕБРР и АБР. с5.
6
I БОБ. ИСЛОМИЙ ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР – СУКУКНИНГ
МОҲИЯТИ ВА УНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
§1.1. Ислом молиясининг моҳияти ва унинг замонавий
молиявий инструментларига оид илмий ёндашувлар
Бугунги кунда сир эмаски, жаҳон ҳамжамиятида молия
бозорлари ташкилий жиҳатдан юқори даражага эга доимий
равишда ривожланиб, самарадорлиги ортиб бораётган тизим ҳисоб-
ланади. Реал товарлар бозорининг маҳсулотлари ҳам секюрити-
зация
3
қилиниши натижасида бу товарларнинг нархлари молия
бозорлари орқали шаклланиб бормоқда. Иқтисодиётнинг ривожла-
ниш тарихига назар ташланса, молия бозорлари реал товарлар ва
хом ашёлар бозорига нисбатан кейинроқ шаклланган бўлса-да,
молия бозори қулайликлари кўплиги, самарадорлиги юқорилиги ва
халқаро даражада интеграциялашуви жадаллашиб бориши ушбу
тизимнинг иқтисодиётдаги аҳамияти ортиб боришининг асосий
омиллардан бўлмоқда.
Молия бозори ривожланиб боришининг яна муҳим хусусият-
ларидан бири бу бўш турган молиявий ресурсларни инвестицияга
йўналтириш функциясидир. Молия бозори – молиявий инструмент-
лар бўйича талаб ва таклиф функцияси ҳамда улар воситасида
жамғармаларнинг инвестицияларга трансформацияланиши учун
зарур шарт-шароитлар ва қулай муҳитни таъминлаб берувчи,
фаолияти махсус иқтисодий ҳуқуқий ахборот механизм билан
таъминланган ва тартибга солинувчи мураккаб тизим
4
.
Молия бозори ўз ривожланиш тарихи давомида бозор
талабига кўра кўплаб янги молиявий инструментларни таклиф этиб,
уларни такомиллаштириб келган. XXI асрга келиб, жаҳоннинг
деярли барча минтақаларида ислом иқтисодиёти, ислом молияси ва
исломий қимматли қоғозлар жадал тараққий эта бошлади. Жаҳон
молиявий-иқтисодий инқирози шароитида кам даражада салбий
таъсир билан чиқиши унга қизиқишни янада ошириб юборди.
Ўтган асрнинг иккинчи ярмидан аҳолисининг асосий қисми
мусулмонлар истиқомат қиладиган мамлакатлар мустақилликка
эришгандан сўнг нефтьь ва газ ресурсларини кенг кўламда қазиб
олиб, экспорт қила бошлади. Нефть нархининг ошиб бориши ушбу
мамлакатларда жамғармалар шаклланишида асосий омилла-ридан
3
Секюритизация – активларга асосланган қимматли қоҳозларни чиқариш орқали молиялаштириш усули. Бу
орқали ноликвид активлар ликвидлиги юқори бўлган қимматли қоғозларга айлантирилади.
4
Shoxa’zamiy Sh.Sh. Moliya bozori va qimmatli qog‘ozlar // Darslik. – T.: Fan va texnologiya, 2012. – 7-b.
7
бири бўлди
5
. Ислом иқтисодиётида бойликни ғамлаб, ўзига ҳам,
бошқага ҳам фойдасиз ҳолда сақлаш ёмон хислат ва ижтимоий
жиноятдир
6
.
Бу ҳолат молия бозорига эҳтиёж ортишини англатади.
Аҳолисининг аксарияти мусулмонлар бўлган мамлакатларда
мавжуд анъанавий молия бозори жамият талабига мос келмаслиги
ҳамда молия бозорининг айрим элементларидан фойдаланиб
бўлмаслик сингари муаммоли масалалар намоён бўлди. Бу эса,
ислом тамойилларига асосланган молия тизимини шакллантириш
талабини юзага келтирди. Бундан ташқари, XX аср охирларига
келиб, АҚШ ва Европада мусулмон аҳолининг сони сезиларли
даражада кўпайиши
7
ҳам ислом тамойилларига асосланган молия
тизимини жорий этиш сабабларидан бири эди. Шунга кўра, ислом
молияси тушунчаси шаклланиб, бугунги кунга келиб кенг
қўлланилиб келмоқда.
Ислом молияси – ислом тамойил ва қоидаларига тўлиқ мос
келувчи молиявий инструментларни ва қонуниятлар ўз ичига олган
тизим. Ислом молиясига нисбатан XXI асрда қизиқиш юқори
бўлиб, илмий изланишлар олиб бориш ва таҳлилий материаллар
тайёрлаш борасидаги илмий фаолият кўпайиб бормоқда.
Консалтинг ва аудит хизматларини кўрсатувчи халқаро йирик
тармоқ компанияси ҳисобланган “Делойт” (Deloitte Touche
Tohmatsu Limited) таърифига кўра ислом молия тизими ўзига хос
аралаш иқтисодий тизим бўлиб, унда молиявий трансакциялар
адолат, фойда ва зарарга шериклик ҳамда ҳақиқий трансакция-
ларга
8
асосланган ахлоқий меъёрлар ва ислом ҳуқуқи (шариат)га
мутаносиб равишда амалга оширилади
9
.
5
Антропов В.В. Исламские финансы в глобальной экономике: современные тенденции и перспективы.
Причины появления исламских финансов // Экономический журнал. 2017. №48 C57.
6
Абдуллаев Р.В., Дусанов С.М. Ислом иқтисодиётида молиявий муносабатлар. – Т.: Тошкент ислом
университети, 2007. – 12-б.
7
Трофимова О. Мусульмане и ислам в Западной Европе // Мировая экономика и международные
отношения. 2009. №10 сс 52-62
8
Муаллиф изоҳи: амалга ошган ёки амалга ошиши аниқ бўлган
9
https://www2.deloitte.com/lu/en/pages/islamic-finance/articles/principles-islamic-finance.html
8
1.1-расм. Ислом молиясининг ўзига хос жиҳатларини белгилаб
берувчи таъқиқлар
10
Ислом (шариат) тамойилларига асосланган молия концеп-
цияси эгалик ҳуқуқи, ижтимоий ва иқтисодий адолат, даромадлар-
нинг тақсимланиши ва бошқарувга тааллуқли исломнинг асосий
принциплари асосида қурилган. Тизимнинг энг ўзига хос жиҳат-
ларидан бири рибо (таъқиқланган фоиз) ва ғарар (шартнома ва
келишувлардаги ноаниқликлар)нинг таъқиқланганлигидир
11
. Бун-
дан ташқари майсир (қимор, ҳаддан ташқари юқори риск) ва
алкогол, наркотик, тамаки, чўчқа гўшти маҳсулотларини ишлаб
чиқариш ҳамда уларнинг савдоси каби шариат томонидан
таъқиқланган фаолият турлари молиялаштирилмаслиги ҳам ислом
молиясининг ўзига хос жиҳати ҳисобланади (1.1-расм). Ислом
молиясидаги барча инструментлар ана шу жиҳатларни ҳисобга
олган ҳолда шакллантирилади ва унинг асосига қурилади.
10
Муаллиф томонидан тузилган.
11
Mahmoud Mohieldin. Realizing the Potential of Islamic Finance // World Bank, Economic Premise, Poverty
Reduction and Economic Management (PREM) Network, March 2012, 77, p1.
Рибо
(таъқиқланган фоиз)
Ғарар
(ноаниқлик)
Майсир
(қимор)
Таъқиқланган
маҳсулот ва фаолият
турлари
Ислом молиясидаги
таъқиқлар
рибо ан-насия
(қарздаги
таъқиқланган фоиз)
рибо ал-фадл
(айирбошлашдаги
таъқиқланган фоиз)
ал-ғарар ал-ясир
(кичик даражада
ноаниқлик)
ал-ғарар ал-мутавоссит
(ўртача даражада
ноаниқлик)
ал-ғарар ал-касир
(юқори даражада
ноаниқлик)
алкогол
наркотик
чўчқа гўшти
ва бошқалар
келишув объектига
кўра
эгалик ҳуқуқига
кўра
келишувнинг амалга
оширилишига кўра
9
Рибо
(араб тилидан ўсиш, ортиш, кўпайиш
12
)
– савдо ва
молиявий операциялар жараёнида бир томон иккинчи томонга пул
маблағларидан фойдаланганлик учун асосий суммага қўшимча
равишда тўланадиган аввалдан берилиши шарт қилинган фоиз
устама суммаси. Рибо ссуда фоизини ҳам ўз ичига қамраб олади.
Рибо икки хил ҳолатда намоён бўлади:
- қарз келишувларидаги рибо (рибо ан-насия). Пул ёки товар
маълум муддатдан сўнг қайтарилганда ўртада фарқнинг юзага
келиши;
- бир хил турдаги товарларни айирбошлаганда (рибо ал-фадл).
Бир хил турдаги пул ёки товар айирбошланаётган вақтда ўртада
фарқнинг юзага келиши.
Илмий таҳлилларга кўра, рибо инфлациянинг юзага келиши ва
нархларнинг кескин ошишига таъсир этувчи омиллардан
ҳисобланади. Агар мамлакат ўз молия тизимидаги пуллар устидан
фоизни олиб ташласа, нархлар кескин ўзгаришининг олдини олган
бўлади
13
.
Ғарар
(араб тилидан хавф-хатар
14
)
– келишувларнинг
шартлари ва маҳсулотнинг нархи аниқ бўлмаслиги сингари
ноаниқликлар. Ғарарни иқтисодий риск билан уйғунлаштириб
юбормаслик лозим. Рискнинг мавжуд бўлиши ислом молиясининг
ажралмас қисми ҳисобланади. Ғарардан кўзланган мурод
келишувда томонларнинг алданиши ёки янглишишига сабаб
бўлиши эҳтимолига эга маълумонларнинг аниқлаштирилмаслиги-
дир. Ноаниқликлар қуйидаги кўринишларда бўлади
15
:
1. Кичик даражада ноаниқлик (ал-ғарар ал-ясир). Бартараф
этишнинг имкони бўлмаган ноаниқлик. Шариат нуқтаи назаридан
рухсат этилган. Бунда томонлар учун жуда кам деярли
сезилмайдиган даражада зарар келтириши мумкин бўлган ёки
аввалдан аниқлашнинг иложи бўлмаган, одатда товар хусусияти
билан боғлиқ бўлган ҳолатлар тушунилади. Мисол учун
келишилган ойлик ижара тўлови ҳар ойда кун ҳисоби турлича
бўлиши мумкин (30 ва 31 кун, февраль ойида 28 ва 29 кун).
12
Абдумажид Анорбоев. Ан-Наъйм – Т.: Абдулла Қодирий, 2003. – 294-б.
13
Хасанов Х., Давлатяров О. Фоиз ставкаси ва инфляция даражаси ўртасидаги боғлиқликнинг исломий
молиялаштириш жиҳатидан таҳлили. Стратегическое планирование – важный фактор стабильности
устойчивого социально-экономического развития страны и регионов: материалы Форума экономистов/под
общей редакцией. Т.Ахмедова. Ташкент: IFMR, 2019. C.252
14
Абдумажид Анорбоев. Ан-Наъйм – Т.: Абдулла Қодирий, 2003. – 583-б.
15
Mohammad Hashim Kamali. Uncertainty and Risk Taking in Islamic law //Law Journal. International Islamic
university Malaysia. 1999. Vol. 7 №2. p203
10
2. Ўртача даражада ноаниқлик (ал-ғарар ал-мутавоссит).
Келишув кучини йўқотувчи ноаниқлик. Бундаги ноаниқлик мавжуд
бўлган тақдирда келишув ҳақиқий эмас деб топилади. Аммо уни
бартараф этишнинг имкони бор. Бундай ғарар ҳолати соҳа
олимлари томонидан белгиланади. Мавжуд ҳолат ўрганилиб зарар
қоплаш шарти билан келишувни давом эттириш мумкин.
3. Юқори даражада ноаниқлик (ал-ғарар ал-қасир). Келишувни
бузувчи ноаниқлик. Келишувни бекор қилиш ёки тубдан қайта
кўриб чиқиш лозим. Унинг қуйидаги тоифалари мавжуд:
а) келишув объектига кўра:
- ҳолати ва сифати аниқланмаган объект мавжудлиги;
- миқдори аниқланмаган объект мавжудлиги;
- бир тўп (тўда, уюм) орасидаги ноаниқ объект мавжудлиги;
- асосий хусусиятлари тўлиқ ёритиб берилмаган объект
мавжудлиги;
б) эгалик ҳуқуқига кўра:
- объектга нисбатан эгалик ҳуқуқи мавжуд эмаслиги;
- томонларда объект мавжуд эмаслиги;
в) келишув амалга оширилишига кўра:
- келишувни амалга ошириш муддати мавжуд эмаслиги;
- етказиб беришнинг имкони бўлмаган объект мавжудлиги;
- келишувнинг келажакдаги ноаниқ ҳолатларга боғлиқлиги;
- бир шартномада икки хил келишув мавжудлиги.
Майсир
(араб тилидан қимор, пулга ўйнаш
16
)
– капитал ва
меҳнат ресурслари иштирок этмайдиган тасодифий фойда учун
йўналтирилган қўйилмаларга асосланган фаолият. Актив ёки товар
билан қопланмаган, молиявий-иқтисодий инқирозларга сабаб
бўлувчи молиявий инструментлар ҳам ғарар ва майсир элемент-
ларини ифодалайди.
Ислом молиясида белгиланган меъзонлар фонд бозори инстру-
ментлари ҳисобланган имтиёзли акция, облигация, деривативлар ва
таъқиқланган фаолият билан шуғулланувчи жамият оддий акция-
лари билан муомала қилишни чеклайди.
Юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиқиб, ислом молиясининг
қуйидаги асосий концептуал тамойилларини санаб ўтиш мумкин:
16
Абдумажид Анорбоев. Ан-Наъйм – Т.: Абдулла Қодирий, 2003. – 941-б
11
- молиявий фаолият кафолатланган фойдадан ҳоли бўлиши,
яъни рискнинг мавжудлиги (“no risk, no gain” тамойили
17
).
Сармоянинг номинал қийматига нисбатан олдиндан белгиланган
ёки ҳисобланган фойда ман этилади.
- фаолият натижасида кўриладиган фойдадан манфаатдор
бўлиш;
- инсон ҳуқуқларига амал қилиш ва ҳамкорликни ривожлан-
тириш;
- кўпчиликнинг манфаати бир кишининг манфаатидан устун;
- инсонларга зарар етказувчи, улар орасида адоват уйғотувчи
ва бошқа ҳар қандай зарарли фаолиятни чеклаш;
- катта зарарларни бартараф этиш учун кичик йўқотишларга
рухсат берилади.
Ушбу тамойиллар асосида ислом молияси фаолиятини амалга
ошириш учун хизмат кўрсатувчи қуйидаги институтлар шакллан-
ган:
1. Ислом банклари ва ислом тамойиллари асосида хизмат
кўрсатувчи банклар.
2. Лизинг, микромолиялаш хизматларини кўрсатувчи нобанк
ташкилотлар, инвестиция ва вақф фондлари.
3. Ислом суғуртаси (такофул).
4. Ислом фонд бозори ва унинг иштирокчилари.
5. Шариат тамойилларига мувофиқликни тартибга солиб
турувчи ташкилот ва кенгашлар ҳамда таълим ва илмий-тадқиқот
муассасалари.
Ислом молиясида концептуал тамойиллар ва шариат
қоидаларидан келиб чиққан ҳолда анъанавий молия тизимида
фойдаланилувчи ислом тамойилларига мос келмайдиган инстру-
ментлар ўрнига муқобил ислом молияси воситалари ишлаб
чиқилган. Ислом молиявий инструментларини унинг тамойил-
ларини ҳисобга олиб, тўртта гуруҳга ажратиш мумкин: фойда ва
зарарни тақсимлаш, қарз, ижара ҳамда ўзаро кафолатлаш. Қуйида
ислом молияси институтулари томонидан кенг қўлланилувчи
асосий молиявий инструментлар – хизмат турлари келтириб
ўтилган (1.2-расм):
Мудораба (капитал ва меҳнат шерикчилиги) – бир томон
капитал иккинчи томон эса тадбиркорлик фаолияти ва меҳнати
17
Chapra M.U. The Global Financial Crisis: Can Islamic Finance Help? // Islamic Economics and Finance: A
European Perspective, edited by J.Langton, C.Trullols and A.Turkistani. London: Palgrave Macmillan, 2011, p138.
12
билан иштирок этувчи ҳамда фойда аввалдан келишилган улуш
асосида тақсимланувчи келишув тури.
Мудорабада, маблағ эгаси (инвестор) маблағни бизнесни
юритиш учун ишончли шахсга (тадбиркорга, бизнесменга) беради.
Инвестор бизнес юритиш жараёнига аралашмайди ва келишилган
муддат якунида тадбиркор инвесторга асосий қўйилма миқдори
ҳамда унинг фойдадан улушини қайтаради
18
. Лойиҳа кутилган
натижа бермай, зарар билан чиқса, барча молиявий зарар инвестор
(роббул мол) зиммасига тушади, ишончли шахс эса (мудориб)
мукофот пули ва ҳақ олмай, меҳнати, шунингдек, вақтига ютқазади.
Бу одатда қисқа ва ўрта муддатли лойиҳаларда ислом банклари
ҳамда шариат тамойиллари асосида фаолият юритувчи инвестиция
фондлари томонидан кенг қўлланилади.
1.2-расм. Ислом тамойилларига асосланган асосий молиявий
инструментлар
19
Мудорабанинг икки тури мавжуд
20
:
- мутлақ мудораба: ҳеч қандай замон, макон ёки сотиш
турлари билан чекланмасдан амалга оширилувчи мудораба
туридир;
- муқайяд мудораба: маълум бир макон, замон, товар, аҳоли
ёки сотиш билан чекланган мудораба туридир.
18
Исломий молиялар ва банк тизими. Таржимон: Ботирхўжа Жўраев. – Т.: O‘zbekiston, 2014. – 114-б.
19
Муаллиф томонидан тузилган.
20
Абдуллаев Р.В., Дусанов С.М. Ислом иқтисодиётида молиявий муносабатлар. – Т.: Тошкент ислом
университети, 2007. – 71-б.
ширкат-ул-мулк
(мулкий шерикчилик)
ширкат-ул-ақд
(шартномавий
шерикчилик)
муфоваза
инон
тақаббул
вужуҳ
мутлақ мудораба
(чекланмаган мудораба)
муқайяд мудораба
(чекланган мудораба)
ижара вал-иқтино
Исломий молиявий инструментлар
Мудораба
(капитал ва меҳнат шерикчилиги)
Мушорака
(шерикчилик)
Муробаҳа
(бўлиб тўлаш)
Салам
(ислом форварди)
Истисно
(босқичли тўлов)
Ижара
(ислом лизинги)
Вадиъа
(фоизсиз депозит)
Қарзи ҳасан
(фоизсиз кредит)
Такофул
(ислом суғуртаси)
Сукук
(исломий қимматли қоғоз)
13
Мушорака (шерикчилик) – томонларнинг капитал ва
фаолиятда шериклик тамойили асосида иштирок этувчи ҳамда
фойдада аввалдан келишилган улушда қатнашувчи келишув тури.
Бунда томонларнинг фойдадаги улуши устав капитали(фонди)даги
улушига мутаносиб равишда бўлиши шарт эмас. Аммо зарар устав
капитали(фонди)даги улушига мос равишда тақсимланади.
Инвестицион лойиҳани амалга оширишда томонларнинг барчаси
ҳам, фақат биттаси ҳам иштирок этиши мумкин. Мушорака икки
турга бўлинади:
1. Ширкат-ул-мулк (мулкий шерикчилик) – маълум мол-
мулкка бир неча кишининг эгалик қилиши. Бу битимга
асосланмаган шерикчилик сифатида ўрганилади.
2. Ширкат-ул-ақд (шартномавий шерикчилик) – маълум иш
фаолиятидаги шериклик. Мушораканинг бу тури битимга асос-
ланган шерикчилик ҳисобланади. Бу турдаги фаолият анъанавий
иқтисодиётдаги доимий қўлланилувчи шериклик шаклига ўхшайди
ва у қуйидаги қўринишларда бўлади:
- муфоваза – томонларнинг тенг улушда капитал киритиб, тенг
фаолият юритиши ҳамда фойда ва зарар ҳам тенг тақсимланиши;
- инон – томонларнинг ўзаро келишилган улушда капитал
киритиб, фаолият ва фойда келишилган ҳолда тақсимланиши.
Бунда инвестиция, иш-фаолият ва фойда нисбати ўзаро мутаносиб
бўлиши шарт эмас. Зарар киритилган улушга мос равишда
қопланади;
- тақаббул – бирор иш-фаолият ёки хизмат учун бир неча
кишининг келишган ҳолда шерик бўлиши. Иш ва ундан олинадиган
фойда аввалдан келишиб олинади. Унинг ширкат-ул-абдон,
ширкат-ул-амал ва ширкат-ул-санаи каби номлари ҳам мавжуд;
- вужуҳ – бир неча кишининг қарз ҳисобига ёки мулкни
ижарага олиб биргаликда фаолият юритишидир. Фойда ва зарар
тақсимоти аввалдан келишилади.
Муробаҳа (таннарх ва қўшилган фойдани муддатга бўлиб
тўлаш) – анъанавий банк кредитининг ўрнига таклиф этиладиган
муқобил келишув турларидан бири бўлиб, томонлар келишувига
кўра товарлар нархига устама фойдаси қўйилган ҳолда нархини
кечикиб ёки бўлиб тўлаш имкониятини беради. Муробаҳа
“харажатлар + белгиланган фойда”ни молиялаштириш тамойили
билан ҳам машҳурдир
21
. Бунда банклар асбоб-ускуна, машина ёки
21
Исломий молиялар ва банк тизими. Таржимон: Ботирхўжа Жўраев. – Т.: O‘zbekiston, 2014. – 117-б
14
бошқа товарларни харид қилиб олиб, унинг нарҳига сотиб олиш ва
мижозга сотиш учун қилинган харажатлар ҳамда режалаштирилган
фойда қўшилган ҳолда нархини кечикиб ёки бўлиб тўлаш учун
мижозга сотади. Мазкур келишувдаги устама фойдаси ва қўшимча
харажатлар миқдори бўйича турли фикрлар келтирилган.
Салам (ислом тамойилларига асослаган форвард) – товарни
кейинчалик келишилган вақтда келишилган жойга етказиб бериш
учун тўловни аввалдан ўтказиш келишуви. Моҳиятан салам аванс
тизимини намоён этади. Бир томон буюртмачи сифатида тўловни
аввалдан амалга ошириб, иккичи томон эса ижрочи сифатида
маҳсулотни тайёрлаб етказиб беради. Бундай келишув анъанавий
форвард тизимига муқобил бўлиб, асосий фарқларидан бири салам
савдосида тўлов аввалдан амалга оширилади.
Истисно – товарга мижоз сифатида фақат банк иштирок этиб,
ишлаб чиқарувчига тўлов амалга оширилган ишга қараб босқичма-
босқич ўтказиб бериладиган келишув. Истиснода амалга ошири-
лувчи ишлар режаси тузилади ва амал қилиниши талаб этилади.
Истисно одатда йирик саноат лойиҳалари, қиммат ускуналарни
сотиб олиш ва уй-жой қурилишини молиялаштиришда фойдалани-
лади.
Ижара (ислом тамойилларига асослаган лизинг) – маълум
мулкни маълум муддатга тўлов асосида фойдаланиш учун узуфрукт
ҳуқуқи
22
билан бериш. Ижарага олувчи ижара муддати тугагандан
сўнг ижара объектини хусусий мулки сифатида қолдирмоқчи бўлса,
харид нархини ҳам тўлаб бораверади. Бу турдаги келишув ижара
вал-иқтино деб аталади.
Қарзи ҳасан (фоизсиз кредит) – қарз олувчи қарз берувчига
фақат асосий суммани қайтаради
23
. Аввалдан белгиланган устама
фоизи бўлмайди. Қарз олувчи ўз хоҳшига кўра асосий суммадан
ташқари қўшимча пул тўловини тўлаши мумкин. Фоизсиз кредит
одатда таълим олишга, тўй-маросимлар сингари ижтимоий масала-
ларга ва қисман хусусий тадбиркорлик учун берилади. Қарзи ҳасан
узоқ муддатдан буён банк мижози бўлган қарзни қайтариш
эҳтимоли юқори бўлган шахсларга берилади. Шунингдек, баъзи
ҳолларда банк имижини сақлаб қолиш мақсадида омонатларини
қайтариб олишни сўраган мижозларга ҳам қарзи ҳасан таклиф
этилади.
22
Узуфрукт ҳуқуқи – ўзганинг мулкидан ва унинг даромадидан фойдаланишга бўлган ҳуқуқ
23
Исломий молия асослари
Матн
/ Е.А.Байдаулет. – Тошкент: «O‘zbekiston» НМИУ, 2019. – 72-б.
15
Вадиъа (фоизсиз омонат) – мулк эгаси ўз мулкини сақлаш
учун ишончли шахс (банк)га бериш тўғрисидаги келишувдир. Мулк
эгаси исталган вақтда омонатдан пулларини қайтариб олишга ҳақли
бўлиб, якунда бунинг эвазига тўлов олмайди. Аммо банк ўз
хоҳишига кўра мижозга ҳиба (ислом ҳуқуқида совғани англатади)
тўлаши мумкин.
Ислом банк тизимида вадиъа – жамғарма депозитларидир. Бу
мижозга ўз маблағларини банкда сақлаш имконини беради ва банк
фақат депозит эгасининг розилиги билан хатарни ҳисобга олиб, ўз
фаолиятида қўллаши мумкин
24
.
Такофул (ислом суғуртаси) – томонлар бир-бирларининг
йўқотиш ва зарарларини қоплашни кафолатлаш учун ўртага пул
маблағларини жамловчи келишув
25
. Маблағлар инвестиция
сифатида йўналтириладиган бўлса, такофул иштирокчилари фойда
ва зарарга шерик ҳисобланади.
Шунингдек, ислом молия тизимида оммалашиб бораётган
инструментлардан яна бири сукук (исломий қимматли қоғоз)
бўлиб, у ҳақида кейинги параграфда батафсил тушунтирилган.
Ислом молияси тизимида айрим институтлар томонидан
қўлланилувчи қўшимча инструментлар ҳам мавжуд бўлиб,
уларнинг орасида ушбу тизимга эндигина жорий этилаётганлари
ҳам мавжуд. Улар орасида қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ алоҳида
инструментлардан нисбатан кенгроқ фойдаланилади. Бундан
ташқари минтақалар ўртасида ислом молияси инструментларидан
фойдаланишда жузъий тафовутлар ҳам учраб туради.
§1.2. Қимматли қоғозлар бозорида сукукнинг иқтисодий
категория сифатидаги мазмуни ва унинг ролига оид илмий-
назарий қарашлар
Корхона фаолияти учун қўшимча инвестицияларни жалб этиш
воситаларидан бири облигациялар ҳисобланади. Бу инстру-
ментнинг банк кредитларига нисбатан бир қанча қулайликлари
мавжуд бўлиб, бир томондан корхона кредитга нисбатан камроқ
фоизда ресурс жалб этса, иккинчи томондан инвестор ликвидлиги
юқори сертификатга эга бўлади ва ихтиёрига кўра иккиламчи
бозорда сотиш имконияти мавжуд бўлади. Аммо аҳолисининг
24
Исломий молиялар ва банк тизими. Таржимон: Ботирхўжа Жўраев. – Т.: O‘zbekiston, 2014. – 122-б.
25
Исломий молия асослари
Матн
/ Е.А.Байдаулет. – Тошкент: «O‘zbekiston» НМИУ, 2019. – 79-б.
16
асосий қисми мусулмонлар ташкил этадиган жамиятда анъанавий
облигациялардан фойдаланиш оммалашмаган.
Ислом молияси тамойилларига мувофиқ келмаслик анъанавий
облигациялардан фойдаланишга рухсат бермайди. Шу сабабли,
жамият эҳтиёжини қондириш ва инвестициялар жалб этиш
самарадорлигини ошириш мақсадида облигациялар ўрнига унинг
муқобили бўлган шариатга мос келувчи молиявий восита ишлаб
чиқиш зарурати юзага келган. Бундай исломий қимматли қоғозлар
сукук деб номланиб, ундан кенг кўламда фойдаланиб келинмоқда.
Жаҳон молиясида ислом молиясининг янги тизим эканлигини
эътиборга олсак, исломий қимматли қоғозлар – сукуклар унинг
таркибидаги энг янги йўналиш эканлигини эътироф этиш лозим.
Турли мамлакатларда жамият талабига кўра сукуклар турлича
қўлланилади, шу сабабли унинг таърифи ва хусусиятларини ёритиб
беришда турлича ёндашувлар юзага келган. Айрим олимлар уни
карзга асосланган молиялаштириш воситаси эканлигини таъкид-
ласа, бошқалари активларни секюритизациялаш деб изоҳлайдилар.
Бундан ташқари унинг капиталдаги иштироки ҳаммавжуд.
Ислом молиясининг машҳур олимларидан Муҳаммад Тақи
Усмоний сукук ва унинг хусусиятларини ёритиб берувчи қуйидаги
мулоҳазаларни билдирган
26
:
- бир инвестор кучи етмайдиган катта лойиҳалар учун
молиялаштиришнинг қулай усулларидан бири;
- инвестицияларни йўналтириш ва ликвидлилиги сабаб зарур
ҳолда инвестицияни қайтириб олиш учун қулай восита, шу орқали
иккиламчи бозор ҳам ривожланади;
- банклар ва исломий молиявий муассасалар учун ликвид-
ликни бошқаришнинг ажойиб усули;
- бойликларни тақсимлашнинг адолатли воситаси, чунки у
инвесторларга тадбиркорлик фаолияти фойдасидан тенг улушда
манфаат олиш имконини беради.
Бугунги кунда сукук айниқса ликвидлик билан боғлиқ
ноқулай шароитда инфратузилма лойиҳаларини узоқ муддатга
молиялаштириш учун муҳим инструментга айланиб бормоқда
27
Ҳ.Виссер талқинига кўра, сукук – олди-сотди қилинувчи,
актив билан таъминланган ва ўрта муддатли сертификатдир. Сукук
26
Usmani, Muhammad Taqi. “Sukuk and their contemporary applications. (2007)” Translated from the original
Arabic by Sheikh Yusuf Talal DeLorenzo, AAOIFI Shari’a Council meeting, Saudi Arabia. р2.
17
“исломий облигациялар” деб ҳам таржима қилинади ва асосан
институционал инвесторлар учун чиқарилади
28
. Аммо амалиётда
қисқа ва узоқ муддатга чиқарилувчи сукуклар ҳам учрайди, ҳамда
кейинги тадқиқотларга кўра, аҳоли томонидан ҳам сукукларни
харид қилиш ҳажми ошиб бормоқда.
Исломий облигациялар талқинини И.Варде ҳам давом
эттириб, сукуклар шариат тамойилларига мувофиқ келувчи
инвестиция сертификатлари дейиш янада аниқроқ бўлишини
изоҳлаган
29
.
Молиявий терминлар ва молия тизими концепциясини ёритиб
борувчи Investopedia нашри маълумотларига кўра, сукук – шариат
деб номланувчи ислом қонун-қоидаларига мос келувчи ғарб
молиясидаги
облигацияларга
ўхшаш
исломий
молиявий
сертификат. Фарқи шуки, облигация қарз муносабатларини
ифодаласа, сукук активга эгаликни ифодалайди
30
.
Сукуклар молия тизимида анъанавий облигациялар ўрнини
тўлдириш учун ишлаб чиқилган восита бўлганлиги учун унинг
мазмунида “исломий облигация” тушунчасидан фойдаланишни
асослайди. Расмий жиҳатдан сукукни тўлақонли облигация деб
аташ мумкин эмас. Унинг анъанавий облигациялардан фарқи
мавжуд
31
. Умуман, сукукларни облигация сифатида таърифлаш
унинг моҳиятини етарли даражада ёритиб бера олмайди. Чунки
облигация тушунчаси қарз учун ҳақ тўлаш тасаввурини уйғотади ва
бу рибони англатади. Натижада эса, сукук моҳиятини тушунишни
қийинлаштиради.
Россиялик иқтисодчи олим Р.И.Беккин талқинига кўра,
сукуклар кенг маънода облигацияни билдирса-да, анъанавий
облигациялардан фарқли жиҳатларини ҳам кўрсатиб ўтган. Унинг
фикрига кўра, сукук сертификати – инвестицион сертификат бўлиб,
активлар саватидаги (таянч актив) мулкий ҳуқуққа киритилган
маблағлар миқдорига мутаносиб ёки биргаликда амалга оширила-
ётган лойиҳада, корхонадаги улушга ўз эгасининг улуш ҳуқуқи
мавжудлигини тасдиқлайди
32
.
28
Hans Visser. Islamic Finance: Principles and Practice. – Edward Elgar, Cheltenham, UK
Northampton, MA,
USA, - 2009. p63.
29
Warde, Ibrahim, 2011, Islamic finance bankruptcy, financial distress and debt restructuring: A short report,
(Harvard Law School, Cambridge). p3.
30
https://www.investopedia.com/terms/s/sukuk.asp
31
Гафурова Г.Т. Сукук в системе исламского финансирования. // Вестник АГТУ. Экономика. 2011. №2 C90.
32
Ислом иқтисодий модели ва замон
Матн
/ Р.И.Беккин – Тошкент: «O‘zbekiston» НМИУ, 2019. – 184-б.
18
Қозоғистонлик олим Е.А.Байдаулет талқинига кўра, сукук –
қарзга асосланган молиялаштиришнинг қўлланувчи воситаларидан
бири ҳисобланади. Сукук қимматли қоғозлари лойиҳа ёки ижарада
иштирокни ўзида ифодалайди ва номланишининг ўзида лойиҳанинг
моҳияти кўрсатилган бўлади
33
.
Сукук таърифи талқинлари орасида нисбатан батафсил
берилгани ислом молияси бўйича халқаро стандартларни ишлаб
чиқувчи Исломий молиявий муассасалар учун бухгалтерия ҳисоби
ва аудит ташкилоти (AAOIFI)га тегишли бўлиб (2003 йил), унга
кўра сукук – маълум лойиҳа активи ёки инвестицион фаолиятга
уларни натурада ажратиш имкониятисиз моддий активларга эгалик
ҳуқуқи, узуфрукт ҳуқуқи, хизматлардан фойдаланиш ҳуқуқи ва
эгалик ҳуқуқидаги улушини ифодаловчи бир хил қийматдаги
сертификатлардир. Бундай ҳуқуқ амалиётда эмиссия қилинган
сукукнинг қиймати олингач, обуна ёпилгач ва маблағлардан
мақсадли фойдаланилгач амалга оширилади
34
.
Юқоридаги берилган таърифларнинг барчаси биргаликда янги
молиявий инструмент моҳиятини ёритишга хизмат қилади. Аммо
молия бозори бир жойда турмайди, доимий ривожланиш бозорга
янгидан-янги воситаларни таклиф этиб боради. Шунга кўра,
сукукларнинг тури ва вазифаси ҳамда жамиятдаги ўрни
такомиллашиб боради. Шунингдек, тадқиқотлар жараёнида
ўрганилган таърифлар фақат хорижий олимларга тегишли бўлиб,
ўзбекистонлик
олимларнинг
илмий
изланишлари
кўзга
ташланмади. Шу боис, олиб борилган илмий-назарий тадқиқотимиз
натижасида сукук тушунчасига оид ўз муаллифлик таърифимизни
беришни лозим топдик.
Сукук –
(“сакк”нинг кўплиги, араб тилидан акт, ҳужжат,
чек
35
)
инвестицион фаолият ёки унинг активига нисбатан эгалик
ҳуқуқидаги улушини кўрсатувчи шариат тамойилларига асосланган
эмиссиявий қимматли қоғоз бўлиб, турига кўра фойда ва зарарга
шерикчиликни ифодалайди, сўндирилиши ва фойда даражаси
рискка асосланади.
Ислом молиясида сукукнинг туб моҳияти активларни
секюритизациялаш ҳисобланади. Инвестицион лойиҳа ёки моддий
актив асос қилинган ҳолда унинг қийматига мутаносиб сукук
33
Исломий молия асослари
Матн
/ Е.А.Байдаулет. – Тошкент: «O‘zbekiston» НМИУ, 2019. – 67-б.
34
Сукук. Шариатский стандарт №17 / Пер. с англ.; [Ред. совет: P.P. Вахитов и др.]; Орг.бух. учета и аудита
исламских фин. учреждений (AAOIFI) - М.: Исламская книга, 2010. С15.
35
Абдумажид Анорбоев. Ан-Наъйм – Т.: Абдулла Қодирий, 2003. – 462-б.
19
эмиссия қилинади. Уни ҳарид қилган инвестор улушига кўра,
инвестицион лойиҳа ёки моддий активга нисбатан эгалик ҳуқуқига
эга бўлади. Эмитент эса молиявий ресурсдан бизнес режани амалга
ошириш учун фойдаланади. Шу тариқа моддий активнинг
ликвидлиги оширилади.
Инвестор исталган вақтда сукукларни (айрим турлари
мустасно) иккиламчи бозорга сотувга қўйиши мумкин. Бу билан
эмитент тадбиркорлик субъектининг устав капиталида ўз улушини
сақлаб қолган ҳолда зарур инвестицияларни жалб этиш
имкониятига эга бўлади. Ушбу механизм орқали иккала томон –
эмитент ва инвестор шариат тамойилларига асосланган молиялаш-
тириш ҳисобига ўз эҳтиёжини қондиради.
Тадқиқотлар давомида сукук бўйича илмий изланишлардан
олинган натижаларни умумлаштирган ҳолда қуйидаги асосий
тамойилларни ажратиб кўрсатиш мумкин
36
:
- ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг шаффофлиги ҳамда аниқлиги;
- қимматли
қоғоз
даромади
ссуда
фоизига
эмас,
молиялаштирилаётган лойиҳа билан боғлиқ бўлиши лозимлиги;
- қимматли қоғоз нафақат қоғоз сертификат, балки реал актив
билан ҳам қопланган бўлиши.
Сукук бир вақтнинг ўзида оддий акция ва облигациянинг
айрим хусусиятларини жамлайди. Шу тариқа бу турдаги сертифи-
катга гибрид қимматли қоғоз деб ҳам қараш мумкин. 1.1-жадвалда
сукукнинг акция ва облигация билан ўхшаш ҳамда фарқли
жиҳатлари акс эттирилган.
Сукук оддий акция билан қуйидаги хусусиятларга кўра ўхшаш
ҳисобланади:
- эмиссиявий қимматли қоғоз;
- сукукнинг айрим турлари бошқарувда иштирок этиш
ҳуқуқини беради;
- инвестор фойдаси корхона фаолиятидан олинган соф
фойдага боғлиқ. Бунда оддий акция даромади дивидендга
боғланган бўлса, сукукда аввалдан соф фойдага боғланган бўлади;
- сўндирилиш қиймати рискка мойил бўлиб, аниқ ҳисоблаш-
нинг имконияти йўқ;
- сўндирилиш қиймати номинал қийматидан фарқ қилиши
мумкин;
36
Rodney Wilson. Islamic Bonds: Your Guide to Issuing, Structuring and Investing in Sukuk – Overview of the
sukuk market. Euromoney Institutional Investor PLC. London, p3.
20
- актив билан қопланган бўлади;
- айрим турлари иккиламчи бозорда сотилиши мумкин.
1.1-жадвал
Сукукнинг оддий акция ва облигация билан ўхшаш ҳамда
фарқли жиҳатлари
37
Қимматли қоғоз
тури
Оддий акция
Сукук
Облигация
Чиқариш шакли
эмиссиявий қимматли
қоғоз
эмиссиявий қимматли
қоғоз
эмиссиявий қимматли
қоғоз
Корпоратив
бошқарувдаги
иштироки
бошқарув ва
даромадда иштирок
этади
турига кўра: тўлиқ
иштирок, соф фойдага
шерик, қарз
мажбурияти
фақат қарз
мажбуриятини
юклайди
Муомала муддати
мавжуд эмас
мавжуд
мавжуд
Инвестор фойдаси
дивиденд
соф фойдадан улуш
ёки кечиктирилган
устама тўлов
кафолатланган фоиз
ставкаси
Номинал
қийматининг
қайтиши
кафолатланмаган
кафолатланмаган
кафолатланган
Номинал ва
сўндирилиш
қиймати
ўртасидаги фарқ
эҳтимоли
мавжуд
мавжуд
мавжуд эмас
Актив билан
қопланганлиги
қопланган
қопланган
турига кўра
Концептуал
асослари
инсон тафаккури
шариат
инсон тафаккури
Тартибга
солиниши
норматив ҳуқуқий
ҳужжатлар
шариат, норматив
ҳуқуқий ҳужжатлар
норматив ҳуқуқий
ҳужжатлар
Молиялаштириш
соҳаси
ихтиёрий
шариатга мувофиқ
ихтиёрий
Иккиламчи
бозордаги савдоси
мумкин
турига кўра: мумкин,
мумкин эмас
мумкин
Сукук облигациялар билан қуйидаги хусусиятларга кўра
ўхшаш ҳисобланади:
- эмиссиявий қимматли қоғоз;
- устав капиталига эгалик ҳуқуқини бермайди;
- сукукнинг айрим турлари қарз мажбуриятини юклайди, аммо
уларнинг иккиламчи бозордаги савдосига рухсат этилмайди;
- муомала муддати белгиланган бўлади;
- лойиҳани
молиялаштиришда кредитлашнинг муқобил
воситаси сифатида ўрганилади;
- инвесторлар учун эмиссия қилинади;
- айрим турлари иккиламчи бозорда сотилиши мумкин.
37
Муаллиф томонидан тузилган.
21
Шунингдек, сукукларнинг оддий акция ва облигациядан
фарқли хусусиятлари шундаки, улар назарий жиҳатдан шакллани-
ши ва тартибга солиниши шариат тамойиллари орқали амалга
оширилиб, фақатгина шариат нуқтаи назаридан рухсат этилган
инвестицион лойиҳалар молиялаштирилади. Шу орқали жамият
эҳтиёжи қондирилиб, моддий фаровонлик даражаси ошишига ҳам
ижобий таъсир қилади.
Сукук шариат тамойилларига мос бўлиши учун учта шарт
бажарилиши лозим
38
. Биринчидан, тадбиркорлик фаолияти билан
шуғулланувчи корхонанинг моддий активи, узуфрукт ҳуқуқи ёки
хизмати учун шерикчиликни ифодалаши; иккинчидан, инвесторга
тўлов барча харажат ва солиқлар чегирилган соф фойдадан
тўланиши; учинчидан, сўндирилиш қиймати сертификатнинг
номинал нархидан эмас, балки асосидаги активнинг бозор нархидан
келиб чиқиб белгиланиши лозим.
Бу турдаги исломий қимматли қоғознинг бошқа анъанавий
қимматли қоғозлардан фарқланувчи хусусиятларидан яна бири SPV
ва шариат кенгаши институтларининг иштирок этишидир. Ушбу
икки институт сукук фаолиятида муҳим аҳамият касб этиб, барча
босқичларда мураккабликларни бартараф этишга хизмат қилади.
SPV (special purpose vehicle) – махсус мақсадли корхона ёки
ихтисослашган лойиҳа компанияси бўлиб, маълум лойиҳа ёки
бизнес режани амалга ошириш ва бошқариш учун ташкил этилган
корхона.
Айнан мана шу ҳуқуқий шахс ёки траст қоидага кўра, сукук
сертификатларини чиқаради, улар бўйича сукук эгалари олдида
жавоб беради, сертификат эгаларидан олинган маблағларни
эмиссион ҳужжатларга кўра инвестиция қилади ва улар ўртасида
молиявий оқимларни тақсим қилади
39
. Бу таъриф AAOIFIга
тегишли бўлиб, унга кўра сукуклар SPVсиз ҳам чиқарилиши
мумкин
40
.
SPVни ташкил этишдан мақсад сукук воситасида молиялаш-
тирилган лойиҳа бошқарувини алоҳида шаклда ташкил этиш, унинг
пул оқимлари ва ҳисоб-китобларида бошқа лойиҳалар билан
аралашуви натижасида юзага келиши мумкин бўлган хатолик ва
38
C.J.Godlewski, R.Turk-Ariss & L.Weill. Sukuk vs. conventional bonds: A stock market perspective. Journal of
Comparative Economics, 41, 2019 pp 745-746.
39
Исломий молия асослари
Матн
/ Е.А.Байдаулет. – Тошкент: «O‘zbekiston» НМИУ, 2019. – 68-б.
40
Сукук. Шариатский стандарт №17 / Пер. с англ.; [Ред. совет: P.P. Вахитов и др.]; Орг.бух. учета и аудита
исламских фин. учреждений (AAOIFI). – М.: Исламская книга, 2010. С.8.
22
ноаниқликларнинг олдини олиш орқали молиявий муносабатларда
юқори даражада аниқликка эришиш ҳисобланади. Бу компания
сукук эмиссия рисоласида кўрсатилган лойиҳадан ташқари бошқа
фаолият билан шуғулланиш таъқиқланади. Шу сабабли сукук
эмиссияси учун SPVни ташкил этиш мажбурий этиб белгиланган.
SPVни ташкил этувчи корхона ёки шахслар таъсисчи сукук
фаолияти билан боғлиқ жараённинг ташаббускори ҳисобланади.
Шариат кенгаши мустақил ўзини-ўзи бошқарувчи орган
бўлиб, чиқарилаётган, муомалада бўлган исломий қимматли
қоғозлар ва инвестиция йўналтирилган лойиҳанинг ислом
тамойилларига мувофиқлигини назорат қилади ҳамда хулосаларини
бериб боради. Айрим мамлакатларда ҳар бир эмитент ҳузурида
шундай кенгашни тузиш мажбурий этиб белгиланган. Шариат
кенгаши томонидан маъқуллаган сукуклар эмиссиясига рухсат
этилади.
Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи орган
ҳузурида ҳам республика шариат кенгашлари тузилиб, у мазкур
муассасанинг ислом капитал бозори фаолиятига оид таклифларини
ишлаб чиқади, маълум вақтлар оралиғида ислом тамойилларига
мос келувчи қимматли қоғозлар рўйхатини эълон қилиб боради,
чиқарган қарорлари эса сукукларга дахлдор масалаларда шариат
томонидан энг юқори инстанция қарори ҳисобланади.
Сукук фаолияти учун хизмат қилувчи қолган институтлар
анъанавий қимматли қоғозларга хизмат қилувчи институтлар билан
мос тушади. Бу тизимни тартибга солиш вазифаси капитал
бозорини тартибга солувчи орган таркибида ташкил этилган
бўлимга юклатилади. Шу тариқа сукук эмиссияси ва муомала
даврида иштирок этувчи институтлар таркиби қуйидагилардан
иборат:
- SPV (эмитент);
- ташаббускор (SPV таъсисчиси);
- шариат кенгаши;
- инвестор;
- тартибга солувчи орган;
- андеррайтер;
- рейтинг агентлиги;
- депозитарий;
- савдо ташкилотчиси.
23
Фонд бозори индексларининг ўзгаришлари мамлакат
иқтисодиёти ривожланишидаги ҳолат ва ундаги конъюнктурани
ифодалаб берувчи кўрсаткичлардан ҳисобланади. Жаҳон молиявий-
иқтисодий инқирозининг бошланиши ҳам фонд бозоридаги
инструментларнинг инқироз ҳолатига бардош бера олмаслиги
билан кучайиб кетди. Сукуклар эса инқироз шароитида ҳам
мустаҳкамлигини ёқотмай, ҳатто ривожланиш тенденциясини
сақлаб қола олганлиги унга қизиқишнинг ортишига сабаб бўлган.
Шу нуқтаи назардан сукуклар фонд бозорининг инқирозга нисбатан
бардошлилигини ошириши билан ҳам муҳим ҳисобланади. Жаҳон
амалиёти сукукларни чиқариш инқироз даврида қулай иқтисодий
муҳитни сақлаб қола олишини кўрсатди
41
.
Сукуклар фонд бозоридаги инструментларнинг иктисодиётга
инвестицияларни жалб этиш функциясидан келиб чиқиб ўргани-
ладиган бўлса, ушбу исломий қимматли қоғознинг иқтисодиётдаги
иккита муҳим вазифаси англашилади. Давлат-хусусий шерикчи-
ликни ривожлантириш ва “яширин” иқтисодиётни қисқартириш-
даги аҳамияти орқали иқтисодиётни ривожлантиришдаги ўрни
намоён бўлади.
Жаҳон
аренасида
сукукнинг
ривожланиши
Европа
мамлакатларида давлат-хусусий шерикчилик секторига талабнинг
ошишига таъсир этади
42
.
Ислом молияси тамойиллари асосида фаолият юритувчи
инструментлар мавжуд эмаслиги фонд бозори ривожланишининг
тўсиқларидан бири сифатидаги таъсири сезилмоқда. Ушбу ҳолат
айрим турдаги салоҳиятли инвесторлар учун бозорнинг
ноқулайлигини келтириб чиқаради. Шунингдек, сармояларнинг
самарасиз жамғарилиши ва “яширин” иқтисодиётга ўтиб кетишига
ҳам сабаб бўлади.
Шу сабабли Мамлакат фонд бозорининг барча тоифадаги
инвесторлар учун қулайлигини ошириш, “яширин” иқтисодиёт
ҳажмини камайтириш ва иқтисодиётдан четда қолган молиявий
ресурсларнинг самарали жамғарилиши учун исломий қимматли
қоғозларни жорий этиш муҳим аҳамият касб этади.
41
Мокина Л.С. Исламские ценные бумаги как источник финансирования инвестиционных проектов и
перспективы их размещения на финансовом рынке России // Российское предпринимательство, 2017.
Том 18. №22. С.3443.
42
Мокина Л.С. Исламские ценные бумаги как источник финансирования инвестиционных проектов и
перспективы их размещения на финансовом рынке России // Российское предпринимательство, 2017.
Том 18. №22. С.3438.
24
§1.3. Сукукнинг ишлаш механизми ва типологиясининг илмий
асослари
Сукук операцияларини амалга оширишда юқори аниқликни
талаб қилувчи ўзига хос жиҳатларининг мавжудлиги сабабидан
одатда эмитент учун алоҳида SPV ташкил этилади. SPV бизнес
лойиҳа ва молиявий операцияларни самарали бошқариш имкония-
тини яратади. Юқорида таъкидланганидек, эмитент шариат
кенгашини тузишни тақозо этади. Бундан ташқари, эмитентнинг
танлови ва мамлакат қонунчилиги талабига кўра андеррайтер ва
рейтинг агентликлари жалб этилиши мумкин.
Сукукнинг инвестор ва SPV ўртасидаги муносабатига кўра
бир неча турлари мавжуд бўлиб, ҳар бири ўзига хос механизм
асосида амалга оширилади. Улар қуйидагилардан иборат:
- мудораба сукуки;
- мушорака сукуки;
- муробаҳа сукуки;
- ижара сукуки;
- салам сукуки;
- истисно сукуки.
1.3-расм. Мудораба ва мушорака сукукининг ишлаш
механизми
43
Мудораба сукуки
. SPV мудориб сифатида, сукук эгалари –
инвесторлар роббул мол сифатида қатнашади. Инвестор лойиҳа
доирасидаги активлар (SPV активлари)нинг эгаси ҳисобланади.
Лойиҳа бошқаруви, фойда ва зарар тақсимоти мудораба кели-
шувининг тартиб-қоидалари асосида амалга оширилади. Сукукда
номинал қийматнинг қайтиши ва даврий фойда тўланиши
43
Муаллиф томонидан тузилган.
25
кафолатланмаган бўлиб, лойиҳанинг истиқболига боғлиқ ҳолда
рискка асосланади. Келишув муддати якунида SPV инвестордан
лойиҳани бозор нархида сотиб олади ва бу нарх ўзида сукук
сўндирилишининг қийматини акс эттиради (1.3-расм).
Мудораба сукуки билан иккиламчи бозорда олди-сотди
жараёнларини амалга ошириш мумкин. Бунда инвестор лойиҳа
активларидаги ўз улуши билан савдо қилган ҳисобланади.
Мушорака сукуки
. SPV ва инвесторларлар ўзаро шерик
сифатида иштирок этади ҳамда SPV активларига ҳам биргаликда
мутаносиб улушда эгалик қиладилар. Лойиҳа бошқаруви, фойда ва
зарар тақсимоти мушорака келишувининг тартиб-қоидалари
асосида амалга оширилади. Бошқа барча масалалар мудораба
сукуки каби амалга оширилади.
1.4-расм. Муробаҳа сукукининг ишлаш механизми
44
Муробаҳа сукуки
. SPV ва инвестор ўртасида олди-сотди
шартномаси тузилади. SPV чиқарган сукук учун инвестор тўловни
амалга
оширади
(1.4-расм). Маблағ эвазига бирор товар ёки мол-мулк бозор нархи
(Р
0
)да харид қилинади. Мулк аввал инвестор номига ўтказилади.
Кейин мулк келишилган нарх (Р
1
) бўйича бўлиб тўлаш шарти билан
SPVга ўтказилади. Ўз навбатида, SPV мулкни дарҳол бозорда сотиб
юборади ва тушум лойиҳа учун молиявий манба сифатида
шаклланади.
Эмитент мулкни сотмай, лойиҳа фаолиятида фойдаланиши
ҳам мумкин. Мулкка эгалик ҳуқуқини олгандан сўнг инвесторлар
фойдаси мулкнинг бозор нархи ва уни келишув асосида қайта
сотиш нархи орасида фарқ сифатида юзага келади (Р
1
-Р
0
=фойда).
44
Муаллиф томонидан тузилган.
26
Бўлиб тўлаш муддати якунида охирги тўлов амалга оширилганда
сукук сўндирилган ҳисобланади.
Нархни бўлиб тўлашда SPV учун кредиторлик мажбурияти
юклаганлиги боис сукук номинал қийматининг қайтиши ва даврий
фойданинг тўланиши ишончли бўлади. Мулк сукук эгаси номидан
SPV номига ўтганлиги ва сукук эгаси қарзни қайтариб
олаётганлиги сабабли муробаҳа сукуки билан иккиламчи бозорда
олди-сотди жараёнларини амалга ошира олмайди.
1.5-расм. Ижара сукукининг ишлаш механизми
45
Ижара сукуки
. SPV ва инвестор ўртасида ижара шартномаси
тузилади. Унга кўра SPV инвесторга сукук билан унинг асоси
ҳисобланган активни сотади ва кейин SPV ўша активни ижарага
олади, бунинг натижасида эмитент молиявий ресурсга эга бўлади
(1.5-расм). Инвестор фойдаси, ижара тўлови орқали шаклланади ва
келишув якунида SPV активни қайта сотиб олади, натижада сукук
сўндирилади. Сукук жойлаштирилаётганда активни учинчи
шахсдан ҳам сотиб олиши мумкин. Бу ҳолат муробаҳа келишувига
ўхшашлиги сабабли амалиётда учинчи шахс аралашувидан кам
фойдаланилади.
Ижара тўлови ва қайта сотиб олиш SPV учун кредиторлик
мажбурияти юклаганлиги боис сукук номинал қийматининг
қайтиши ва даврий фойданинг тўланиши кафолатланган бўлади.
Ижара сукуки билан иккиламчи бозорда олди-сотди жараёнларини
амалга ошириш мумкин. Моҳиятан инвестор активлардаги ўз
улуши билан савдо қилган ҳисобланади.
Салам сукуки
. SPV ва инвестор ўртасида олди-сотди
шартномаси тузилади. Уни ижара механизмининг акс кўринишига
45
Муаллиф томонидан тузилган.
27
қиёслаш мумкин. Эмитент келажакдаги маҳсулот учун чегирма
асосида аввалдан тўлов (Р
0
)ни қабул қилиб олади. SPV лойиҳа учун
молиявий ресурсга эга бўлади. Харидорга эса сукук жойлашти-
рилади ва бу нарх сукукнинг номинал қийматини акс эттиради.
Маҳсулот инвесторнинг мулки ҳисобланиб, SPVга кредиторлик
мажбурияти юкланади.
1.6-расм. Салам сукукининг ишлаш механизми
46
Келишилган муддатда маҳсулот бозор нархида сотилади ва
маблағ (Р
1
) сукук эгаларига тақсимлаб берилади. Бу эса сукук
сўндирилишини акс эттиради. Инвесторлар фойдаси бозор нархи ва
номинал нарх ўртасида юзага келади (Р
1
-Р
0
=фойда). Маҳсулот
инвестор мулки ҳисобланганлиги учун сўндирилиш муддатида
келишувга кўра тайёр маҳсулотнинг ўзини етказиб бериш ҳам
мумкин (1.6-расм).
Салам сукуки жорий вақтда мавжуд бўлмаган товар бўйича
қарзни ифодалаганлиги учун иккиламчи бозорда олди-сотди
жараёнларини амалга ошириши мумкин эмас. Кредиторлик
мажбуриятини бажариш нуқтаи назаридан сукукнинг сўндирилиши
ишончли бўлади. Фойда эса товарнинг ўша вақтдаги бозор нархига
боғлиқ бўлади.
Истисно сукуки
. Барча шартлар ва фаолият механизми салам
сукуки сингари амалга оширилади. Салам сукуки корхонанинг бир
маҳсулоти учун чиқарилса, истисно сукуки йирик лойиҳалар учун
эмиссия қилинади. Инфратузилма объектлари ва уй-жой қурилиши
ҳамда юқори қийматли ускуналар ишлаб чиқариш кабилар истисно
сукуки объекти ҳисобланади.
46
Муаллиф томонидан тузилган.
28
1.2-жадвал
Сукук айрим турларининг ўзаро ўхшаш ва фарқли жиҳатлари
47
Сукук турлари
Мушорака
сукуки
Мудораба
сукуки
Муробаҳа
сукуки
Ижара
сукуки
Салам сукуки
Моҳияти
бошқарув ва
соф фойдада
шерикчилик
соф фойдада
шерикчилик
дебитор
қарздорлик
дебитор
қарздорлик
дебитор
қарздорлик
Бошқарувда
иштироки
мавжуд
мавжуд эмас
мавжуд эмас
мавжуд эмас
мавжуд эмас
Фойдаси
соф
фойдадан
улуш
соф
фойдадан
улуш
сукук ости
активи учун
жами даврий
тўловлар ва
номинал
нархи
ўртасидаги
фарқ
ижара учун
даврий тўлов
маҳсулот
реализацияси ва
номинал нархи
ўртасидаги фарқ
Фойданинг
аввалдан
маълумлиги
маълум эмас маълум эмас
маълум
маълум
маълум эмас
Тўлов
даврий
даврий
даврий
даврий
бир маротаба
Сўндирилиш
муддати
келишув
муддатида
келишув
муддатида
сўнгги тўлов
транзакцияси
келишув
муддатида
маҳсулот
реализациясидан
Сўндирилиш
нархи
лойиҳанинг
бозор нархи
лойиҳанинг
бозор нархи
сўндириш
учун алоҳида
тўлов мавжуд
эмас
активнинг
бозор нархи
маҳсулотнинг
бозор нархи
Қандай актив
билан
қопланганлиги
лойиҳа
доирасидаги
лойиҳа
доирасидаги
олди-сотди
жараёнидаги
ижара
доирасидаги
келгусида
ишлаб
чиқариладиган
маҳсулот
Иккиламчи
бозордаги
савдоси
мумкин
мумкин
мумкин эмас
мумкин
мумкин эмас
Сукук турлари орасида ўзаро мос келувчи жиҳатларини
учратиш мумкин. Улар орасида фарқ амал қилиш механизмида
яққол намоён бўлади. Ҳар бири алоҳида солиштирилганда турлича
ишловчи сертификатлар ўртасидаги фарқни янада аниқроқ
тушуниш имконияти юзага келади (1.2-жадвал). Анъанавий қим-
матли қоғозлардан ҳам фарқ қилувчи алоҳида ажратиб кўрсатиш
мумкин бўлган жиҳатларидан муробаҳа сукукида алоҳида
сўндирилиш нархининг мавжуд эмаслиги, салам сукукида даврий
тўловлар мавжуд бўлмай, ҳаммаси биргина сўндирилиш билан
якунланиши ва бу икки турдаги қимматли қоғоз билан иккиламчи
бозорда олди-сотди қилиб бўлмаслик кабиларни келтириб ўтиш
мумкин.
47
Муаллиф томонидан тузилган.
29
Бундан ташқари мамлакатлар ва соҳалар жиҳатидан сукук-
ларнинг ўзига хос турлари ишлаб чиқилган бўлиб, юқорида изоҳлаб
ўтилган сукуклардан айрим жиҳатлари билан ажралиб туради. Улар
орасида қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ сукук турлари нисбатан
кенг тарқалган.
Сукукни рискнинг инвесторларга ўтиш даражасига кўра икки
турга ажратиш мумкин:
- активларга асосланган (Asset-based);
- активлар гарови билан таъминланган (Asset-backed).
Активларга асосланган сукукларда инвесторлар эмитент
рискини қабул қилиб олади ва улар рискда шерик ҳисобланади.
Активдан молиялаштиришни тақдим этишда фойдаланилади. Бу
турдаги сукукларга мудораба сукуки, мушорака сукуки ва ижара
сукукини мисол қилиш мумкин.
Активлар гарови билан таъминланган сукукларда инвесторлар
активнинг рискини қабул қилиб олади. Эмитент фаолияти билан
боғлиқ рисклар инвестор зиммасига ўтмайди. Айнан шу тур сукук-
лар активларни секюритизациялаш сифатида хизмат қилади.
Муробаҳа сукуки, салам сукуки ва истисно сукуки унинг таркибига
киради.
Сукуклар иккиламчи бозордаги ўрнига кўра икки турга
бўлинади:
- иккиламчи бозорда сотиладиган;
- иккиламчи бозорда сотилмайдиган.
Исломий
қимматли
қоғозларнинг
бошқа
қимматли
қоғозлардан фарқли жиҳатларидан бири, унинг айрим турлари
иккиламчи бозорлардаги муомаласига рухсат этилмаслигидадир.
Ислом тамойилларида қарзларни иккиламчи бозорларда сотиш
мумкин эмаслиги белгиланган. Шу боис муробаҳа сукуки, салам
сукуки ва истисно сукуки жойлаштирилгандан сўндирилгунга
қадар эгаси ўзгармайди.
Назарий жиҳатдан муробаҳа сукукида актив сукук эгалари
номига ўтиб, эмитент номига ўтгунга қадар сертификатнинг
иккиламчи бозорига рухсат бериш мумкин. Аммо бу жараён
бугунги кунда автоматлаштирилган ҳолда тезкорлик билан амалга
оширилганлиги сабабли амалиётда олди-сотди операциялари учун
деярли ўрин қолдирмайди. Салам ва истисно сукукида ҳам шунга
ўхшаш ҳолатни кузатиш мумкин. Товар тайёр бўлиб инвестор
номига ўтгандан сўнг, шариат нуқтаи назаридан қимматли қоғоз
30
савдосини амалга ошириш мумкин. Амалиётда товар тайёр бўлиши
билан бозор нархида сотилиб, маблағдан сукукни сўндириш учун
фойдаланилади. Бу эса, иккиламчи савдога ўрин қолдирмайди.
Инвестор иккиламчи бозорни ҳам ҳисобга оладиган бўлса,
савдога рухсат этиладиган мудораба сукуки, мушорака сукуки ва
ижара сукукидан фойдаланиш тавсия этилади. Бу турдаги
сукукларда инвесторлар моҳиятан активлардаги ўз улушларини
сотган ҳисобланади.
Илмий изланишлар кўрсатмоқдаки, барча манбаларда сукук-
ларнинг юқорида келтирилган 3 хил таснифи берилган (1.7-расм).
Сукуклар эмиссиясининг туб моҳияти ва бош мақсади
инвестиция жалб этиш эканлиги ҳисобга олинса, инвесторлар учун
қимматли қоғоғознинг жозибадорлиги муҳим аҳамият касб этади.
Жозибадорликнинг бош индикатори сифатида молиялаштирилувчи
лойиҳа истиқболи ва инвесторлар даромад даражасининг прогнози
ҳисобланади. Даромад даражаси қанчалик юқори бўлса, сукуклар
эмиссияси учун талаб шунчалик ортиб боради. Шу жиҳатларни
инобатга олган ҳолда, сукукларни тадқиқ қилиш, ўрганиш ва
амалиётда фойдаланиш учун сукукларни таснифлашда уларнинг
даромад даражаси аниқлиги ва сўндирилиш тўлови мавжудлигига
кўра турларга ажратишни таклиф этиш мумкин.
Сукукларни даромад даражасининг аниқлигига кўра 2 турга
ажратиш мақсадга мувофиқ:
- даромадларни юқори даражада аниқлик билан прогноз
қилиш имконияти мавжуд;
- даромад даражаси лойиҳа рискига боғлиқ.
Даромадларни юқори даражада аниқлик билан прогноз қилиш
имконияти мавжуд сукуклар таркибига ижара сукуки ва муробаҳа
сукуклари киради. Бу ижара ва кечиктирилган тўловларнинг
аввалдан белгиланиши ва эмитент учун кредиторлик қарздорликни
ифодалаши билан изоҳланади. Инвесторлар тўлов миқдори ва
муддатидан хабардорлиги туфайли уларнинг даромад даражаси
аниқлиги юқори бўлади.
31
1.7-расм. Сукук таснифи
48
Даромад даражаси лойиҳа рискига боғлиқ сукуклар таркиби
мудораба сукуки, мушорака сукуки, салам сукуки ва истисно
сукукидан ташкил топади. Сукуклар учун даврий тўлов (даромад)
даражаси лойиҳа истиқболи билан бевосита боғлиқ бўлиб, аввалдан
маълум бўлмайди. Лойиҳанинг риски бевосита сукук рискини
ифодалайди. Шунга кўра сукукларнинг даромад даражаси фақат-
гина рискка асосланган кафолатланмаган прогноз кўрсаткич-
ларидан иборат бўлади.
Сўндириш тўлови мавжудлигига кўра 2 турга ажратиш
мумкин:
- сўндириш учун алоҳида тўлов мавжуд бўлмаган;
- сўндириш учун алоҳида тўлов тўланадиган.
Муробаҳа сукуки активни бўлиб тўлаш шарти билан сотиш
мазмунини англатганлиги учун барча тўловлар сотув нархини
48
Муаллиф томонидан тузилган.
сўндириш учун алоҳида
тўлов мавжуд бўлмаган
сўндириш учун алоҳида
тўлов тўланадиган
даромадларни
юқори
даражада аниқлик билан
прогноз
қилиш
имконияти мавжуд
даромад даражаси лойиҳа
рискига боғлиқ
мудораба сукуки
мушорака сукуки
муробаҳа сукуки
ижара сукуки
салам сукуки
истисно сукуки
иккиламчи бозорда
сотиладиган
иккиламчи бозорда
сотилмайдиган
активларга асосланган
активлар гарови билан
таъминланган
Сукук
турлари
рискнинг
инвесторларга ўтиш
даражасига кўра
инвестор ва SPV
ўртасидаги
муносабатига кўра
иккиламчи
бозордаги ўрнига
кўра
даромад
даражаси
аниқлигига кўра
сўндириш тўлови
мавжудлигига
кўра
32
ифодалайди ва сукук номинал қиймати ва даромадини ўз ичига
олади. Сўнгги трансакция билан келишув якунига етади ва
қимматли қоғознинг муомала муддати якунига етади ҳамда
сўндирилган ҳисобланади. Сертификат сўндирилиши учун алоҳида
тўлов амалга оширилмайди.
Салам сукукида сўндирилиш қиймати сифатида маҳсулотнинг
бозор нархи тушунилиб, реализациядан олинган тушум сукук
эгаларига тақсимланади ҳамда сукук сўндирилади. Сукукларнинг
қолган турлари: мудораба сукуки, мушорака сукуки ва ижара
сукукида сўндирилиш муддати келганида лойиҳа ва активнинг
бозор нархида эмитент томонидан сотиб олиниши унинг сўндири-
лишини англатади.
Сукукларнинг фаолият мақсадига кўра турли хил таснифларга
ажратилиши унинг амалиётда фойдаланилиши ва лойиҳани
молиялаштириш учун турларини танлашда муҳим аҳамият касб
этади. Шунингдек бу йўналишдаги илмий ишларнинг кўпайиши ва
янада чуқурлашиб боришига хизмат қилади деб ҳисоблаймиз.
33
II БОБ. РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ
РИВОЖЛАНТИРИШДА СУКУКНИНГ АҲАМИЯТИ
§2.1. Рақамли иқтисодиёт тараққиётнинг янги омили
сифатидаги роли
Иқтисодий тараққиёт тарихини даврлаштиришда кўплаб
хилма-хил фикрлар мавжуд бўлиб, илмий нуқтаи назардан уларни
умумлаштирса қуйидаги асосий босқичларни санаб ўтиш мумкин:
аграр, индустриал, постиндустриал (инновацион) ва рақамли. Ҳар
бир босқичда нафақат технология ва ресурсларга бўлган муносабат
ўзгаради, балки, барча жабҳаларда институционал ўзгаришлар юз
беради. Ушбу жабҳалар ўртасида кучли боғлиқлик мавжуд
бўлмасада улар ўртасидаги айрим фарқларни келтириб ўтиш
мумкин (2.1-жадвал). Жадвалда ўтган давр мобайнида иқтисодиёт-
нинг асосий омилларининг ролини кескин ўзгарганлигини кўриш
мумкин.
2.1-жадвал
Саноат инқилоблари таъсирида иқтисодий тараққиётнинг
ўсиш босқичлари
49
Кўрсаткич
Аграр
(500-1820)
Индустриал
(1820-1970)
Постиндустриал
(1970-2020)
Рақамли
(1970-2020)
Ишлаб
чиқариш
омили
Ер
Капитал
Инновация
Ахборот
Иқтисодий ўсиш
суръати
Жуда паст
Юқори
Нисбатан
паст (йиллик
2-5%)
Нисбатан
юқори
(йиллик
3-3,5%)
Ресурс
турлари
(технология)
Қайта
тиқланувчи,
чекланган
Қайта
тикланмайдиган
Қайта
тикланмас
минерал
ресурслар
ИТ ва
когнитив
технологиялар
Аҳоли
сонининг
ўсиш суръати
Деярли
доимий
Мальтус
назариясига зид
Секин
ўсувчан ёки
камаювчан
Секин-аста
ўсувчан
Инновацияларнинг
ўрни
Сезиларсиз,
Жуда секин
тарқалган,
маҳаллий
даражада
қолган
Сезиларли,
ўсишнинг
асосий омилига
айланиб боради
Жуда юқори
Юқори
49
Савина Т.Н. Цифровая экономика как новая парадигма развития: вызовы, возможности и перспективы //
Финансы и кредит. — 2018. — Т. 24, № 3. — С. 578.
34
Ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг рақамли иқтисодиёт
траекториясига ўтишининг асосий омиллари қуйидагилар
50
:
-
электрон ҳукумат концепциясининг амалга ошиши;
-
транспорт, уй-жой хўжалиги ва бошқа соҳаларни
комплекс ахборотлаштиришга асосланган “рақамли шаҳар”
концепциясининг яратилиши;
-
бозорда янги техлогик маҳсулотларнинг оммалашиши
(хайдовчисиз автомобиллар каби);
-
3D-принтерлардан кенг кўламда фойдаланиш;
-
ақлли ва экологик тоза уйлар учун қурилиш ва
пардозлаш маҳсулотларини кенг кўламда ишлаб чиқариш;
-
инсонни
ёшартиришга
мўлжалланган
инновацион
фармацевтика маҳсулотларига бўлган талабнинг ортиши;
-
аутсорсинг ва бир маротабалик алтернатив ҳамда эркин
шаклдаги бандлик (фрилансерлик хизматлари)нинг ортиши;
-
иш берувчиларнинг буюртмаларини эълон қилиш учун
кўп сонли профессионал тармоқларнинг яратилиши.
Рақамли иқтисодиёт ўзидан аввалги босқичлар устига
қурилган бўлиб, уларнинг барча соҳаларини қамраб олади. Бунинг
натижасида меҳнат самарадорлигининг ортиши, капитализация-
лашувнинг ортиши, турмуш даражасининг фаровонлашуви, янги
бозорларнинг шаклланиши, рақобатбардошликнинг ортиши,
йўқотишларнинг минималлашувига эришилади. Янги технология-
лар ва платформалар маркетинг жиҳатидан тадбиркорлик
субъектларига транзакция харажатларини камайишига ҳамда
истеъмолчилар билан яқинроқ ва оператив ишлаш имкониятини
яратади. Рақамли иқтисодиёт меҳнат ва касбга бўлган муносабатни
ўзгаришига ҳам таъсир қилади. Бозор субъектлари фаолиятининг
рақамли трансформацияланишида рақамли маданиятнинг ривожла-
ниши бош омил бўлиб хизмат қилади.
Бугунги кунда рақамли иқтисодиётнинг асосида бозор ва
ижтимоий муносабатларда юзага келаётган масалалар учун дасту-
рий ечимлар туради. Биринчи навбатда интернетга боғлиқлиги
юқори соҳаларни санаш мумкин: транспорт, савдо, логистика ва
бошқалар. Шу сабабли ҳам унинг “электрон иқтисодиёт”,
“дастурлар иқтисодиёти” ва “API иқтисодиёт” каби номланиш-
ларини ҳам учратиш мумкин. “Рақамли иқтисодиёт” атамасидан
50
Паньшин Б. Цифровая экономика: особенности и тенденции развития // Наука и инновации. 2016. Т. 3. №
157. С. 18.
35
биринчи бўлиб 1995 йилда Дон Тепкотт фойдаланган. “Рақамли
иқтисодиёт: тармоқли интелект асрида ваъда ва хавф-хатар”
нашрида алоҳида тушунча сифатида фойдаланилган. Ушбу нашрда
рақамли иқтисодиётнинг асосий таркибий қисмларига фундаментал
инновациялар, асосий технологиялар ва боғловчи инфратузилмалар
ажратиб кўрсатилган.
Технологик жиҳатдан рақамли иқтисодиётни 4 та йўналишга
ажратиш мумкин: мобил технологиялар, бизнес-аналитика,
“булутли” технологиялар ва ижтимоий медиа. Шунингдек
хизматлар буюртмаси, ресурслардан ҳамкорликда фойдаланиш,
контрагентларни саралаш, электрон савдо, тўловлар ва бошқа
мақсадлар учун турли платформалар яратиш ҳамда уларни
такомиллаштириш жадаллашиб боради
51
.
Ҳисоб китобларга кўра, рақамли иқтисодиёт турли
тармоқларнинг ярмидан кўпига сезиларли таъсир кўрсатади. Жаҳон
банки маълумотларига кўра юқори тезликдаги интернетга
уланувчилар сони 10% га ортиши ЯИМ йиллик ўсишининг
0,4-1,4%га ошириши мумкин
52
. Сўнгги йилларда интернет тезлиги
ва фойдаланиш ҳажмининг ўсиши тобора жадаллашиб бормоқда.
Биргина жаҳон интернет трафиги 2002 йилда секундига 100 Гбни
ташкил этган бўлса (2.1-расм), 2017 йилга келиб 46 000 Гб га етди
ва 2022 га қадар 150 700 Гб гача ошиши прогноз қилинмоқда.
2.1-расм. Жаҳон интернет трафигининг йиллар давомида ошиб
бориши
53
Кузатувлар шуни кўрсатадики, кўплаб мамлакатлар иқти-
содиётда рақамлаштириш жараёнини кучайтириб бормоқда. Европа
иттифоқининг маълумотларига кўра, 2017 йилнинг март ойида
51
Паньшин Б. Цифровая экономика: особенности и тенденции развития // Наука и инновации. 2016. Т. 3. №
157. С. 18.
52
Савина Т.Н. Цифровая экономика как новая парадигма развития: вызовы, возможности и перспективы //
Финансы и кредит. — 2018. — Т. 24, № 3. — С. 584.
53
Digital economy report 2019. Value creation and capture: implications for developing countries overview.
UNCTAD July 2019. p2.
2002
секундига
100 Гб
2007
секундига
2 000 Гб
2017
секундига
46 000 Гб
2022
секундига
150 700 Гб
36
саноатни рақамлаштириш бўйича 30 дан ортиқ миллий ва ҳудудий
ташаббуслар амалга оширилмоқда. Миллий даражада амалга
оширилаётган лойиҳалар сирасига қуйидагиларни киритиш
мумкин:
-
Австрия – Industrie 4.0 Oesterreich;
-
Бельгия – Made different — Factories of the future;
-
Чехия – Průmysl 4.0;
-
Германия – Industrie 4.0;
-
Дания – Manufacturing Academy of Denmark (MADE);
-
Испания – Industria Conectada 4.0;
-
Франция – Alliance pour l'Industrie du Futur/Nouvelle
France Industrielle;
-
Венгрия – IPAR4.0 National Technology Initiative;
-
Италия – Industria 4.0 и Fabbrica Intelligente;
-
Люксембург – Digital For Industry Luxembourg;
-
Нидерландия – Smart Industry;
-
Словакия – Smart Industry;
-
Португалия – Indústria 4.0;
-
Швеция – Smart Industry.
Рақамли иқтисодиётнинг ижобий жиҳатлари сингари бир
қатор эҳтимолий салбий жиҳатлари ҳам бўлиб, риск, таҳдид ёки
муаммо шаклида ҳам намоён бўлиши мумкин:
1)
мамлакатнинг “рақамли суверенитет”ига хавф;
2)
истеъмолчиларни доимий кузатиш ортидан шахсий ҳаёт
чегарасининг бузилиши;
3)
шахсий маълумотлар хавфсизлигининг бузилиш;
4)
паст ва ўрта малакали иш ўринларининг сезиларли
даражада қисқариши;
5)
бизнес моделлар мураккаблик даражасининг ортиши;
6)
иқтисодиётнинг
деярли
барча
соҳаларида
рақобат
даражасининг кескин кўтарилиши;
7)
ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар хулқ-атвор
моделларининг жиддий ўзгариши.
Юқоридаги каби салбий жиҳатларни олдиндан прогноз қилиш
ушбу ҳолатларга тайёргарлик кўриб қўйиш ва содир бўлганда энг
кам зарар билан чиқиш имкониятларини ошириши билан ижобий
аҳамият касб этади.
Бугунги кунга келиб рақамли иқтисодиётда молиявий
муносабатларда
янги молиявий рақамли маҳсулотлар, молиявий
37
хизматлар, молия билан боғлиқ дастурий маҳсулотлар, инновацион
молиявий хизматлар провайдерларини яратиш оммалашиб, сердаромад
соҳага айланиб бормоқда. Ушбу йўналиш финтех (FinTech) номи билан
танилмоқда. Рақамли молия хизматлар бозорининг афзалликлари
шундаки, ушбу хизмат туридан фойдаланувчилар ўзларига қулай ва
хамёнбоп бўлган хизмат турини танлаш имкониятига эга бўладилар.
Чунки, рақамли молия – мобил телефонлар, шахсий компютерлар,
интернет ёки ишончли рақамли онлайн ва офлайн тўлов тизимига
уланган карталар орқали тақдим этиладиган молиявий хизматлар
бозоридир. Бундан ташқари рақамли молия хизматларининг бир қанча
афзаликлари мавжуд бўлиб, секин ривожланаётган мамлакатларнинг
истеъмолчиларига арзон, қулай ва хавфсиз банк хизматларини тақдим
этиш имкониятига эгадир.
54
§2.2. Ислом молиясида молиявий технологиялар (FinTech)
ривожланишининг таҳлили
Шариат норма ва қоидалари исломий молиявий маҳсулотлар-
нинг асосий тамойилларидан ҳисобланади. Бу шартлар доимо
юридик хужжатларда ва ўзаро шартномаларда ўрнатилган тартибда
ўз аксини топади. Бу жараён механик шаклда амалга оширилиши
кўп вақт талаб этади ҳамда қўшимча харажатларни юзага
келтиради. Сунъий интеллект ва автоматлаштирилган ақлли (смарт)
шартномалар каби илғор технологиялар умумий жараённинг
самарадорлигини оширишга, вақтни тежашга ва шаффофликни
оширишга хизмат қила олади. Рақамли технологиялар соҳасида
эришилаётган ютуқлар ислом молиясига ҳам ўзининг ижобий
таъсирини кўрсатмоқда.
Ислом молиясида молиялаштириш ҳажми ортиб бориши
билан бирга исломий молиявий муассасалар томонидан мобил ва
интернет банк хизматларидан тобора кенгроқ фойдаланиш
кузатилмоқда. Соҳа мутахассислари ушбу тармоқни ривожланти-
ришда юқори технологияларга асосланган экотизимни такомиллаш-
тириш учун муҳим чора-тадбирларни амалга ошириб келмоқда.
Шунинг натижасида исломий молиявий технологиялар (финтех)
намаён бўлиб қолди. Этимологик жиҳатдан исломий финтех – бу
ислом молияси ва технологияларнинг бирлашмаси бўлиб, ундаги
барча хизмат ва маҳсулотлар шариат тамойилларига мос бўлиши
54
З.Д. Адилова, Б.А. Хонтураев. Ўзбекистонда макроиқтисодий барқарорлигини таъминлаш шароитида
рақамли молия хизматлар бозорини ривожлантириш зарурияти. “Янги Ўзбекистон иқтисодиётининг
макроиқтисодий барқарорлигини таьминлаш: муаммолар, таҳлиллар ва натижалар” онлайн, илмий –
масофавий конференцияси тезислар тўплами. –Т, 2020. 222-б.
38
талаб этилади. Бошқача айтганда технологик жиҳатдан анъанавий
молия финтехи билан ўхшаш бўлиб, унда амалга ошириладиган
операциялар шариат тамойилларига мос бўлиши лозим.
Исломий финтехдаги хизматлар омни каналлар каби
инновацион рақамли каналлардан фойдаланиб амалга оширилади.
Шунингдек, исломий молиявий платформларда хизматларни
мураккаброқ ва шаффофроқ амалга оширишда сунъий интеллект,
блокчейн, big data, “булутли” хизматлар ва нарсалар интернети
(IoT) каби революцион технологиялардан ҳам фойдаланилмоқда.
Унинг фаолияти ислом молиясининг барча хизматларини яхшилаш,
молиявий имкониятларни ошириш, камбағалликка қарши курашиш
ва ижтимоий адолат каби ижтимоий-иқтисодий, молиявий ҳамда
экологик мақсадларни рағбатлантириш учун янги бизнес
моделларни ишлаб чиқишни ўз ичига олади. Исломий финтех
молиялаштириш, тўловларни амалга ошириш ва белгиланган
мақсадларга инвестициялар киритиш мақсадида янада арзон, содда
ҳамда самарали усулда исломий молиявий химатлардан фойда-
ланиш имкониятларини кенгайтиради.
Исломий финтехда исломий тамойиллар асосида инвестиция
киритмоқчи бўлганлар учун инновацион стартаплар орқали
рискларни тақсимлаш имкониятлари яратилмоқда. Необанклар
(виртуал банклар)ни бунга мисол қилиб келтириш мумкин.
Исломий финтех платформалари ислом молиясининг активларга
асосланганлик, ссуда фоизидан ҳолилик ва рисклар тақсимоти каби
тамойилларига тўлиқ мос бўлиши лозим. Шунингдек, ассимметрик
маълумотлар, фирибгарлик ҳамда иштирокчи ва контрагентлар
ўртасидаги ишончсизликдан ҳам ҳоли бўлиши керак. Ҳисоб-
китобларнинг очиқ маълумотлар базаси (блокчейн)да ақлли (смарт)
шартномалардан фойдаланиш финтех компанияларининг самара-
дорлигини ва шаффофлигини оширишга хизмат қилади. Худди шу
каби такофулда IoT платформалари орқали суғурта талабларини
қайта ишлашни енгиллаштиради. Вақф (иломий ҳайрия)да
блокчейн технологияларини қўллаш орқали эса катта ютуқларга
эришиш мумкин. Яна шуни таъкидлаш мумкинки, кроудфандинг
учун исломий финтех ечимлар одатда анъанавий банклар
томонидан молиялаштирилмайдиган йирик ижтимоий лойиҳаларни
молиявий ресурс билан таъминлаш имкониятини бермоқда.
39
2.2-расм. Исломий финтех корхоналарининг ривожланиш
ҳолати
55
Жорий даврда исломий финтех бошланғич босқичда бўлиб,
анъанавий молия финтех билан солиштирилганда жуда ҳам кам
қисмни ташкил этади. Сўнгги 3-4 йилда амалга оширилаётган
стартаплар ривожланишнинг янги салоҳиятларини кўрсатиб берди.
Бруней, Малайзия, Бахрайн ва БАА финтех бўйича норматив-
ҳуқуқий база яратиб, ушбу йўналишга алоҳида эътибор қаратмоқда.
Британиянинг Elipses консалтинг корхонаси ва Salaam Gateway
ахборот агентлиги билан ҳамкорликда исломий финтех корхона-
лари ўртасида ўтказилган сўровномага кўра, иштирокчиларнинг
36 %и техник босқичда, 20 %и эндигина ўз фаолиятини бошлаган
ва 44 %и фолиятини йўлга қўйиб фойда олиши жараёнида
(2.2-расм). Сўровномада қуйидаги соҳаларга мансуб 180 дан ортиқ
респондент қатнашган: финтех, молия институтлари, хизмат
кўрсатувчилар, экотизим таъминотчилари ва инвесторлар. Ҳисобот-
да яна кўплаб муҳим маълумотлар келтирилган ва 2020 йил учун
прогозлар мавжуд. Унга кўра, 2020 йилда Жанубий-Шарқий Осиё
мамлакатлри энг кўп исломий финтех маҳсулотларини таклиф
этиши кутилмоқда.
55
Global Islamic Fintech Report 2019. Elipses in collaboration with: in collaboration with: Salaam Gateway.
December 2019. p6.
Техник босқич
36%
Янги бошланган
20%
Ўсиш, кенгайиш
босқичида
44%
40
2.3-расм. Жаҳон бўйича исломий финтех платформалари
(2020 йил апрел ҳолатига)
56
Ислом молиясидаги финтех бўйича янгиликларни ёритувчи ва
таҳлил қилувчи Малайзиянинг Ifnfintech нашри маълумотларига
кўра, 2020 йил апрел ҳолатига 122 та исломий финтех фаолият
юритиб келмоқда (2.3-расм). Ушбу маълумот мунтазам янгиланади
ва март ойида 148 тани қайд этган эди. Март ойидаги ИТ
технологиялар ва инфратузилмалар гуруҳининг апрел ойида
киритилмаганлиги сабаб кескин ўзгариш юзага келган. Нашр
исломий финтех компанияларни қуйидаги ўндан ортиқ гуруҳларга
ажратади:
-
муқобил молиялаштириш;
-
рақамли банк;
-
блокчейн ва криптовалюталар;
-
маълумотлар таҳлили;
-
такофул
-
инкубатор, венчур фонд ва таъминотчилар;
-
шахсий молиявий менежмент;
-
P2P молиялаштириш;
-
кроудфандинг;
-
робоконсанлтинг;
56
www.ifnfintech.com
41
-
савдо ва инвестиция;
-
тўлов, ўтказмалар ва форекс.
Ислом молияси янги соҳа бўлганлиги сабабли унинг барча
йўналишларида финтех учун юқори талаб мавжуд. Финтех орқали
исломий молиявий хизматлар жамиятнинг етиб бормаган
қисмларига кириб боради ва фойдаланилмаётган салоҳиятдан
фойдаланиш мумкин бўлади.
2016 йилга келиб исломий краудфандинг платформаларининг
саккизтаси (Ethis Crowd, Funding Lab, Kapital Boost, Natwi, EasiUp,
Blossom Finance, Launch Good ва Skola Fund) Исломий финтех
иттифоқини ташкил этди. Иттифоқнинг бош мақсади шариат
стандартларини амалда қўллаган ҳолда хавсизлик ва ўзаро ишонч
даражаси ошириш ҳисобланади. Шунингдек, новаторларни ҳар
томонлама қўллаб қувватлаган ҳолда исломий финтехдан
фойдаланиш қамровини ошириш ва ижтимоий таъсирини
кенгайтириш ва натижада глобал исломий краудфандинг
экотизимини ташкил этиш ва барқарор ривожлантириш ҳам
Иттифоқнинг асосий мақсадлари сирасига киради.
Ҳар бир соҳадаги каби исломий финтехнинг ривожланиши
учун бир қатор тўсиқлар мавжуд бўлиб, уларни тезроқ ҳал этиш
кўпроқ иқтисодий самарага эришини таъминлайди. Исломий
финтех ривожи учун қуйидаги тўсиқ ва қийинчиликларни енгиб
ўтиш муҳим:
1.
Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар. Молия тармоғи тартибга
солиш учун юқори эҳтиёга эга тармоқлардан ҳисобланади. Бизнес
учун инновацияларни яратиш ва жорий этиш учун маълум қонун
ҳужжатларининг мавжудлиги уларни ҳуқуқий салбий оқибатлардан
ҳимоя қилади.
2.
Молиявий қўллаб-қувватлов. Финтех платформалар
истиқболи юқори рискка эга бўлиб, инновацион ғоялар учун венчур
фондлар ва бизнес ангеллар каби инвесторлар маблағлари талаб
этилади.
3.
Кадрлар масаласи. Анъанавий финтехдан фарқли
равишда кадрлар ҳам шариатни ҳам молиявий масалаларни яхши
англаши лозим. Ушбу талабга жавоб бера оладиган кадрлар кам
бўлиб, шариат мутахассислари молия соҳасини яхши тушунмас-
лиги, молия мутахассисларида шариат бўйича билим ва кўникмалар
етарли эмаслиги кузатилади.
42
4.
Мослашувчанлик. Жуда тез ўзгарувчан технологиялар
даврида бозор конюктурасига зудлик билан мослашиш муҳим
аҳамият касб этади. Бусиз ислом молияси анъанавий молия билан
рақобатлаша олмай қолади.
5.
Тадбиркорлик маҳорати ва қатъият. Бу жиҳат иқтисод ва
молиянинг барча соҳалари учун бирдек зарур ҳисобланади.
§2.3. Ўзбекистонда рақамли иқтисодиётни ривожлантиришда
сукукнинг аҳамияти
Бугунги кундаги кескин рақобат шароитида рақамли
иқтисодиётни ривожлантирмай туриб, мамлакат иқтисодиётини
барқарор ривожлантириш имконсиз бўлиб қолмоқда. Шу нуқтақи
назардан миллий иқтисодиётимизни тубдан модернизация қилиш
бўйича олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотлар амалга
оширилмоқда. Айтиш мумкинки республикада рақамли иқтисо-
диётни шакллантириш бўйича олиб борилаётган иқтисодий сиёсат
шароитида ахборот ва коммуникация тармоғига жалб қилинаётган
инвестициялар салмоғи камлигича қолмоқда
57
.
Хусусан, Ўзбекистан Республикаси Президентининг “Ўзбе-
кистон Республикасида рақамли иқтисодиётни ривожлантириш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2018 йил 3 июлдаги ПҚ-3832-сонли
қарори қабул қилиниши ушбу соҳани ривожлантиришда муҳим
қадам бўлиб, куйидагиларни назарда тутувчи энг муҳим вазифалар
белгилаб берилди:
-
инвестициявий ва тадбиркорлик фаолиятининг турли
шаклларини диверсификация қилиш учун крипто-активлар айлан-
маси соҳасидаги фаолиятни, жумладан майнинг, смарт-контракт,
консалтинг, эмиссия, айирбошлаш, сақлаш, тақсимлаш, бошқариш,
суғурталаш, крауд-фандинг технологияларини жорий этиш;
-
блокчейн технологияларини ишлаб чиқиш ва улардан
фойдаланиш соҳасида замонавий ахборот-коммуникация техноло-
гияларини яхши тушунадиган, амалий иш кўникмаларига эга
малакали кадрларни тайёрлаш, шунингдек, юқори малакали
хорижлик мутахассисларни жалб қилиш;
-
крипто-активлар бўйича фаолият ва “блокчейн” техноло-
гиялари соҳасида халқаро ва хорижий ташкилотлар билан
ҳамкорликни ҳар томонлама ривожлантириш, шунингдек, илғор
57
Валиев Б. Б. Инвестиция стратегиясини ишлаб чиқиш ҳудудларда инвестицион фаолликни ошириш асоси.
“UzBridge” электрон журнали, №2, 2019 й. 54 б.;
43
хорижий тажрибани ҳисобга олган ҳолда зарур ҳуқуқий базани
яратиш;
-
рақамли иқтисодиётни янада ривожлантириш учун
инновацион ғоялар, технологиялар ва ишланмаларни жорий этиш
соҳасида давлат органлари ва тадбиркорлик субъектларининг яқин
ҳамкорлигини таъминлаш.
Белгилаб олинган асосий вазифалар ижросини амалга
ошириш, шунингдек, мамлакатимизда рақамли жамият ривож-
ланиши, аҳоли ва тадбиркорлар учун қулай имкониятлар яратиш,
бюрократик тўсиқлар ва коррупциявий омилларлардан ҳоли
самарали ва очиқ давлат бошқаруви тизимини ривожлантириш
борасида кўзланган мақсадга эришиш учун бугунги кунда
иқтисодиётнинг барча соҳаларини рақамли технологиялар асосида
янгилашни назарда тутадиган “рақамли иқтисодиёт” миллий
концепциясини ишлаб чиқилаётган бўлиб, айнан рақамли иқтисо-
диётни ривожлантириш орқали ялпи ички маҳсулот ҳажмини
қўшимча 30 фоизга ўстириш имкони яратилиши кутилмоқда.
Мамлакатимизда илм-фанни янада тараққий эттириш,
рақобатбардош иқтисодиётни шакллантириш борасида бошлаган
вазифаларни жадал давом эттириш мақсадида Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш.М.Мирзиёевнинг
2020
йил
24 январдаги Олий Мажлисга йўллаган Мурожаатномасида 2020
йилга “Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш
йили” деб ном бериш таклифи ўртага ташланиши жамиятимиз
ҳаётида муҳим аҳамият касб этди.
Ўзбекистан Республикаси Президентининг “2017-2021 йил-
ларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясини “Илм,
маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили”да
амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида”ги 2020 йил 2 март
ПФ-5953-сонли Фармони қабул қилинди. Унда умумий қиймати
18,2 трлн. сўм ва 10,3 млрд. АҚШ долларига тенг лойиҳалар
тасдиқланган бўлиб, хусусан рақамли иқтисодиётга оид қуйидаги
устувор вазифалар белгиланган:
-
“Рақамли Ўзбекистон – 2030” дастури лойиҳаси ишлаб
чиқиш;
-
“Электрон ҳукумат” тизими такомиллаштириш;
-
маҳаллий IT-технологиялари бозори салоҳияти ошириш;
-
давлат маълумотларини бошқариш тизими яратиш.
44
Электрон савдо рақамли иқтисодиётнинг бир қисми сифатида
қаралса, бугунги кундаги фонд бозори рақамли иқтисодиётнинг
илғор йўналиши сифатида кўриш мумкин. Ўзбекистон фонд
бозоридаги савдолар ҳам ягона электрон платформага ўтказилган
бўлиб, у ўзининг ижобий натижасини кўрсатмоқда. Корея фонд
биржаси (КРХ) кўмагида ишлаб чиқилган ва 2016 йилда ишга
туширилган Ягона дастурий-техник мажмуа (www.fondbozori.uz)
республикамиз фонд бозорини ривожлантириш учун сезиларли
туртки бўлди, натижада 2018 йил якунида биржа савдолари ҳажми
2017 йилдагига нисбатан ўсиш кузатилди. Умумуман олганда фонд
бозори инструментларининг Ягона дастурий-техник мажмуа
(www.fondbozori.uz) орқали савдоларга чиқарилиши қулай бўлсада,
Ўзбекистон фонд бозори савдолари ҳажми камлигича қолмоқда.
Унинг тенденциялари ва таъсир этувчи омиллари келгуси бобларда
муҳокама этилади, аммо айтиш мумкинки, аҳолининг молиявий
саводхонилиги ва мусулмон аҳоли қатламининг шахсий қараш-
ларини таъсир этувчи омиллар сифатида алоҳида ажратиб
кўрсатиш мумкин. Бошқача айтганда анъанавий облигациялар учун
аҳоли томонидан етарли талабни вужудга келмаслиги, бу турдаги
молиявий инструмент учун муқобил вариантларни таклиф этиш
заруратини юзага келтирмоқда. Мусулмон аҳоли қатлами
қарашларига мос келувчи муқобил молиявий инструмент сукук
бўлиб, соҳа экпертлари томонидан Ўзбекистон шароитида ўзини
оқлашига ишонч билдирилмоқда. Сукуклар учун финтех платфор-
маларни ишлаб чиқиш, смарт сукук ва эко сукук каби
тамойиллардан фойдаланиш Ўзбекистон фонд бозорига сукукларни
жорий этиш жараёнини енгиллаштириш, соддалаштириш ҳамда
самарадорлигини ошириш учун хизмат қилади.
Сукуклар Ўзбекистон фонд бозорига жорий қилинса бир қанча
йўналишларда рақамли иқтисодиёт ривожланишига бевосита ва
билвосита ҳисса қўшади:
-
шаклига кўра. Бугунги кунда хужжатли шаклда чиқа-
риладиган қимматли қоғозларни учратиш қийин. Худди шу каби
сукук ҳам тўлалигича ҳужжатсиз шаклда чиқарилади;
-
савдо ҳудудига кўра. Сукук билан амалга ошириладиган
ҳар қандай операциялар юқорида айтилган фонд бозорларининг
элелектрон савдо платформаларида амалга оширилади;
-
фаолиятига кўра. Сукук орқали молиялаштирилган
лойиҳаларнинг алоҳида ҳолда аниқ ҳисоб-китоб қилиниши махсус
45
дастурлар орқали амалга оширилади. Шунингдек, SPV билан
боғлик маълумотлар ҳамда интернет орқали элон қилинади;
-
мақсадига кўра. Сукук орқали молиялаштирилган
лойиҳаларнинг ўзи рақамли иқтисодиёт учун хизмат қилувчи
маҳсулотларни ишлаб чиқиш ва реализация қилиш учун
мўлжалланиши мумкин.
46
III БОБ. ФОНД БОЗОРЛАРИДА СУКУКНИНГ
РИВОЖЛАНИШИ ВА ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ
ТАҲЛИЛИ
§3.1. Фонд бозорида сукукнинг ривожланиши ва замонавий
ҳолатини баҳолаш
Ислом молияси тарихига назар ташласак, унинг элементлари
VI аср охирларидан шакллана бошлаганини кузатиш мумкин. Яқин
Шарқ, Шимолий Африка ва Марказий Осиё минтақасида VII
асрдан ягона тизим сифатида тарқалган ислом молиясининг
замонавий тарихи, биз билган янги тизим сифатида ХХ асрнинг
50-йилларидан шакллана бошлаган.
Ўтган асрнинг иккинчи ярмидан аҳолисининг асосий қисми
мусулмонлар истиқомат қиладиган мамлакатлар мустақилликка
эришгач (БАА 1971 йил, Жазоир 1962 йил, Қувайт 1961 йил,
Малайзия 1957 йил, Судан 1956 йил, Покистон 1947 йил), нефть ва
газ ресурсларининг кенг кўламда қазиб олина бошлади ва бу
маҳсулот экспорти ҳажми оша бошлади. Ўз навбатида, жаҳон
бозорида нефть нархининг тобора ошиб бориши ушбу мамлакат-
ларда йирик жамғармалар шаклланишига замин яратди. Аммо ушбу
жамғармалардан мавжуд анъанавий молия бозори механизмлари
орқали фойдаланишда аҳолисининг аксарияти мусулмонлар бўлган
жамият талабига мос келмаслиги сингари муаммоли масалалар
намоён бўлди. Бу эса, ислом тамойилларига асосланган молия
тизимини шакллантириш талабини юзага келтирди.
Ислом тамойилларига мос келувчи илк молиявий муассаса
Мит Ғамр жамғарма банки 1963 йилда ташкил этилган. Ушбу
жамғарма ислом молиясининг муқобил молия тизими сифатида
ишлай олишини кўрсатди. Тизими кейинги ўн йилликдан
ривожланишнинг муҳим босқичига ўтди.
1975 йилда Ислом тараққиёт банкининг таъсис этилиши ислом
молиясининг глобал босқичга ўтганлигини англатар эди. Шундан
сўнг исломий молиявий муассасалар сони ортиб, уларнинг
географик қамрови кенгайиб борди.
ХХI асрга келиб, муқобил молиявий инструментлардан
фойдаланиш кўлами кенгайиб борди ва айрим йўналишлари
нисбатан янги бўлса ҳам анъанавий молия тизими сингари кўп
жиҳатдан шаклланган. Ислом молияси бугунги кунда ҳам жадал
47
ривожланаётганлиги жаҳон ҳамжамиятининг унга бўлган ишончи
ортиб бораётганлигидан далолатдир.
3.1-расм. Жаҳондаги ялпи исломий молиявий активлар
қийматининг йиллар кесимида ошиш тенденцияси
58
2007-2018 йилларда ислом тамойилларига асосланган ялпи
молиявий активлар қиймати йилдан-йилга ошиб борганлиги
кузатилади
(3.1-расм). Жумладан, 2007 йилда жами исломий активлар
639 млрд. АҚШ долларини ташкил этган бўлса, 2018 йил якунига
келиб, 4 баробарга кўпайиб 2,6 трлн. АҚШ долларига етди.
Аксарият экспертлар томонидан жаҳон молиявий-иқтисодий
инқирози шароитида (2007-2013 йилларда) ҳам ўсиш даражаси
ўртача 17,5 % бўлганлиги алоҳида таъкидланган.
Анъанавий молия тизимининг йирик банклари ва бошқа
молиявий муассасалари фалажланган бу даврда исломий молиявий
муассасаларнинг инқироздан кам таъсир билан ўтиши ва
ривожланишдан тўхтамаганлиги алоҳида эътиборга молик. Юқори
даражадаги ўсиш суръати унга талабнинг юқорилиги билан
изоҳланиб, яқин келажакда бу кўрсаткичларнинг янада ошиб
бориши прогноз қилинмоқда. Хусусий секторни ривожлантириш
ислом корпорацияси ҳисоб-китобларига кўра, жаҳонда ялпи ислом
молиясининг активлари келгуси беш йилликда ўсиш тенден-
58
Global islamic finance report 2018: key highlights. p5.
639
822
1036
1139
1357
1631
1813
1981
2143
2293
2431
2591
28.6
16.0
9.9
19.1
20.2
11.2
9.2
8.2
7.0
6.0
6.6
0.0
5.0
10.0
15.0
20.0
25.0
30.0
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
А
вв
ал
ги
й
и
л
га
н
и
сба
та
н
ф
ои
зд
а
м
л
рд
. А
Қ
Ш
д
ол
л
ар
и
Исломий молиявий активларнинг қиймати
Исломий молиявий активларнинг ўсиши
48
циясини сақлаб қолган ҳолда,
2024 йилга қадар 3,5 трлн. АҚШ
долларигача
59
етиши кутилмоқда.
3.2-расм. Жаҳонда исломий молиявий активларнинг молиявий
секторлар кесимидаги тақсимоти (2018 йил)
60
Ислом молияси бугунги кундагидек тизим сифатида
шаклланиши ислом банк ташкилотларининг ташкил этилиши билан
бошланган. Ислом банклари ривожланиш жараёнида ислом
молиявий тамойилларига мос келувчи турли хилдаги янги банк
хизмат турлари яратиб келинди. Бундан эса молия соҳасининг
бошқа инструментларини шакллантириш учун ўзига хос модель
сифатида фойдаланилди. Натижада сукуклар – исломий қимматли
қоғозлар эмиссия қилина бошланди. Бундан ташқари, ислом банк
хизматлари ва сукукларнинг ривожланиши исломий суғурта
хизматларининг ҳам ташкил этишни тақозо этди.
Исломий молиявий активларнинг молиявий секторлар
кесимидаги улушида банк хизматлари энг йирик сектор ҳисоб-
ланади ва жами активларнинг 70 %ини ташкил этади (3.2-расм).
Ислом молиясида иккинчи йирик йўналиш қимматли қоғозлар
сектори бўлиб, ушбу молия бозорининг 19 %ини қамраб олади.
Тадқиқотнинг объекти ҳам айнан шу сектор ҳисобланади. Қолган
11 %лик улуш фондлар, такофул, микромолиялаш ва бошқа
молиявий фаолият ҳиссасига тўғри келади. Кейинги вақтларда
59
Islamic Finance Development Report 2019: Shifting Dynamics. The Islamic Corporation for the Development of
the Private Sector and Refinitiv. p8.
60
Islamic Finance Development Report 2019: Shifting Dynamics. The Islamic Corporation for the Development of
the Private Sector and Refinitiv. p8.
49
бошқа секторлар улуши ортиши ҳисобига банк сектори
қисқаришини кузатиш мумкин. Бунда исломий қимматли
қоғозларнинг ҳиссаси салмоқли ҳисобланади.
Тарихий ҳужжатлар кўрсатадики, сукук масаласи биринчи
марта Имом Моликнинг “Ал-Муватта” асарида ёритилган. Бу
механизм VII асрда Умавийлар халифалиги даврида амал қилган.
Унга кўра ҳарбийлар иш ҳақининг бир қисми пул, қолган қисми
сўндирилиш қиймати озиқ-овқат маҳсулотлари ҳисобланган
сертификат билан тўланган. Сўндирилиш муддатига қадар серти-
фикат эгалари уни сотиш имкониятига эга бўлган
61
.
3.3-расм. Жаҳонда сукук эмиссияси ҳажми динамикаси
62
Замонавий шаклдаги сукук эмиссияси учун 1978 йилда
Иордания ва 1980 йилда Покистонда уринишлар бўлган. Аммо
бозордаги инфратузилма ва шаффофликнинг етарли даражада
бўлмаганлиги сабабли бу уринишлар муваффақиятсиз якунланган.
Муваффақиятли ҳисобланган илк сукук 1990 йилда Малайзияда
125 миллион малайзия ринггити – 32,9 млн. АҚШ доллари
қийматида чиқарилган. Шундан сўнг, 2001 йилга қадар бирорта
сукук эмиссия қилинмаган.
Сукуклар XXI асрга келибгина жадал ривожлана бошлади ва
сўнгги 17 йилда ўсиш тенденциясига эга бўлган. 2001 йилда йиллик
1,2 млрд. АҚШ доллари миқдорида сукук эмиссия қилинган бўлса,
61
Mohammed Imad Ali, Ikramur Rahman Falahi. Islamic banking and finance: principles and practices // Marifa
Academy Private Limited, 2014. p161.
62
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market, July
2019, 8th edition. p21.
50
2018 йил якунига кўра 123,2 млрд. АҚШ долларига етган
(3.3-расм). Ушбу маълумотлар ўтган йигирма йил мобайнида ҳар
йили сукук эмиссияси орқали йирик инвестициялар жалб
этилганлигидан далолат беради.
Сукук эмиссияси турли йилларда турлича ўсишни намойиш
этган. 2001 йилдан сукук эмиссиясига қайта старт берилган бўлиб,
ўсиш 2007 йилга қадар сақланиб қолган. Аввалги йилга нисбатан
энг катта нисбий ўсиш 425,5 % билан 2003 йилга тўғри келса, энг
катта нисбий камайиш эса 2008 йилда қайд этилган ва 51,5 %ни
ташкил этган.
Аввалги йилга нисбатан миқдорий жиҳатдан энг катта ўсиш
2012 йилда амалга оширилиб, 2011 йилга нисбатан 44,4 млрд. АҚШ
долларини ташкил этган. Кейинчалик 2013 йилда бирмунча
(0,97 %) камайиш 2014 ва 2015 йилдаги сезиларли камайишга
уланиб кетган ҳамда мос равишда 21,3 % ва 36,8%га тенг бўлган.
Ўсиш даражалари турлича бўлса-да йиллик эмиссиянинг амалга
ошири-лиши сукукка талабнинг мавжудлигини билдира олади.
2019 йилга қадар
жаҳонда 1,1 трлн. АҚШ долларидан ортиқ
сукук эмиссия қилинган
63
.
Сукукларнинг асосий қисми маҳаллий инвесторлар учун
чиқарилиб, мамлакат ичида жойлаштирилган. 2001-2018 йиллар
давомида эмиссия қилинган сукукларнинг 77,1%и маҳаллий
сукуклар ҳисобланади (3.4-расм). 2018 йилда сўнгги йиллардаги
ўсиш тенденциясини сақлаб қолган ҳолда 90,2 млрд. АҚШ доллари
миқдорида маҳаллий сукуклар жойлаштирилган. Ўтган давр
мобайнида энг кўп маҳаллий сукук эмиссияси 2012 йилга тўғри
келиб, 117,3. млрд. АҚШ долларини ташкил этган.
63
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market, July
2019, 8th edition. p21.
51
3.4-расм. Жаҳонда халқаро ва маҳаллий сукук эмиссияси
ҳажми динамикаси (млрд. АҚШ доллар)
64
Хорижий
инвестицияларни
жалб
этишда
сукуклар
эмиссиясидан фойдаланиш салмоғи ортиб бормоқда. Таҳлил
қилинаётган давр мобайнида 252,15 млрд. АҚШ доллари
қийматидаги халқаро сукуклар жойлаштирилган бўлиб, шундан
33,0 млрд. АҚШ доллари 2018 йил ҳиссасига тўғри келади. Бу
ундан аввалги йилдаги энг юқори ҳисобланган эмиссиядан
7,6 млрд. АҚШ долларига кам бўлган. Бу шундан далолат
берадики, халқаро сукуклар кейинги йилларда ўсиш тенденциясини
кўрсатмоқда. Шу билан бирга, 2008 йилдаги халқаро сукукларнинг
маҳаллий сукукларга нисбатан йиллик эмиссия ҳажмининг кескин
камайиши жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароити билан
изоҳланади.
Ўрганилаётган давр мобайнидаги сукук эмиссиясининг деярли
чорак қисмини халқаро сукуклар ташкил этган ҳамда бу улуш
сўнгги йилларда ортиб бормоқда (3.5-расм). 2008 ва 2010-2011 йил-
ларда мазкур кўрсаткич 10 фоиздан кам бўлса, 2014 йилда у 24,9 %
ҳамда 2018 йилда 26,8 %гача кўтарилган. Таҳлилларга кўра,
улушнинг ортишига хорижий сукуклар чиқарилувининг маҳаллий
сукуклар ҳажмига нисбатан тезроқ ошиб бориши сабаби билан
изоҳлаш мумкин. Халқаро сукук эмиссияси ортиши исломий
қимматли қоғозлар бозорида ҳам глобаллашув жараёни жадал-
лашиб бораётганлигини англатади.
64
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market, July
2019, 8th edition. p24-25.
0.0
20.0
40.0
60.0
80.0
100.0
120.0
9.
7
1
1.
9
14.
0
2.
2
7.
0
4.
2
8.
7
20.
3
23.
7
26.
7
21.
9
31.
2
37.
6
33.
0
23.
5
21.
8
36.
2
22.
1
30.
9
48.
9
84.
5
1
17.
3
1
12.
6
80.
6
45.
9
56.
7
79.
1
90.
2
халқаро сукук қиймати
маҳаллий сукук қиймати
52
3.5-расм. Жаҳон сукук эмиссиясида халқаро ва маҳаллий
сукуклар улушининг ўзгариш динамикаси
65
Шунингдек, 2014 йилда маҳаллий сукукларнинг йиллик
эмиссияси камайган бўлса, хорижий сукуклар эмиссиясида ўсиш
кузатилган. Умуман, маҳаллий сукукларнинг жами сукук
эмиссиясидаги улуши юқорилигича сақланиб қолмоқда.
Исломий молиявий муассасалар учун ликвидликни таъмин-
лашда сўндирилиш муддати бир йилгача бўлган сукуклардан кенг
фойдаланилади. 2001-2018 йиллар давомида 401,9 млрд. АҚШ
доллари қийматига эга қисқа муддатли сукук эмиссиялари амалга
оширилган ва бу мос даврдаги жами сукук эмиссиясининг
36,5 %ини ташкил қилган (3.6-расм). Қисқа муддатли сукуклар
2012 йилда энг кўп эмиссия қилинган бўлиб, 65,2 млрд. АҚШ
долларига тенг бўлган. 2015 йилдан Малайзия марказий банки
қисқа муддатли сукуклар эмиссия бўйича ўз сиёсатини ўзгартириб,
уларнинг чиқарилувларини қисқартириш ортидан жаҳон сукук
бозоридаги ҳажми кескин тушиб кетган.
Камайишнинг асосий қисми қисқа муддатли маҳаллий
сукуклар ҳиссасига тўғри келган. Аксинча, 2007-2012 йилларда
деярли чиқарилмаган қисқа муддатли халқаро сукуклар ҳажми
65
Муаллиф томонидан тузилган.
29.2
35.3
27.9
9.1
18.5
8.0
9.3
14.7 17.4
24.9
32.3 35.5 32.3
26.8
70.8
64.7
72.1
90.9
81.5
92.0 90.7
85.3 82.6
75.1
67.7 64.5 67.7
73.2
0%
20%
40%
60%
80%
100%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
маҳаллий сукук улуши
халқаро сукук улуши
халқаро сукук 2001-2018 йиллар ўртачаси
маҳаллий сукук 2001-2018 йиллар ўртачаси
53
2013 йилдан жонланиб, 2014 йилдан ошиб келмоқда. Баҳрайн
марказий банки 2007 йилдан қисқа муддатли халқаро сукуклар
эмиссиясини тўхтатган бўлса, 2013 йилдан бозордаги янги
иштирокчи Халқаро ислом ликвидлик менежменти корпорацияси
ушбу сертификат-ларини чиқара бошлаган. 2017 йилда қисқа
муддатли сукуклар эмиссиясининг 57,6 фоизи халқаро тоифада
чиқарилган бўлса, 2018 йилда бу кўрсаткич 23,5 фоизни ташкил
қилган.
3.6-расм. Жаҳонда қисқа муддатли сукук эмиссияси ҳажми
динамикаси
66
Сукук эмиссиясини эмитентнинг ташкилий-ҳуқуқий шаклига
кўра ажратиб ўрганилса, давлат томонидан чиқарилганлари асосий
қисмни ташкил этиши кузатилади. Давлат сукуклари 2001-2018
йиллардаги жами эмиссиянинг 55,1 %ини ташкил этган (3.7-расм).
Давр бошида корпоратив сукуклар устуворликка эга бўлиб,
2008 йилдан унинг улуши камайиб, давлат сукукларидан кейинги
ўринга тушган. Бунга бир неча омиллар ўз таъсирини кўрсатган.
66
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market, July
2019, 8th edition. p26.
7.8
6.9
3.7
8.6
20.9
35.3
43.4
65.2 62.7 56.6
16.0
23.3
17.1
34.5
23.4%
20.5%
7.3%
35.1%
55.2%
66.4%
46.5%
47.4%
46.0%
52.8%
23.6%
26.5%
14.6%
28.0%
0%
20%
40%
60%
0.0
20.0
40.0
60.0
80.0
100.0
эмиссия ҳажми (млрд. АҚШ доллар)
сукук жами эмиссиясидаги улуши
54
3.7-расм. Жаҳонда эмитентларнинг ташкилий-ҳуқуқий
шаклига кўра сукук эмиссияси ҳажми динамикаси (млрд. АҚШ
доллари)
67
2018 йилдаги эмиссиянинг 54,7 %и давлат, 17,9 %и кор-
поратив, 8,7 %и квазидавлат ва 18,7 %и молиявий институтлар
сукукларидан
иборат
бўлиб,
давлат
ҳамда
квазидавлат
сукукларининг бирга-ликдаги улуши 63,4 %ни ташкил этган. Бу
ҳолат сукуклар орқали давлат-хусусий шерикчилигидаги ва
инфратузилмани
ривожланти-риш
бўйича
лойиҳаларига
инвестициялар самарали жалб этилаётганлигини кўрсатади.
2001-2018
йиллар оралиғида 741,8 млрд. АҚШ доллари
қийматидаги инвестиция айнан шундай лойиҳаларга киритилган.
Ижтимоий лойиҳаларни молиялаштириш учун чиқарилган
қимматли қоғозлар муваффақиятли жойлашти-рилаётганлигининг
ноиқтисодий омилини ҳам унутмаслик лозим. Шариат хайр-саховат
ва сахийлик инсоннинг олижаноб сифатла-ридан эканлиги ҳамда
жамият манфаатлари шахснинг манфаат-ларидан устунроқ
бўлишини таъкидлайди. Фойда олиш масаласи ижтимоий
масъуллик билан уйғун бўлиши лозим.
67
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market, July
2019, 8th edition. p33-35.
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
Давлат
Квазидавлат
Корпоратив
Молия институтлари
55
3.8-расм. Жаҳон валюталари кесимида сукук эмиссияси ҳажми,
2001-2018 йиллар (млрд. АҚШ доллари)
68
Жаҳон бўйича 2018 йил якунига қадар 26 та валютада сукук
чиқарилган бўлиб, унда Малайзия ринггити 55,5 фоизлик улуш ёки
611,4 млрд. АҚШ долларилик қиймат билан яққол етакчилик
қилган (3.8-расм). Валюталар кесимида АҚШ доллари 21,8 %
(240,8 млрд.) ва Саудия Арабистони риёли 6,4 % (70,5 млрд. АҚШ
доллари)лик улуш билан учликдан ўрин олган. Шунингдек,
Индонезия рупийси (5,7 %, 62,9 млрд. АҚШ доллари), Покистон
рупийси (1,1 %, 12,5 млрд. АҚШ доллари) ва турк лираси
(1,6 %, 17,7 млрд. АҚШ доллари) қиймати бўйича энг кўп эмиссия
қилинган валюталардан ҳисобланади.
Сўнгги йилларда Индонезия рупийси ва турк лирасининг
улуши ортиб бормоқда. АҚШ долларидан ташқари халқаро тан
олинган валюталардан ҳисобланувчи Буюк Британия фунт
стерлинги, евро ва Хитой юанида ҳам сукук чиқарилган бўлиб,
жами 244,6 млрд. АҚШ доллари (22,2 %)га тенг бўлган. Эътиборли
жиҳати шундаки, бу қиймат халқаро сукуклар қийматидан кам. Бу
эса, халқаро сукуклар маҳаллий валютада ҳам чиқарилаётганлигини
англатади.
68
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market, July
2019, 8th edition. p61.
MYR. 611.4.
55.5%
USD. 240.8.
21.8%
SAR. 70.5. 6.4%
IDR. 62.9. 5.7%
SDG. 19.5. 1.8%
BHD. 19.5.
1.8%
TRY. 17.7. 1.6%
QAR. 16.8.
1.5%
PKR. 12.5. 1.1%
бошқалар. 30.7.
2.8%
56
§3.2. Сукук бозорини ривожлантириш бўйича харижий
мамлакатларнинг илғор тажрибалари
Ислом молияси тизимини дастлаб мусулмон мамлакатлари
жорий этган бўлса, кейинчалик муқобил тизим сифатида дунёнинг
барча минтақаларига тарқала бошлади. Бугунги кунда иқтисодиёти
ривожланган мамлакатларда ҳам бу тизимдан самарали фойда-
ланилмоқда.
3.9-расм. Исломий молиявий активларнинг айрим
мамлакатлар кесимидаги тақсимоти (млрд. АҚШ доллари)
69
Ислом молияси активларининг мамлакатлар кесимидаги
тақсимотига кўра, 2016 йилда Эрон 560 млрд. АҚШ доллари билан
жами активларнинг 24,4 %ига эгалик қилган (3.9-расм). Бу
кўрсаткичлар Саудия Арабистонида мос равишда 401 млрд. АҚШ
доллари (17,5 %), Малайзияда 335 млрд. АҚШ доллари (14,6 %) ва
БААда 197 млрд. АҚШ доллари (8,6 %)ни ташкил этган.
Шунингдек, Европа мамлакатларидан Буюк Британия ҳам 61 млрд.
АҚШ доллари (2,7 %)лик исломий молиявий активларга эга.
“Thomson Reuters” агентлиги томонидан чоп этилган “Islamic
finance development report 2018” маълумотларига кўра, жаҳонда
61 та мамлакат ислом молиясини жорий этган бўлиб
70
, уларнинг
таркибида кўп миқдорда мусулмон аҳоли яшовчи мамлакатлардан
ташқари Буюк Британия (аҳолисининг 4,4 %ини мусулмонлар
ташкил этади), АҚШ (0,9 %), Сингапур (14 %), Швейцария (5,2 %),
Канада (3,2 %), Австралия (2,6 %), Франция (9 %), Германия (5 %),
69
Global islamic finance report 2017 маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
70
Islamic Finance Development Report 2019: Shifting Dynamics. The Islamic Corporation for the Development of
the Private Sector and Refinitiv. p6.
57
Россия (15 %) ва Испания (2,1 %)
71
сингари мамлакатларда ҳам
ислом молияси воситаларидан фойдаланилмоқда.
3.10-расм. Айрим мамлакатлардаги сукук эмиссияси ҳажми
(2001-2018 йиллар, млрд. АҚШ доллари)
72
Ўрганилаётган даврда амалга оширилган жаҳондаги жами
эмиссиянинг 60,8 % ёки 670,1 млрд. АҚШ доллари Малайзия
ҳиссасига тўғри келади (3.10-расм). Малайзия 6 минг маротабадан
ортиқ эмиссияни амалга оширган бўлиб, бу ўз навбатида,
415 маротаба сукук эмиссия қилган Баҳрайндан 15,3 баробар
кўпдир. Малайзия асосан миллий валютасида эмиссияларни амалга
оширади. Эмиссиялар қиймати бўйича иккинчи йирик кўрсаткич
Саудия Арабистонида бўлиб, у 117,8 млрд. АҚШ доллари ёки
10,7 %ни ташкил этади. Мос равишда Индонезия 79,5 млрд. АҚШ
доллари (7,2 %) ва БАА 79,4 млрд. АҚШ доллари (7,2 %)
қийматидаги сукук чиқарган. Мазкур 4 мамлакатнинг ўзи
жаҳондаги сукукларнинг 85,9 %ига эгалик қилади. Ислом молиявий
активлар қиймати бўйича энг кўп бўлган Эрон 144 млн. АҚШ
долларилик бир маротаба чиқарилувни амалга оширган. Бу
71
https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/fields/401.html#SN
72
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market, July
2019, 8th edition. pp59-60.
58
мамлакатнинг асосий эътибори ислом банк секторига қаратилгани
исломий қимматли қоғозлардан деярли фойдаланилмаслигига бош
сабаб бўлиб қолмоқда. Шунингдек, Ўрта Осиё мамлакатларидан
Қозоғистонда ҳам 77 млн. АҚШ доллари қийматида сукук
эмиссияси амалга оширилган.
Тадқиқотлар кўрсатмоқдаки, чиқарилувлар сони бўйича
Туркиянинг нисбий улуши жадаллик билан ортиб бориб, биргина
2018 йилнинг ўзида 189 та чиқарилув амалга оширган ва Малайзия
(644 маротаба чиқарилув)дан кейинги ўринни эгаллаган.
3.11-расм. Сукук эмиссия қилувчи мамлакатлар сонининг ўсиш
тенденцияси
73
Жаҳон бўйича жами
36 мамлакат сукук эмитенти ҳисоб-
ланиб
(3.11-расм), минтақалар бўйича таҳлил қилинганда
сукукларнинг энг катта ҳажми Осиёга тўғри келади ва 96,7 %ни
ташкил этади. 2000 йилга қадар жаҳон бўйича фақат Малайзия
сукук чиқарган бўлса, 2010 йилда мамлакатлар сони 17 тага ва
2018 йил якунига келиб, 36 тага етган. Аммо Халқаро ислом молия
бозори (IIFM) ташкилотининг 2019 йилги ҳисоботида Эрон сукук
эмиссия қилган мамлакатлар қаторида қайд этмаган. Ваҳоланки
2018 ва ундан аввалги ҳисоботларда бу мамлакат маълумотлари
келтирилган. Ушбу қимматли қоғоздан фойдаланишга бўлган саъй-
ҳаракатлар бошқа давлатларда ҳам мавжудлиги инобатга олинса,
эмитентлар рўйхати яна ортишини прогноз қилиш мумкин.
Сукук эмиссиясини амалга оширган 36 мамлакат таркибида
АҚШ, Буюк Британия, Люксембург, Германия, Япония ва Франция
сингари иқтисодиёти тараққий этган мамлакатлар қайд этилганлиги
(3.12-расм) исломий қимматли қоғозларни анъанавий молия
бозорларида ҳам жорий этиш мумкинлигини яққол кўрсатади.
73
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market 2013-
2019 маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
17
22
28
31
34
34
36
0
10
20
30
40
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
59
3.12-расм. Жаҳоннинг айрим иқтисодиёти ривожланган
мамлакатларида сукук эмиссияси ҳажмининг ўсиш
тенденцияси
(млн. АҚШ доллар)
74
Кейинги йилларда Буюк Британияда ислом молияси, хусусан,
исломий қимматли қоғозлар сектори тез суръатлар билан
ривожланиб бормоқда. 2013-2018 йилларда сукук эмиссияси ҳажми
йиллик ўртача 50 %дан ошиши кузатилган. Бугунги кунда
Лондонда жаҳондаги кам сонли ислом молияси ҳабларидан бири
ташкил этилганлиги юқоридаги фикрларни асослайди. Қолган
иккита ҳаб Малайзия ва БААга тегишли ҳисобланади.
Изланишлар кўрсатадики, жаҳон амалиётида сукук фаолияти
бўйича энг катта улуш ҳамда тажриба Малайзига тегишли.
Сукукларнинг қиймати бўйича кейинги ўринларда турувчи Саудия
Арабистони ва БАА ёки сукук чиқариш бўйича тажрибани акс
эттирувчи кўрсаткич – эмиссиялар сони бўйича иккинчи бўлган
Баҳрайн мамлакатларининг иқтисодиёти нефть-газ саноатига
юқори даражада боғлиқлиги сабаб мазкур мамлакатларга нисбатан
кўпроқ Малайзия ҳамда бошқа минтақа мамлакати сифатида сўнгги
йилларда ўсиш суръати бўйича Малайзиядан кейинги ўринда
турувчи Туркия тажрибасини ўрганиш мақсадга мувофиқ.
74
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market 2013-
2019 маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
0
400
800
1200
1600
2000
Буюк
Британия
АҚШ
Люксембург
Германия
Япония
271
767
123
100
282
687
934
60
178
1027
190
1368
1367
280
206
1719
2010
2013
2014
2015
2016
2017
2018
60
3.13-расм. Малайзияда сукукларнинг йиллар кесимидаги
эмиссияси (млн. АҚШ доллар)
75
Малайзияда 2001 йилдан ҳар йили сукук чиқарилган бўлса,
XX асрнинг иккинчи ўн йиллигида сукуклар эмиссияси фаол
нуқтага етди (3.13-расм). Жаҳон миқёсида Малайзия эмиссия
қилган сукук ҳажмининг салмоғи юқорилиги боис, бу
мамлакатдаги ўзгариш бевосита жаҳон тенденциясига ҳам таъсир
қилади. 2015 йилга қадар ўсиш тенденцияси кузатилган бўлса, шу
йилда
Малайзия
марказий
банкининг
қисқа
муддатли
сертификатларга тааллуқли сиёсатининг ўзгариши сабаб кескин
камайиш кузатилган. Эмиссияларнинг асосий қисми нодавлат
сукуклари ва узоқ муддатли давлат сукукларига тегишли бўлган.
Малайзияда 2010-2017 йилларда чиқарилган сукуклар ва
анъанавий облигацияларни биргаликда таққослаш, 60,8 фоизи
сукук 39,2 фоизи облигациялар эканлигини кўрсатади
76
. Бундан
кўринадики, Малайзияда икки компонентли молия тизимидан
самарали фойдаланиб келинмоқда.
75
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market 2013-
2019 маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
76
Malaysian Bond & Sukuk Market An Overview. Malaysian Rating Corporation. 23 April 2018. p8.
-
50.0
100.0
150.0
200.0
250.0
113.5
211.0
122.4
74.7
38.9
51.8
57.8
61
3.14-расм. Туркияда сукукларнинг йиллар кесимидаги
эмиссияси
(млрд. АҚШ доллари)
77
Туркияда сукукларнинг эмиссияси 2010 йилда бошланган
бўлиб, шу йили давлат томонидан бир маротаба 100 млн. АҚШ
доллари қийматида ижара сукуки чиқарилган (3.14-расм).
2011 йилда битта (350 млн. АҚШ доллари) ва 2012 йилда иккита
чиқарилув (2 405 млн. АҚШ доллари) амалга оширилган. Шундан
сўнг, чиқарилувлар сони жадаллик билан ортиб бориб, 2018 йил
якунига келиб, чиқарилувлар сони 372 тага етган ва жами қиймати
27,5 млрд. АҚШ долларини ташкил этган. Шундан 7,7 млрд.
АҚШ долларилик 189 та чиқарилуви 2018 йил ҳиссасига тўғри
келган.
Туркияда ижара сукуки орқали давлат-хусусий шерикчилиги
самарали йўлга қўйилган. 2018 йил якунига қадар эмиссия
қилинган сукукларнинг асосий қисми давлат томонидан чиқарилган
бўлиб, жами эмиссиянинг 52,3 %ини ташкил қилган. Қолган
47,7 %и нодавлат сектори ҳиссаси ҳисобланади. Шунингдек,
маҳаллий инвесторлар учун чиқарилган сукуклар халқаро
сукукларга нисбатан кўпроқ бўлиб, мос равишда 75 % ва 25 %га
тенгдир.
77
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International Islamic Financial Market 2013-
2019 маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
-
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
6.0
7.0
8.0
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
0.1
0.4
2.4
4.7
4.5
2.2
1.9
3.6
7.7
62
3.1-жадвал
Ўзбекистон фонд бозорида қимматли қоғозлар чиқарилуви
(2019 йил)
78
Ҳудуд номи
Чиқарилув
сони (дона)
Оддий акция
(дона)
Имтиёзли
акция
(дона)
Облигация
(дона)
Чиқарилув
суммаси
( млн. сўм)
Қорақалпоғистон
Республикаси
1
297 660
5 180
-
1 241,6
Андижон
вилояти
5
1 090 870 164
-
-
12 539,5
Бухоро вилояти
1
800 000,00
200 000
-
4 000
Жиззах вилояти
5
29 067 639
-
-
35 783,3
Қашқадарё
вилояти
8
692 946 905 578
13 343
-
905 034,3
Навоий вилояти
3
1 253 397 887
-
-
125 938,9
Наманган
вилояти
1
17 661
-
-
26,6
Самарқанд
вилояти
4
37 057 906
1 798
-
5 905,9
Сирдарё вилояти
4
24 260 001
1 587
-
25 352,7
Сурхондарё
вилояти
-
-
-
-
-
Тошкент
вилояти
2
5 189 743 681
-
-
18 235
Фарғона вилояти
9
13 030 791 665
160 315
-
537 015,2
Хоразм вилояти
9
39 361 775
81 959
-
45 688,7
Тошкент шаҳри
78
2 759 209 572
809
109 355 405
300 000
39 158 609,7
Жами
130
3 472 852 144
426
109 819 587
300 000
40 875 371,4
Жаҳоннинг турли мамлакатларида сукук эмиссия қилинган
бўлса-да, мамлакатимизда бу молиявий инструмент мавжуд эмас.
Бундан ташқари мамлакатимиз фонд бозорининг умумий тавсифи
ҳам унинг салоҳиятига мос келмайди.
3.1-жадвалдан
кўриш мумкинки, 2019 йил давомида
Ўзбекистон фонд бозорида қимматли қоғозлардан акция ва
облигация чиқарилган. Ўрганилаётган йил давомида жами
40,87 трлн. сўмдан зиёд қийматдаги қимматли қоғозлар
130 маротаба чиқарилган бўлиб, шундан 300 млрд. сўмлик 5 та
чиқарилув облигациялар ҳиссасига тўғри келади. Йил давомида
чиқарилган қимматли қоғозларнинг 78 таси ёки 39,16 трлн. сўми
Тошкент шаҳрида жойлашган акциядорлик жамиятлари томонидан
амалга оширилган. Мамлакатимиз фонд бозорининг яна бир ўзига
хос жиҳати шуки, акцияларнинг деярли барчаси ёпиқ обуна усули
78
Капитал бозорини ривожлантириш агентлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.
63
билан чиқарилади. 2019 йил давомида 4 та чиқарилув очиқ обуна
усулида бўлиб, қиймати 98,4 млрд. сўмга тенг бўлган. Бошқача
айтганда, фонд бозорига кириб келаётган кимматли қоғозларнинг
аксарияти марказнинг улуши бўлиб, унинг ҳам асосий қисмини
давлат ёки квазидавлат жамиятлари ташкил этади. Бу эса, эркин
муомалага чиқувчи фонд бозори инструментларининг ривож-
ланишига тўсқинлик қилади.
3.2-жадвал
2018-2019 йиллар давомида Ўзбекистонда давлат рўйхатидан
ўтган қимматли қоғозлар қиймати
79
Ҳудуд номи
Чиқарилув сони
(дона)
Чиқарилув суммаси (млн. сўм)
2018
2019
2018
2019
Қорақалпоғистон
Республикаси
3
1
8 191,9
1 241,6
Андижон вилояти
5
5
10 455,8
12 539,5
Бухоро вилояти
6
1
23 923,1
4 000
Жиззах вилояти
5
5
12 870,9
35 783,3
Қашқадарё вилояти
4
8
12 307,4
905 034,3
Навоий вилояти
1
3
1 355 487
125 938,9
Наманган вилояти
2
1
2 862,7
26,6
Самарқанд вилояти
4
4
4 690,4
5 905,9
Сирдарё вилояти
4
4
17 937,8
25 352,7
Сурхондарё вилояти
10
-
28 389,9
-
Тошкент вилояти
5
2
8 645,4
18 235
Фарғона вилояти
7
9
49 398,4
537 015,2
Хоразм вилояти
4
9
29 626,5
45 688,7
Тошкент шаҳри
95
78
12 114 965
39 158 609,7
Жами
155
130
13 679 752,4
40 875 371,4
2019 йил мобайнида чиқарилган қимматли қоғозлар ҳажми
аввалги йилга нисбатан уч баробар ошган бўлса-да, ҳудудлар
кесимидаги тафовут, айниқса, Тошкент шаҳри улушининг мутлақ
устунлиги сақланиб қолган (3.2-жадвал). Қимматли қоғозлар
чиқарилувининг йиллик ҳажмида Тошкент шаҳрининг улуши
2018 ва 2019 йилларда мос равишда 88,5 % ва 95,8 %ни ташкил
этган бўлса, 2019 йилда Сурхондарё вилоятида умуман чиқарилув
амалга оширилмаган. Бунинг асосий омили фонд бозоридаги энг
катта улушни ташкил этувчи давлат акциядорлик жамиятлари
Тошкент шаҳрида жойлашганлиги ҳисобланади. Шунингдек,
2018
йилда
Ўзбекистон
фонд
бозорига
молиявий
инмтрументлардан фақатгина акция эмиссия қилинган. Статистик
79
Капитал бозорини ривожлантириш агентлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.
64
маълумотларни тадқиқ қилиш натижасида Ўзбекистонда қимматли
қоғозлар турлари чекланган-лиги ва бозор учун янги турдаги
молиявий инструментлар чиқариш заруриятининг мавжудлигига
оид хулосага келиш мумкин.
Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси маълумотларига
кўра, 2020 йил 1 январь ҳолатига жами акцияларининг номинал
қиймати 99,2 трлн. сўм бўлган 593 та акциядорлик жамияти мавжуд
бўлиб
80
, шундан 74,6 трлн. сўм (257 та АЖ) давлат ва 5,9 трлн.сўм
(205 та АЖ) хўжалик бошқарув органлари ҳиссасига тўғри келади.
Бошқача айтганда, фонд бозоридаги мавжуд акцияларнинг
81,1 фоизида давлат иштироки мавжуд.
Корея фонд биржаси (КРХ) кўмагида ишлаб чиқилган ва
2016 йилда ишга туширилган Ягона дастурий-техник мажмуа
(www.fondbozori.uz) ва 2017 йилдаги валюта бозорининг либерал-
лашуви республикамиз фонд бозорини ривожлантириш учун
сезиларли туртки бўлди, натижада 2018 йил якунида биржа
савдолари ҳажми 2017 йилдагига нисбатан 2,7 баробарга ортиб,
814,5 млрд. сўмга етди. Аммо 2019 йил якунлари бўйича савдолар
2018 йилга нисбатан 40 %га камайганини кузатиш мумкин
(3.15-расм).
3.15-расм. Ўзбекистон фонд бозоридаги савдо ҳажми
81
Мамлакатимиз фонд бозоридаги савдолар ҳажми умумий
тенденцияда ошиб бораётган бўлса-да, мавжуд салоҳиятга мос
келмайди. 2019 йил давомида амалга оширилган савдолар ҳажми
80
Итоги деятельности Государственного предприятия «Центральный депозитарий ценных бумаг» за 2019 г.,
с 1.
81
www.uzse.uz ва www.elsavdo.uz маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.
0.0
100.0
200.0
300.0
400.0
500.0
600.0
700.0
800.0
900.0
2017
2018
2019
302.6
814.5
495.4
53.3
99.0
55.5
млрд. сўм
млн. АҚШ доллар*
* йил боши ва йил якунидаги курсларнинг арифметик ўртачаси бўйича ҳисобланган
65
2020 йил 1 январь ҳолатидаги акциялар номинал қийматига
нисбатан 0,51 %ни ташкил этган. 2018 йилда эса ушбу кўрсаткич
1,36 %га тенг бўлган.
Таҳлиллардан хулосага келиш мумкинки, Ўзбекистон фонд
бозорида молиявий инструментларнинг тури чекланган, давлат
иштироки юқори ва савдолар ҳажми камлгича қолмоқда.
Тадқиқотимиз объекти ҳисобланган сукуклар мавжуд эмас.
§3.3. Сукук молиявий инструментининг иқтисодиёт
тараққиётига таъсирини эконометрик баҳолаш
Ислом молиясининг сукук инструменти нафақат мусулмон
мамлакатлари, балки мусулмон бўлмаган мамкатларда ҳам
қўлланилмоқда. Сукук банклардан, инвестиция фондлари ва
суғурта компаниялари сингари институционал инвесторлар учун
ликвидликни таъминлашнинг қулай воситаларидан бири сифатида
фойдаланилмоқда.
Таҳлиллар кўрсатмоқдаки, сукуклар эмиссиясининг ортиб
бориши иқтисодиётнинг ўсишига ижобий таъсир кўрсатади.
Бизнинг фикримизча, сукуклар эмиссиялари иқтисодиётга қуйидаги
омиллар туфайли ижобий таъсир қилади: Биринчидан, Шариат
нуқтаи назаридан рибо ва майсир сингари омиллар мавжудлиги
сабаб анъанавий облигацияларга инвестиция қила олмаётган
мусулмонлар жамғармасидан самарали фойдаланилади. Иккинчи-
дан, инвестиция портфелини диверсификациялаш орқали риск
даражасини пасайтириш учун қулай восита ҳисобланади.
Учинчидан, рискни бўлишиш тамойили эмитентни кўпроқ инвести-
цион лойиҳаларни амалга оширишга ундайди. Тўртинчидан,
қимматли қоғозлар бозорининг ривожланиши молиявий секторлар
ўртасидаги рақобатни қўллаб-қувватлайди.
Сукукнинг иқтисодиёт ривожланишига таъсирини баҳолаш-
дан олдин бу борада амалга оширилган ишларни таҳлил қилиш
мақсадида Scopus базасида индексацияланувчи Elsevier нашриёти
томонидан халқаро илмий журналларда чоп этилган мақолалар
ўрганиб чиқилди. Қидирув тизимида “сукук” сўзининг мақола
номи, аннотацияси ва калит сўзларида фойдаланиш хусусиятига
кўра 57 мақола мавжудлиги аниқланди
82
. Ушбу адабиётларни
ўрганиш натижасида ислом молияси ва ислом банклари билан
боғлиқ илмий ишлар кўпайиб бораётганлиги ҳақида хулосага
82
https://www.sciencedirect.com/search/advanced?tak=sukuk&articleTypes=FLA
66
келиш мумкин. Уларнинг таркибида адабиётларнинг илмий
таҳлиллари ҳам мавжуд
83
.
Сукук билан боғлиқ илмий ишлар ҳам ортиб бораётган бўлса-
да, бошқа соҳаларга нисбатан камлигича қолмоқда. Унинг асосий
қисми назарий жиҳатлари, ташкилий масалалари ва унинг ишлаш
механизмига боғлиқ бўлиб қолмоқда. Сукук ва иқтисодий тарақ-
қиёт ўртасидаги боғлиқликлар борасидаги илмий изланишлар
кам
84
.
Ибраҳим ва Минаи
корхоналарга инвестиция жалб этишда
сукукларнинг аҳамияти юзасидан ўрганишлар олиб борган
85
.
Натижалар кўрсатадики, кичикроқ ва инвестицион салоҳияти
юқори бўлган корхоналар сукук эмиссия қилиши мақсадга
мувофиқ. Шунингдек, ҳукуматнинг сукук бозорини қўллаб-
қувватлаши ижобий таъсир доирасига эга.
Тадқиқотлар ЯИМ, истеъмол нархлари индекси ва ишлаб
чиқариш нархлари индекси каби макроиқтисодий омилларнинг
сукук бозори ривожланишига таъсири мавжуд эканлигидан далолат
бермоқда
86
. Аммо инфляция ва банк сектори кўлами сингари айрим
макроиқтисодий кўрсаткичларнинг бу турдаги исломий молиявий
инструментга сезиларли таъсир даражаси мавжуд эмас. Муҳим
жиҳатларидан яна бири мусулмон аҳоли сони сукук бозорининг
ривожига ижобий таъсир этса, этник бўлинишнинг аҳамиятсизлиги
маълум бўлган
87
. Саид ва Грасса изланишларида сукук бозори учун
таъсир этувчи бир неча омиллар 10 та мамлакат кесимида 2003-
2012 йиллар учун тадқиқ қилинган ҳамда якунида қуйидагича
хулосага келинган. Сукук бозори учун сезиларли ижобий таъсир
этувчи омиллар:
- харид қобилияти паритети бўйича ЯИМ аҳоли жон бошига;
- облигациялар бозори ҳажми;
- савдонинг очиқлиги;
- аҳоли сони;
83
Zaher T.S., and Hassan M.K. (2001). A Comparative Literature Survey of Islamic Finance and Banking. Financial
Markets, Institutions and Instruments, 10, 155-199 ва Hassan M., Aliyu S., Paltrinieri A. & Khan A. (2018). A
Review of Islamic Investment Literature. Economic Papers: A journal of applied economics and policy. In Press.
https://doi.org/10.1111/1759-3441.12230
84
Zulkhibri M. (2015). A synthesis of theoretical and empirical research on sukuk. Borsa Istanbul Review, 15, p.
240.
85
Ibrahim, Y., & Minai, M. S. (2009). Islamic bonds and the wealth effects: evidence from Malaysia. Investment
Management and Financial Innovations, 6(1), pp. 184–191.
86
Ahmad N., Daud S.N., & Kefelia Z. (2012). Economic forces and the sukuk market. Procedia: Social and
Behavioral Sciences, 65, pp. 127–133.
87
Said A., & Grassa R. (2013). The determinants of sukuk market development: does macroeconomic factors
influence the construction of certain structure of sukuk? Journal of Applied Finance and Banking, 3(5), pp. 251–267.
67
- аҳоли таркибида мусулмонлар улуши;
- қонун устуворлиги;
- коррупция индекси;
- исломий молияни тартибга солувчи қонунчилик.
Сукук бозорига сезиларли таъсирга эга бўлмаган омиллар:
- инфляция;
- нефть қазиб олиш ҳажми;
- нефть экспорти;
- Дубай инқирози;
- исломий банк кўлами;
- кредит рейтинги;
- этник бўлиниш.
Сукук бозорига кам салбий таъсирга эга омиллар қуйидагилар:
- фоиз ставкаси;
- жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози.
Сукукларнинг иқтисодиётга таъсири борасида амалга оширил-
ган илмий ишлар кам бўлиб, бу борада илк уриниш сукук
эмиссиясининг ЯИМ, ялпи асосий капитал ҳажми ошиши ва савдо
жараёнларига таъсирига йўналтирилган
88
. Ушбу илмий ишда сукук
эмиссиясининг ЯИМ, асосий капитал ҳажми ошиши ва савдо
жараёнларга таъсири 2005-2012 йилларда кўрилган бўлиб, Форс
кўрфази мамлакатлари учун таъсир сезилмаган бўлса-да, барча
эмитент мамлакатлар биргаликда олинганда сукук эмиссияси
ЯИМга ижобий таъсир этиши аниқланган. Ўрганишлар кутилгани-
дек натижа бермаган бўлса-да, янги йўналишга қўл урилганлиги
билан аҳамиятли ҳисобланади. Бу йўналишдаги кейинги изланиш
салмоқли натижаларга эришганлиги билан эътиборга моликдир
89
.
Иш бошқа омиллар ва методнинг танланганлиги билан аввалгиси-
дан фарқ қилади. 2000-2015 йилларда сукук эмиссия қилувчи
мамлакатлар иқтисодий ривожланишига сукукларнинг таъсири
ўрганилган. Ундаги натижага кўра, сукуклар узоқ муддатли давр
учун иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлайди. Бунда корпоратив ва
давлат сукуклари бир хил аҳамият касб этади. Мазкур йўналишни
давом эттирган ҳолда, тадқиқотимизда сукук ривожланишининг
иқтисодиёт тараққиётига таъсири баҳоланган бўлиб, унда қуйидаги
омиллар танлаб олинган:
88
Echchabi A., Abd.aziz H., Idriss U., 2016. Does sukuk financing promote economic growth? An emphasis on the
major issuing countries. Turk. J. Islam. Econ. 3, pp. 63–73.
89
Smaoui H., & Nechi S. (2017). Does sukuk market development spur economic growth? Research in International
Business and Finance, 41, pp. 136-147.
68
муомаладаги сукук ҳажми (
so
) – Малайзия муомаладаги сукук
ҳажми. Сукук бозорининг энг асосий кўрсаткичларидан бири
моделимиз учун таъсир этувчи омил сифатида танланган.
аҳоли жон бошига миллий даромад (
gnipc
) – Малайзия миллий
даромадининг аҳоли жон бошига тўғри келиш кўрсаткичи. Таъсир
этилувчи бу омил аҳоли турмуш даражасини белгилаш учун хизмат
қилади.
3.3-жадвал
Йиллар кесимида Малайзия муомаладаги сукук ҳажми ва
миллий даромадининг аҳоли жон бошига қиймати (Малайзия
ринггитида)
90
Йил
Муомаладаги
сукук ҳажми
(млрд.)
Муомаладаги
сукук ҳажми
(млрд.)*
Аҳоли жон
бошига
миллий
даромад
Аҳоли жон
бошига
миллий
даромад*
2006
105,2
122,8
22116,3
25824,3
2007
135,8
151,1
24376,7
27131,5
2008
152,8
153,8
27423,8
27607,5
2009
172,0
184,4
25189,9
27005,6
2010
181,0
181,0
28194,2
28194,2
2011
349,3
331,2
31068,2
29462,3
2012
474,5
445,6
32179,9
30217,7
2013
512,1
480,2
33412,9
31331,4
2014
576,3
527,4
35820,0
32778,0
2015
607,9
558,5
37210,6
34184,6
2016
661,1
595,8
38990,9
35141,6
2017
759,6
659,3
42341,3
36784,3
2018
844,2
726,5
43784,6
37677,4
*
2010 йилдаги ўзгармас нархларда
Юқоридаги барча қўрсаткичлар 2006-2018 йиллар учун
2010 йилдаги ўзгармас нархларда миллий валютада ҳисобланган
(3.3-жадвал). Маълумотлар Жаҳон банки, Халқаро ислом молия
бозори (IIFM) ташкилоти ва Малайзия қимматли қоғозлар
комиссиясидан олинганлиги таҳлилнинг ишончли бўлиши учун
асос Ҳисобланади.
Тадқиқотнинг асосий мақсади сукук эмиссиясининг аҳоли
даромадларига таъсир даражаси бўйича Малайзия мисолида регрес-
сион ва коррелицион модель тузишдан иборат. Бу моделларни
тузишда ҳозирги кунда эконометрикада кенг қўлланилаётган
90
Malaysian ICM bulletin ва Жаҳон банки маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган
69
“Eviews 9” дастуридан фойдаланамиз. Аҳоли жон бошига миллий
даромад (
gnipc
)га таъсир қилувчи омилни қуйидаги оддий
регрессион ва коррелияцион эконометрик формула кўринишида
ифодалаймиз:
𝑔𝑛𝑖𝑝𝑐
𝑖
= 𝛽
0
+ 𝛽
1
𝑠𝑜
𝑖
+ 𝜀
𝑖
(3.1)
3.4-жадвал
Оддий регрессион ва коррелияцион таҳлил натижалари
(Малайзия мисолида)
91
Боғлиқ ўзгарувчи: Аҳоли жон бошига миллий даромад (ln
gnipc
)
Метод: Энг кичик квадратлар
Маълумотлар: 2006-2018
Кузатувлар сони: 13
Ўзгарувчилар
Коэффициент
Стандарт
хатолик
t-
статистик
Эҳтимоллиги
Муомаладаги сукук
ҳажми (ln
so
)
0.184419
0.018732
9.845261
0.0000
C
9.265272
0.109297
84.77156
0.0000
Детерминация
коэффициенти
0.898081
Боғлиқ ўзгарувчиларнинг
ўртача қиймати
10.33518
Тўғриланган
детерминация
коэффициенти
0.888816
Боғлиқ ўзгарувчиларнинг
стандарт четланиши
0.126198
Регрессиянинг
стандарт хатолиги
0.042080
Акайке мезони
-3.357857
Қолдиқларнинг
квадрат йиғиндиси
0.019478
Шварц мезони
-3.270942
Максимал ўхшашлик
функцияси қиймати
23.82607
Ханнан-Куинн мезони
-3.375722
F-статистикаси
96.92917
Дарбин-Уотсон
статистикаси
0.731932
Эҳтимоллиги
(F-статистикаси)
0.000001
Оддий регрессион ва коррелияцион эконометрик моделни
тузишда натижавий омил ва сабаб омили кўрсаткичлари турли ҳил
бўлгани учун уларни натурал логарифимга ўтказиб, оддий
регрессион ва коррелияцион эконометрик формула кўринишига
келтирамиз.
91
Eviews дастури ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланган.
70
𝑙𝑛𝑔𝑛𝑖𝑝𝑐
𝑖
= 𝛽
0
+ 𝛽
1
𝑙𝑛𝑠𝑜
𝑖
+ 𝜀
𝑖
(3.2)
Юқоридаги (3.2) оддий регрессион ва коррелицион эконо-
мерик моделни тузишда “энг кичик квадратлар усулидан” (Ordinary
least squares) фойдаланган ҳолда амалга оширилади. Бу оддий
регрессион ва коррелицион экономерик модел таҳлилининг
натижаси қуйидаги 3.4-жадвалда келтирилган.
Ушбу келтирилган ҳисоб-китоблар бўйича қуйидаги бир
омилли регрессион модель шаклланди.
𝑙𝑛𝑔𝑛𝑖𝑝𝑐
𝑖
= 9,26 + 0,18𝑙𝑛𝑠𝑜
𝑖
+ 𝜀
𝑖
(3.3)
3.3-жадвалдаги маълумотларнинг регрессион таҳлили кўрса-
тадики, боғлиқ ўзгарувчи ҳисобланган аҳоли жон бошига миллий
даромад (ln
gnipc
)га мустақил ўзгарувчи ҳисобланган муомаладаги
сукук ҳажми (ln
so
)нинг таъсири мавжуд. Тўғриланган детермина-
ция коэффиценти шакллантирилган модель маълумотларига
қанчалик яхши мос келишини кўрсатди. Чунки, тўғриланган
детерминация коэффициенти қанчалик бирга яқин бўлса, мустақил
ўзгарувчи ҳисобланган муомаладаги сукук ҳажми боғлиқ ўзгарувчи
аҳоли жон бошига миллий даромаднинг ўзгариш таъсирини
асослаб беради. Яъни, аҳоли жон бошига миллий даромаднинг
қийматларини хатосиз прогноз қилиш имкониятини беради.
Шаклланган моделда туғриланган детерминация коэффициенти
шуни кўрсатадики, аҳоли жон бошига миллий даромад (ln
gnipc
)ни
89,8
фоиз
моделда шакллантирилган
омил
ҳисобланган
муомаладаги сукук ҳажмига боғлиқдир. Қолган 10,2 фоиз эса
ҳисобга олинмаган бошқа омилларга боғлиқ ҳисобланади. Аҳоли
жон бошига миллий даромад (ln
gnipc
)га таъсир қилувчи омил
ҳисобланган муомаладаги сукук ҳажми таъсири даражаси
коэффициенти 5 фоизлик муҳимлик даражасида аниқланади.
Регрессион моделнинг муомаладаги сукук ҳажми коэффициенти-
даги P-қийматнинг эҳтимоллиги бир фоиздан кичик бўлиб, Мазкур
коэффициентнинг аҳоли жон бошига миллий даромад ўзгаришига
таъсир қилишини англатади. Тузилган регрессион моделдаги
Фишер F-статистикасининг P-қиймати эҳтимоллиги 0,05 дан кичик
бўлиб, ўзгармас ва мустақил ўзгарувчи омилнинг боғлиқ ўзгарувчи
ҳисобланган аҳоли жон бошига миллий даромадга таъсир
қилишини кўрсатади. Тузилган моделнинг прогнозини аниқлаш
учун диагностика таҳлилини амалга оширамиз. Бириничи навбатда,
тузилган
моделда
қолдиқларда
автокорреляция
муаммоси
71
мавжудлигини
текширамиз. Қолдиқлар автокорреляциянинг
Бреуш-Годфри тести орқали аниқланади (3.5-жадвал).
3.5-жадвал
Бреуш-Годфри автокорреляцияси тести натижаси
92
F-статистика
2.712952
Эҳтимоллиги F(4,3)
0.1197
Кузатув*R-квадрат
4.889590
Эҳтимолиги. чи-квадрат(4)
0.0867
Бреуш-Годфри тести натижасидан келиб чиқан ҳолда
қолдиқлар ўртасида автокорреляция мавжуд эмас. Чунки R-квадрат
эҳтимоллиги даражаси 0,05 дан катта бўлиб, ноль гепотеза, қолдиқ-
ларнинг автокорреляция мавжуд эмас гепотезасини қабул қилади.
Бреуш-Годфри автокорреляцияси тестидан кейин, қолдиқларнинг
гетероскедастик тестини амалга оширамиз. Гетероскедастик тест
Бреуш-Паган-Годфри тести орқали аниқланади (3.6-жадвал).
3.6-жадвал
Бреуш-Паган-Годфри гетероскедастик тести натижаси
93
F-статистика
3.048468 Эҳтимоллиги F(1,7)
0.1086
Кузатув*R-квадрат
2.820954 Эҳтимолиги. чи-
квадрат(1)
0.0930
Умумий квадрат
йиғиндисини тушинтириш
1.063535 Эҳтимолиги. чи-
квадрат(1)
0.3024
Бреуш-Паган-Годфри гетероскедастик натижасидан келиб
чиққан ҳолда қолдиқлар ўртасида гетероскедастик мавжуд эмас.
Чунки R-квадрат эҳтимоллиги даражаси 0,05 дан катта бўлиб,
нолинчи гепотеза кўрсатади-ки, қолдиқларнинг гетероскедастик
мавжуд эмас гепотезасини қабул қилади. Яъни тузилган модель
қолдиқлари гомоскедастик тебранишга эга. Диагностика тестлари
англатади-ки, тузилган моделда қолдиқларда автокорреляция
мавжуд бўлмаса, қолдиқларда тебраниши гомоскедастик бўлиши
моделни прогноз қилиш имкониятини беради.
92
Eviews дастури ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланган.
93
Eviews дастури ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланган.
72
0
1
2
3
4
5
6
-0.05
0.00
0.05
Series: Residuals
Sample 2006 2018
Observations 13
Mean
-1.23e-15
Median
0.007766
Maximum
0.056560
Minimum
-0.073922
Std. Dev.
0.040288
Skewness
-0.375079
Kurtosis
2.053142
Jarque-Bera 0.790441
Probability
0.673532
3.16-расм. Қолдикларнинг нормал тақсимоти тести
94
Қолдиқларнинг нармал тақсимоти тести натижасидан келиб
чиққан ҳолда қолдиқлар ўртасида нармал тақсимот мавжуд. Чунки
R-квадрат эҳтимоллиги даражаси 0,05 дан катта бўлиб, ноль
гепотеза кўрсатади-ки, қолдиқларнинг нармал тақсимоти мавжуд
гепотезани қабул қилади. Яъни тузилган модель қолдиқлари
тебраниш нормаллигига эга (3.16-расм).
Хулоса қилиб таъкидлаш мумкинки, бошқа омилларни (ceteris
paribus) ҳисобга олмаган ҳолда муомаладаги сукук ҳажми 1 фоизга
ошиши аҳоли жон бошига миллий даромад 0,18 фоизга ошишига
олиб келади.
Ўтказилган тадқиқотимизда сукукнинг иқтисодиётга ижобий
таъсири борасидаги гипотеза яна бир бор ўз тасдиғини топди.
Шунга кўра мусулмонлар кўп истиқомат қилувчи мамлакатларда
аҳоли даромадини оширишнинг бир омили сифатида сукукларнинг
эмиссиясидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Бунда ўрта ва узоқ
суддатли сукуклар макроиқтисодий нуқтаи назаридан самарадор-
лироқ ҳисобланади. Шу кунга қадар сукукни жорий этмаган ёки
ушбу молиявий инструментдан кам фойдаланаётган мамлакатлар
иқтисодиётига туртки бериш учун қулай имконият сифатида
қараймиз.
94
Eviews дастури ёрдамида муаллиф томонидан тайёрланган.
73
IV БОБ. ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИГА СУКУКНИ
ЖОРИЙ ҚИЛИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ
§4.1. Халқаро тажрибада сукукни жорий этишнинг илғор
механизми
Ислом молияси тизимида янги молиявий инструмент сифати-
да сукук эмиссия қилишни Малайзия бошлаб берганлиги ва энг
асосийси, бу мамлакатда катта тажриба тўпланганлиги сабабли
сукукларни фонд бозорига жорий этишда Малайзия тажрибасини
чуқурроқ ўрганиш мақсадга мувофиқ.
Шунингдек, сукук эмиссияси ҳажми бўйича юқори ўринларда
турувчи мамлакатларга нисбатан Малайзия иқтисодиётининг
таркибий тузилиши Ўзбекистонга яқинлиги (4.1-жадвал) сукук
билан боғлиқ тажрибани ўрганишда иқтисодиётимиз учун мақбул
мамлакат ҳисобланади. Шу билан бирга таъкидлаш лозимки,
Малайзия, Глобал ислом молияси индекси (GIFR) бўйича
2016-2017 йилларда энг юқори ўринда қайд этилган
95
.
4.1-жадвал
Ўзбекистон ва Малайзиянинг айрим макроиқтисодий
кўрсаткичлари
96
№
Иқтисодий кўрсаткичлар
Ўзбекистон
Малайзия
1.
ЯИМ ўсиш суръати
(%, 2018)
5,1
4,8
2.
ЯИМ секторлар кесимида
(%,
2018)
қишлоқ хўжалиги
саноат
хизмат кўрсатиш
28,1
36,4
35,5
7,9
38,7
53,4
3.
Аҳоли сони
(млн. нафар, 2018)
32,96
31,53
4.
Мусулмон аҳолининг улуши
(%,
2018)
88
61,3
Алоҳида таъкидлаш керакки, Малайзия тажрибасини
ўрганаётганда сукукларнинг жорий этилиш босқичлари, тартибга
солиниш фаолияти ва ҳуқуқий асосларига алоҳида эътибор бериш,
сукукларнинг ишлаш механизмлари ва методологиясини халқаро
стандартлардан ўрганиш талаб этилади.
Малайзияда
ислом молияси бўйича илк ҳаракатлар 1969 йили
бошланади ва ҳукумат томонидан мамлакатдаги биринчи исломий
95
Global islamic finance report 2017. p48.
96
data.worldbank.org ва www.cia.gov маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
74
молиявий муассаса – Ҳожилар фонди
(Lembaga Tabun Haji)
тузилади
97
. Аввалига маблағлар Малайзия Молия вазирлигидаги
махсус ҳисоб рақамда йиғилиб борилган бўлса, кейинчалик
уларнинг тез суръатларда ортиб бориши сабабли улардан самарали
фойдаланиш мақсадида ислом тамойилларига мос келувчи махсус
банк очиш талаби юзага келган.
1980 йилда Малайзияда ўтказилган иқтисодий конгрессда
ислом банкларини очиш бўйича ҳукуматга таклиф билан чиқилган
бўлса, 1981 йили Ислом тараққиёти концепцияси бўйича миллий
семинар иштирокчилари эса ислом банклари тўғрисида қонун
қабул қилиш таклифини беради. Малайзия ҳукумати таклифларни
кўриб чиқиш ва масалани ўрганиш учун Ислом банклари
фаолиятини ўрганиш бўйича миллий ижро қўмитаси
(National
Exective Islamic Banking Committee)
ни ташкил этади.
Қўмита томонидан Миср ва Судан ислом банклари фаолияти
ўрганилган ҳолда 1982 йили ислом тамойилларига асосланган банк
ташкил этиш, ислом банклари тўғрисида махсус қонун қабул
қилиш, ислом банкларининг ҳар бирида шариат кенгашлари
тузилиши лозимлиги сингари таклифларни ўз ичига олган хулосаси
тақдим этилади ва бунинг натижасида 1983 йилда “Ислом банклари
фаолияти тўғрисида”ги қонуни қабул қилинади. Бундан ташқари,
“Қимматли қоғозлар индустрияси тўғрисида”
ва
“Қимматли
қоғозлар тўғрисида”
ги қонунларга ислом тамойилларига асос-
ланган қимматли қоғозларни эмиссия қилиш имкониятини
беришни кўзда тутувчи тегишли ўзгартиришлар киритилади.
1983 йилда Малайзияда биринчи ислом банки – Bank Islam Malaysia
Berhad фаолиятини бошлайди. Банкка ҳожилар фонди маблағ-
ларининг катта қисми ўтказилади.
Тадқиқотлар кўрсатадики, Малайзия қимматли қоғозлар
бозори
5
та
ташкилот
томонидан
тартибга
солинган.
Ривожланаётган бозорда тартибга солувчи органларининг кўплиги
бозор иштирок-чиларига қийинчилик туғдирган ва кенгайиб
бораётган бозор муаммоларини тезкор ҳал этишга бевосита
тўсқинлик қилган. Шу сабабли Малайзия қимматли қоғозлар
бозорини тартибга солувчи ягона орган тузиш учун ишлаб
чиқилган ҳужжат 1992 йил мамлакат парламентида тасдиқланади.
97
И.А.Зарипов. Малайзия – флагман исламских финансов // Вестник финансового университета. 2016. №4.
с121.
75
Қонун кучга кириш вақти – 1993 йил 1 мартдан Қимматли қоғозлар
бўйича комиссия расмий фаолиятини бошлайди.
Қимматли қоғозлар бўйича комиссия фонд бозори, хусусан,
сукук ва ислом капитал бозорини ривожлантиришга масъул орган
ҳисобланади
98
.
Комиссия фаолиятини унинг раиси бошқаради ва Кузатув
кенгаши орқали тайинланади. Кузатув кенгаши такиби 9 кишидан
иборат (4.1-расм).
4.1-расм. Малайзия қимматли қоғозлар бозорини тартибга
солиш тизимининг таркибий тузилмаси
99
Кенгаш аъзолари Малайзия Молия вазирлиги томонидан
тайинланади. Комиссия таркибида исломий қимматли қоғозлар
методологияси ва бозорини ривожлантириш учун алоҳида шариат
департаменти ҳамда ислом капитал бозорини ривожлантириш
бўлими фаолият юритади. Бундан ташқари, исломий қимматли
қоғозлар бўйича юзага келувчи саволларга ислом тамойилларига
асосланган жавоб излаш ва муаммоли вазиятларни ҳал этиш
мақсадида Комиссия таркибида мустақил Шариат маслаҳат
кенгаши тузилади. Кенгаш чиқарилаётган исломий қимматли
қоғозларнинг ислом тамойилларига мос келиши ёки мос келмас-
лиги юзасидан текширувлар ўтказади, Комиссиянинг ислом
капитал бозори фаолиятига оид таклифларини беради, маълум вақт
оралиғида ислом тамойилларига мос келувчи қимматли қоғозлар
рўйхатини эълон қилиб боради. Шариат маслаҳат кенгаши ўз
98
https://www.sc.com.my/about/about-the-sc
99
ACT 498, Securities Commission Malaysia Act 1993 (Incorporating latest amendment – Act A1539/2017),
Malaysia ва https://www.sc.com.my/api/documentms/download.ashx?id=06ab8eaf-9260-4ed1-9dbf-3621941fcfe7
маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
Молия вазирлиги
Кузатув кенгаши
(9 киши)
Қимматли қоғозлар бўйича комиссия ижро
органи
Департамент ва бўлимлардан иборат таркибий
тузилма, хусусан, шариат департаменти ва ислом
капитал бозорини ривожлантириш бўлими
76
фаолиятини 1996 йилдан бошлаган ва ислом капитал бозоридаги
баҳслар юзасидан мамлакатдаги олий қўмита ҳисобланади.
Қимматли қоғозлар бўйича комиссия ташкил этилган вақтда
Малайзия ислом молия бозорини ривожлантириш бўйича узоқ
муддатга мўлжалланган йўл харитаси ишлаб чиқилган бўлиб, йўл
харитаси мамлакатнинг бутун молиявий тизимини ислоҳ қилиш
билан бир вақтда амалга оширилган.
2004 йилдан бошлаб, Малайзияда Вақф ва Закот фондлари
ривожи учун алоҳида эътибор берила бошлаган бўлса, 2006 йилдан
халқаро даражада ислом молия тизими тараққиётига жиддий туртки
берувчи қадам ташланган. Соҳа бўйича фан ва таълим институт-
ларининг ташкил этилиши бугунги кунда Малайзиянинг халқаро
миқёсда етакчилардан бўлишида муҳим омил сифатида хизмат
қилди. Малайзия Марказий банки ва Қимматли қоғозлар бўйича
комиссия ташаббуси билан қуйидагилар ташкил этилган:
- Малайзия
халқаро ислом молия маркази
(Malaysia
International Islamic Financial Centre – MIFC)
;
- Ислом молияси таълими халқаро маркази
(International
Centre Education for Islamic Finance – INCEIF)
;
- Ислом молияси бўйича халқаро шариат тадқиқот академияси
(International Shari’ah Research Academy for Islamic Finance – ISRA)
;
Бундан ташқари, кўплаб олий таълим муассасалари, илмий ва
халқаро марказлар ислом молияси билан шуғулланиб келмоқда.
Малайзия ислом молияси бўйича жаҳон марказига айланиб
бормоқда. Ислом молияси бўйича халқаро стандартларни ишлаб
чиқувчи Ислом молиявий хизматлари кенгаши
(Islamic Financial
Services Board – IFSB)
нинг штаб квартираси Куала-Лумпурда
жойлашган.
2007 йилда исломий қимматли қоғозларни чиқаришнинг
асосий тамойилларини ҳам ўз ичига олувчи
“Капитал бозори ва
қимматли қоғозлар тўғрисида”
ги қонун қабул қилинади.
2013 йилда Малайзия молия тизими икки компонентли
эканлигининг ҳуқуқий асосини кўрсатувчи иккита қонун қабул
қилинади:
“Исломий молиявий хизматлар тўғрисида”
ги ва
“Молиявий хизматлар тўғрисида”
ги қонунлар.
77
4.2-жадвал
Малайзияда исломий қимматли қоғозлар ривожланишининг
асосий босқичлари
100
Йил
Амалга оширилган чора-тадбирлар
1969
Ҳожилар фонди тузилиши
1983
- “Ислом банклари тўғрисида”ги қонун қабул қилиниши;
- Биринчи исломий банк фаолияти йўлга қўйилиши;
- “Қимматли қоғозлар индустрияси тўғрисида”ги ва “Қимматли
қоғозлар тўғрисида”ги қонунларга тегишли ўзгартиришлар
киритилиши
1990
Биринчи сукук эмиссия қилиниши
1993
Қимматли қоғозлар бўйича комиссия ташкил этилиши
1996
Қимматли қоғозлар бўйича комиссия таркибида Шариат кенгаши
тузилиши
2000
Ислом молиясини ривожлантириш бўйича 10 йилга мўлжалланган
чора-тадбирлар режаси қабул қилиниши
2006
Малайзия халқаро ислом молия маркази (MIFC), Ислом молияси
таълими халқаро маркази (INCEIF) ва Ислом молияси бўйича
халқаро шариат тадқиқот академияси (ISRA) ташкил этилиши
2007
“Капитал бозори ва қимматли қоғозлар тўғрисида”ги қонун қабул
қилиниши
2013
“Исломий молиявий хизматлар тўғрисида”ги ва “Молиявий
хизматлар тўғрисида”ги қонунлар қабул қилиниши
Изланишлар кўрсатадики, исломий қимматли қоғозларни,
умуман, исломий молия тизимини молия бозорига жорий этган
барча мамлакатларда ҳам натижа кутилганидек муваффақиятли
бўлмаган. Бунга бир қанча омиллар таъсир этган бўлиб, қуйида
Қозоғистон ва Озарбайжондаги сабабларга тўхталиб ўтамиз.
Қозоғистонда
ислом молияси тизимини ривожлантиришда
юзага келаётган асосий муаммолар:
1. Ислом молияси ҳанузгача бошланғич босқичда сақланиб
қолмоқда. Бунинг сабаби, бозорда етарли талаб мавжуд эмаслиги ва
натижада, ислом молияси инструментларидан жуда кам даражада
фойдаланилаётганлиги.
100
https://www.tabunghaji.gov.my/,
www.bnm.gov.my/documents/act/en_ib_act.pdf,
https://www.sc.com.my/regulation/acts
ва
http://www.bnm.gov.my/index.php?lang=en&ch=en_legislation
маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
78
2015 йил ҳолатига Қозоғистондаги ислом банки активлари жами
банк активларининг 0,08 %ини ташкил этган
101
.
2. Ислом молиясини жорий этиш ва ривожлантиришда
тизимли ёндашув яратилмаган.
3. Ислом молияси учун алоҳида қонун мавжуд эмас, у умумий
қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Амалдаги мавжуд
қонунчиликнинг ислом молияси билан уйғунлиги таъминланмаган.
Мисол учун муробаҳа келишуви савдо фаолияти сифатида қаралиб,
ҚҚС солинади. Бу, ўз навбатида, ислом молияси инструмент-
ларининг бозордаги рақобатбардошлик даражасини тушириб
юборади.
4. Хорижий молия ташкилотларига мамлакатда ислом молия-
си хизматларини кўрсатиш учун рухсат берилмаган.
5. Аҳолида ислом молияси бўйича зарур тушунча ва
саводхонлик етишмаганлиги ислом молиясидан фойдаланишда
мураккабликни келтириб чиқарган.
Озарбайжонда
ислом молияси тизимини ривожлантиришда
юзага келаётган асосий муаммолар:
1. Қонунчиликда ислом молияси учун етарли асослар
яратилмаган ва ислом молиясининг тушунчалари, механизмлари
етарли даражада ёритиб берилмаган. Шариат тамойиллари бўйича
фаолият юритувчи муассасалар алоҳида категория сифатида
ажратилмаган.
2. “Наследие” номли Озарбайжоннинг халқаро журналида чоп
этилган мақолада ислом молиясини ривожлантириш учун ҳукумат
томонидан етарли даражада эътибор берилмаганлигига урғу
берилган
102
.
3. Кадрлар танқислиги ва амалий тажрибанинг етишмаслиги.
4. Хорижий молиявий ташкилотларинг мамлакатдаги ишти-
роки чекланганлиги.
Ўрта Осиё мамлакатларидан
Қирғизистонда
ҳам гарчи қонун
даражасида бўлмаса ҳам, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда сукуклар
ҳақида тушунчалар киритила бошлаган. Қирғизистон фонд биржаси
директорлар кенгаши раиси Абдулатип Султановнинг сўзларига
кўра, хорижий инвесторлар учун Қирғизистон эмитентларининг
сукукларига қизиқиш паст даражада эканининг сабабларидан бири
махсус қонун мавжуд эмаслигидир. Бу мамлакатда ҳуқумат қарори
101
Шаймерден Чиканаев. Исламское финансирование в Казахстане. Grata International. с2.
102
Фуад Алиев. Исламское финансирование в Азербайджане //ISR, Наследие, Heritage. 2010. № 1 (43). с58.
79
билан тасдиқланган сукуклар тўғрисидаги низом амал қилади
103
.
Аниқроқ айтганда, ҳукумат томонидан “Исломий молиялаштириш
бўйича чиқариладиган қимматли қоғоз (сукук)лар тўғрисида”ги
қоидалар тасдиқланган
104
. Унда сукукларнинг бешта тури ёритил-
ган.
Шунингдек,
Тожикистонда
ислом молия тизимидан исломий
банк хизматлари йўлга қўйилган бўлса-да, сукук эмиссияси бўйича
бирор ҳаракат амалга оширилганлиги маълум эмас.
Юқоридаги жиҳатлардан ислом молиясини жорий этишда
тизимли ёндашув, кадрлар тайёрлаш, тўлиқ ҳуқуқий асосни
яратиш, амалий тажрибага бой ташкилотлар кўмагидан фойда-
ланиш сингари масалаларни ҳам қамраб олган ҳолда копмлекс
чора-тадбирларни амалга ошириш зарур эканлиги тўғрисида
хулосага келиш мумкин.
§4.2. Ўзбекистон иқтисодиётига сукукни жорий этишнинг
ташкилий-ҳуқуқий асосларини шакллантириш йўналишлари
Мамлакатимизда жадал ислоҳотлар амалга оширилаётган
вақтда уларни амалга ошириш учун молиявий ресурсларни
самарали жалб этиш муҳим аҳамият касб этади. Молиявий ресурс
жалб этишнинг қулай йўлларидан бири қарз қимматли қоғозларини
чиқариш ҳисобланади. Аммо Ўзбекистон шароитида облигациялар
эмиссияси талаблари анча юқори бўлган тизим ҳисобланади. Шуни
инобатга олган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2019 йил 24 январдаги ПҚ-4127-сонли “Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини ривожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил
этиш тўғрисида”ги қарорида бир қатор устувор йўналишларни ўз
ичига олган
Капитал бозорини ривожлантириш стратегияси
ни
ишлаб чиқиш вазифаси белгиланган, хусусан:
- хорижда муваффақиятли синовдан ўтган илғор ёндашувлар-
дан фойдаланиш орқали барча тоифадаги инвесторлар учун капитал
бозорининг қулайлигини ошириш;
- банк
томонидан
кредитлашнинг
самарали
муқобил
механизмини яратиш;
103
Мокина Л.С. Исламские ценные бумаги как источник финансирования инвестиционных проектов и
перспективы их размещения на финансовом рынке России // Российское предпринимательство, 2017.
Том 18. №22. С.3441.
104
Хасанов Х. Ахлоқий (исломий) молиялаштириш тизими – инновацион молиялаштириш востиаси
сифатида (Ўзбекистон ва МДҲ мисолида). “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон
журнали. № 5, 2017 й.
80
- капитал бозорини замонавий талабларга мос кадрлар билан
таъминлашнинг барқарор тизимини ривожлантириш.
Юқорида кўриб ўтилган исломий қимматли қоғозлар ва уни
Ўзбекистон фонд бозорига жорий этиш юзасидан қуйида
бериладиган таклифлар айнан шу бандларга тўлиқ мос келиши
билан аҳамиятлидир.
Сукуклар ишлаб чиқилишининг энг асосий сабабларидан бири
анъанавий облигациялардан ислом тамойилларига мос келмаслиги
учун фойдалана олмаётган тоифадаги инвесторларнинг маблағ-
ларини самарали йўналтириш ҳисобланади. Банк кредитларининг
муқобили ҳисобланган ушбу инструмент жаҳон тажрибасида ўзини
оқлаб, мунтазам ривожланиб бормоқда. Бундан ташқари анъанавий
молия тизимида фойдаланилмаётган маблағлар
“хуфёна иқтисо-
диёт”
таркибига ўтиб кетиб қолиш даражасини ҳам камайтиради,
яъни исломий қимматли қоғозларни жорий этиш “хуфёна
иқтисодиёт”ни камайтиришнинг бир омили сифатида хизмат
қилади. Бу эса, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил
17 январдаги ПФ-5635-сонли “2017-2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши
бўйича ҳаракатлар стратегиясини “Фаол инвестициялар ва ижти-
моий ривожланиш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури
тўғрисида”ги фармони 1-иловасининг 51-бандига тўлиқ мос келади.
Жаҳон фонд бозорида ривожланиб бораётган сукукларни
Ўзбекистонга
ҳам
жорий
этиш
истиқболли
инструмент
ҳисобланади. Ҳар қандай янги тизим самарали ишлаши учун унинг
ҳуқуқий асоси шакллантирилган бўлиши лозим. Шунга кўра,
Ўзбекистон фонд бозорида қимматли қоғозлар фаолиятини
тартибга солишга доир норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул
қилинган.
“Қимматли
қоғозлар
бозори
тўғрисида”ги
ва
“Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя
қилиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари ҳамда
Қимматли қоғозлар эмиссияси ва эмиссиявий қимматли қоғозлар
чиқарилишларини давлат рўйхатидан ўтказиш қоидаларини
сингари қонуности норматив ҳужжатлари шулар жумласидандир.
Тадқиқот объекти сифатида ўрганилган сукуклар ўз
хусусиятига кўра акция ҳам, облигация ҳам таркибига кирмайди,
аммо мушорака сукуки оддий акцияга анча яқин қимматли қоғоз
ҳисобланади ва эмитентни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқини
беради. Шу нуқтаи назардан Ўзбекистон шароитида мушорака
81
сукукининг ўрнига шариат талабларига мос келувчи оддий
акциялардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Шу сабабли қуйида
сукукларни Ўзбекистон фонд бозорига жорий этиш учун
билдирилган фикр-мулоҳазаларда мушорака сукуки истисно
қилинган.
Сукукларнинг қолган турлари: мудораба, муробаҳа, ижара,
салам ва истисно сукуклари эмитент учун молиявий шерикчилик ва
кредиторлик қарздорликни ифодалаганлиги учун облигацияларнинг
хусусиятларини кўпроқ намоён этади. Шунингдек, Ўзбекистон
қонунчилигида облигация – эмиссиявий қимматли қоғоз бўлиб, у
облигацияни сақловчининг облигациянинг номинал қийматини ёки
бошқа мулкий эквивалентини облигацияни чиқарган шахсдан
облигацияда назарда тутилган муддатда олишга, облигациянинг
номинал қийматидан қатъий белгиланган фоизни олишга бўлган
ҳуқуқини ёхуд бошқа мулкий ҳуқуқларини тасдиқлайди
105
. Ушбу
расмий таърифдан тадқиқот учун муҳим бўлган қуйидаги мазмунни
чиқариш мумкин бўлади: облигация – эмиссиявий қимматли қоғоз
бўлиб, у облигацияни сақловчининг облигацияни чиқарган шахсдан
облигацияда назарда тутилган муддатда олишга бўлган мулкий
ҳуқуқларини тасдиқлайди. Бу мазмуннинг таркибига мудораба,
муробаҳа, ижара, салам ва истисно сукукларини ҳам киритиш
мумкин. Шу нуқтаи назардан бу турдаги сукукларни облигация-
нинг тури сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Шу
сабабли қуйида сукукларни Ўзбекистон фонд бозорига жорий этиш
учун билдирилган фикр-мулоҳазаларда мудораба, муробаҳа, ижара,
салам ва истисно сукуклари тушунилади.
Мамлакатимиз қонунчилигида икки хил турдаги облигация-
ларга таъриф берилган
106
:
инфратузилма облигациялари – ишлаб чиқариш инфратузил-
масини ва бошқа инфратузилмани барпо этиш ва (ёки) реконс-
трукция қилишни молиялаштириш учун пул маблағларини жалб
этиш мақсадида хўжалик жамиятлари ва давлат корхоналари
томонидан чиқариладиган облигациялар;
корпоратив облигациялар – акциядорлик жамиятлари ва
ўзининг ташкилий-ҳуқуқий шаклидан қатъи назар тижорат банк-
лари томонидан чиқариладиган облигациялар.
105
Ўзбекистон Республикаси “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонуни, 1-модда.
106
Ўзбекистон Республикаси “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонуни, 1-модда.
82
Шунингдек, фоизли, дисконтли, ютуқли ва мақсадли
(фоизсиз) облигациялар чиқарилиши мумкинлиги белгиланган.
Бундан мақсадли облигацияларгина сукук эмиссияси учун мақбул
ечим эканлиги кўринади.
Мақсадли (фоизсиз) облигациялар бўйича даромад товар
(хизмат) кўринишида белгиланади. Қайси товар (хизмат) асосида
чиқарилганлигини кўрсатиш мақсадли облигацияларнинг мажбу-
рий реквизити ҳисобланади
107
. Облигациялар бўйича даромад товар
(хизмат) кўринишида белгиланган.
Солиқ кодексида “фойдада иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлган
облигациялар”
108
тушунчасидан фойдаланилган бўлиб, у ҳақида
Солиқ кодекси ва бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатларда изоҳ
келтирилмаган.
Мақсадли кўринишдаги инфратузилма ёки корпоратив
облигациялар чиқариш мураккабликни келтириб чиқаради.
Корпоратив облигациялар яъни сукукларнинг ташкилий-ҳуқуқий
шакли акциядорлик жамияти ёки масъулияти чекланган жамият
бўлмаган бошқа жамиятлар ва инвестицион лойиҳадан бошқа
фаолият билан шуғулланувчи акциядорлик жамиятлари сукук
эмиссия қила олмайди. Сукук эмиссияси учун ташаббускор
акциядорлик жамияти шаклидаги SPV ташкил этиши лозим. Лекин
Ўзбекистон қонунчилигида SPV ташкил этиб, сукук эмиссия қилиш
учун чеклов мавжуд. Ташкил этилган корхона камида 1 йил ижобий
молиявий кўрсаткичлар билан фаолият юритиши талаб этилади.
Ўзбекистон Республикасининг “Қимматли қоғозлар бозори
тўғрисида”ги қонуннинг 6-моддасида корпоратив облигацияларни
эмиссия қилувчи эмитент кейинги бир йилда рентабеллик, тўловга
қобилиятлилик, молиявий барқарорлик ва ликвидлиликнинг
аудиторлик ташкилоти хулосалари билан тасдиқланган ижобий
кўрсаткичларига эга бўлиши, шунингдек, қонун ҳужжатларида
белгиланган тартибда мустақил рейтинг баҳосини олиши талаб
этилади. Аввалги бобда ўрганилган сукук эмиссия қилувчи SPVга
қўйилган талаб инобатга олинса, эмитент бир йиллик
рентабелликка эга фаолиятдан воз кечиши ёки шу лойиҳани
секюритизация қилиш ҳисобига кенгайтириши лозим. Иккала
107
Қимматли қоғозлар эмиссияси ва эмиссиявий қимматли қоғозлар чиқарилишларини давлат рўйхатидан
ўтказиш қоидалари, 29-банд.
108
Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 206 ва 351-моддалари
83
ҳолатнинг ҳам эмитент манфаатларига зид келиб қолиш эҳтимол-
лиги юқори бўлади.
Аммо юқоридаги босқичлардан ўтиб, сукук чиқарилган
тақдирда ҳам акциядорлик жамияти шаклидаги SPV ташкил этиш
механизми акциядорлик жамиятлари учун қўйилган талаблар
109
сабабли бошқарув харажатларини оширади ва сукукларнинг
даромадлилик даражасини пасайтиради. Натижада бу турдаги
исломий қимматли қоғознинг бозордаги рақобатбардошлилик
даражасини пасайтириб юборади. Бунда жамият масъулияти
чекланган жамият шаклидаги алоҳида шўъба корхона ташкил
этиши ёки уни этмай туриб бухгалтерия ҳисобини махсус счётларда
ҳам юритиши лозим.
Ўрганишлар натижасида шундай хулосага келиш мумкинки,
сукукларни корпоратив облигация сифатида эмиссия қилиш кўп
вақт ва харажат талаб этганлиги билан амалда деярли имконсиз
бўлиб қолмоқда.
Инфратузилма облигациялар яъни сукукларни ташкилий-
ҳуқуқий шаклидан қатъий назар барча хўжалик жамиятлари
чиқариши мумкин бўлса-да, унга қўйилган биргина талаб, унинг
тижорат мақсадида чиқарилишини чеклаб қўяди. Ўзбекистон
Республикасининг “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги
қонуннинг 6-моддасида инфратузилма облигацияларини жойлаш-
тиришдан олинган маблағлардан Ўзбекистон Республикаси
Президентининг ёки Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-
сининг қарорида назарда тутилган лойиҳани молиялаштириш учун
фойдаланилиш лозимлиги белгиланган.
Шунингдек, чиқарилиш бўйича қўшимча таъминот қўйиш ва
инфратузилма облигациялари бўйича эмитентнинг мажбуриятлари
улар тўлиқ муомаладан чиқарилгунига қадар белгиланган тартибда
суғурталаш мажбурияти сукукнинг чиқариш харажатларини
оширади ва бозордаги бошқа турдаги қимматли қоғозларга
нисбатан рақобатбардошлик даражасини камайтиради.
Хулоса шуки, амалдаги тартибга кўра, сукук эмиссия қилиш
имконсиз ва молиявий жиҳатдан самарасиз бўлиб қолмоқда.
Қимматли қоғоз сифатида сукук билан боғлиқ солиқ
тўловлари конунчилигимизда ижобий кўринишга эга.
109
Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Акциядорлик жамиятларида корпоратив
бошқарув тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2014 йил 2 июль 176-сонли
қарори ва Қимматли қоғозлар бозорида ахборот тақдим этиш ва эълон қилиш қоидалари (Ўзбекистон
Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2012 йил 31 июлда рўйхатдан ўтказилди, рўйхат рақами 2383).
84
Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Солиқ
кодексининг 337- ва 381-моддаларига кўра Ўзбекистон Республика-
сининг резиденти бўлган юридик ва жисмоний шахсларига
дивидендлар ва фоизлар тарзида тўланадиган даромадларга
5 фоизли ставка бўйича, 353- ва 382-моддаларига кўра, Ўзбекистон
Республикасининг норезиденти бўлган юридик ва жисмоний шахс-
ларига дивидендлар ва фоизлар тарзида тўланадиган даромадларга
10 фоизли ставка бўйича солиқ солинади. Сукукдан олинадиган
даромад фоизлар тарзида тўланадиган даромадлар таркибига
киради. Кодекснинг 22-моддасига мувофиқ фоизлар ҳар қандай
турдаги қарз талабларидан олинган даромад, шу жумладан
облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар, шунингдек, депозит
қўйилмалар ва бошқа қарз мажбуриятларидан олинган даромад
ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасининг “Қимматли қоғозлар бозори
тўғрисида”ги қонуннинг 16-моддасида Фонд биржасида эмис-
сиявий қимматли қоғозларга доир битимлар тузилганда сотувчи
(бундан эмитент мустасно) Ўзбекистон Республикаси Давлат
бюджетига битим суммасининг 0,01 фоизи миқдорида йиғим
тўлайди. Бунда сотувчи, шу жумладан Ўзбекистон Республикаси
норезидентининг тузилган битим бўйича даромадларига юридик
шахслардан олинадиган фойда солиғи ва жисмоний шахслардан
олинадиган даромад солиғи солинмайди.
Сукук эмиссияси учун талаб этилган SPVни алоҳида жамият
шаклида тузиладиган бўлса, унинг ташкилий-ҳуқуқий шаклини
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексида кўриб чиқиш
мумкин. SPV фақат аввалдан белгиланган инвестицион лойиҳа
билан шуғулланиши ва бошқа лойиҳаларда иштирок этмаслиги
учун у акциядорлик жамияти, масъулияти чекланган жамият ёки
унитар корхона сифатида ташкил этилиши лозим.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 70-мод-
дасида ўзига бириктириб қўйилган мол-мулкка нисбатан мулкдор
томонидан мулк ҳуқуқи берилмаган тижоратчи ташкилот унитар
корхона ҳисобланиши ва унитар корхонанинг мол-мулки бўлинмас
эканлиги ҳамда у қўшилган ҳиссалар (улушлар, пайлар) бўйича, шу
жумладан корхона ходимлари ўртасида ҳам, тақсимланиши мумкин
эмаслиги белгилаб қўйилган. Бу талаб сукук шартномалари бўйича
мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи билан мос келмайди ва SPVни унитар
корхона сифатида фаолият юрита олмаслигини билдиради.
85
Акциядорлик жамияти ва масъулияти чекланган жамият
шаклида ташкил этилган SPVнинг муассиси хўжалик жамияти
бўлса, унда SPV муассиснинг шўъба хўжалик жамияти
110
ҳисобланади. Муассис якка ўзи бўлиши инобатга олинса, SPV
муассиснинг тобе (қарам) хўжалик жамияти
111
ҳисобланади.
Шунингдек, Фуқаролик кодексининг 60- 61-моддаларда тўлиқ
ва коммандит ширкатлари учун қўйилган қуйидаги таъқиқлар SPV
ушбу шаклда тузилганда сукук ташаббускори бир вақтда бир неча
эмиссияни амалга ошириш имкониятини чеклайди:
-
шахс фақат битта тўлиқ ширкатнинг иштирокчиси бўлиши
мумкин;
-
шахс фақат битта коммандит ширкатда тўлиқ шерик бўлиши
мумкин;
-
тўлиқ ширкат иштирокчиси коммандит ширкатда тўлиқ
шерик бўла олмайди;
-
коммандит ширкатдаги тўлиқ шерик ўша ширкатнинг ўзида
ҳисса қўшувчи ва бошқа тўлиқ ширкатда иштирокчи бўлиши
мумкин эмас.
Ўзбекистон қонунчилигини ўрганиш натижасига кўра, гарчи
ҳуқуқий нуқтаи назардан маълум талаблар асосида сукукларни
чиқариш мумкин бўлса-да, аммо амалда деярли иложсиз бўлиб
қолмоқда. Бу эса, қонунчиликка Ўзбекистон иқтисодиётига сукукни
жорий этишнинг ҳуқуқий жиҳатларини енгиллаштириш ва сукук
тушунчасини киритишга йўналтирилган қуйидаги ўзгартириш ва
қўшимчаларни киритишни талаб этади:
Биринчидан, эмитент сифатида SPV (алоҳида жамият ташкил
этилганда) ва эмиссиянинг ташаббускори сифатида асосий жамият
иштирок этишини инобатга олган ҳолда ҳозирда мавжуд
корпоратив облигация эмитенти учун қўйилган бир йиллик
рентабеллик ва бошқа талабларни сукук эмиссиясининг ташаббус-
корига қўллаш механизмини киритиш.
Иккинчидан, инвесторлар ҳуқуқлари кафолати сифатида
ташаббускор сукук эгалари олдидаги эмитент мажбуриятларининг
тўлиқ бажарилишига кафил бўлиш.
Учинчидан, сукукларни облигациянинг тури сифатида
қонунчиликка киритиш ва сукук турларини акс эттириш.
110
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 67-моддаси.
111
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 68-моддаси.
86
Тўртинчидан, Шариат кенгаши тушунчасини киритиш ва
унинг ҳуқуқий мақомини белгилаш. Сукук эмитентига шариат
кенгаши тузиш мажбуриятини юклаш.
Ушбу
таклиф
этилган
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритиладиган бўлса, эмитент учун ҳам, инвестор учун ҳам
мудораба сукуки энг қулай молиявий инструмент бўлади.
§4.3. Ўзбекистон иқтисодиётига сукукни жорий қилиш ва
ривожлантиришнинг устувор йўналишлари
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев Ислом
ҳамкорлик ташкилоти ташқи ишлар вазирлари кенгаши 43-сессияси
очилиш маросимида сўзлаган нутқида “Ислом олами улкан
иқтисодий, инвестицион салоҳият, энергетика ресурсларига эга.
Улардан тўғри фойдаланиш, Ислом ҳамкорлик ташкилотига аъзо
давлатларнинг халқаро савдо-иқтисодий, молиявий, инвестицион
ҳамкорлигини кенгайтириш, мамлакатларимизни бирлаштирадиган
транспорт йўлларини ташкил этиш юксак иқтисодий тараққиёт
кўрсаткичларига эришиш имконини беради ва бу пировард
натижада бошқа барча соҳаларнинг ривожланишида асос бўлиб
хизмат қилади”
112
, – деб таъкидлаган эди.
Молия бозорларининг ривожланиши бевосита мамлакат
иқтисодиётида намоён бўлади. Мамлакатимизда ҳам молия
бозорини ривожлантириш масаласи устувор йўналишлардан бири
бўлиб келмоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиёев 2019 йил учун мўлжалланган энг муҳим устувор
вазифалар ҳақидаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида қайд
этганидек: “Ҳукумат ва Марказий банк халқаро молия
институтлари кўмагида банк-молия тизимини ривожлантириш
бўйича узоқ муддатли стратегия ишлаб чиқиши лозим”
113
. Бунда
фонд бозорини ривожлантириш, янги молиявий инструментларни
жорий этиш асосий мақсадлардан бири бўлиши лозимлиги
таъкидланган.
Шунингдек, юртимиз иқтисодчи олим ва тадқиқотчилари
томонидан ислом молия тизимини жорий этиш зарурати асосланган
бўлиб, тизимни шакллантиришнинг истиқбол ва имкониялари
http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-vazifasini-bazharuvchi-sha-18-10-
113
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга
Мурожаатномаси (
87
таъкидлаб ўтилган
114
. Шу нуқтаи назардан Ўзбекистонда ислом
молиясининг бир йўналиши сифатида сукукларни жорий этиш
мақсадга мувофиқ.
Аввалги
параграфда
тадқиқот
натижасида
олинган
хулосаларга кўра Ўзбекистонда фонд бозорини ривожлантириш
мақсадида сукукларни жорий этиш учун ҳуқуқий асос мавжуд
бўлмаса-да, ислом молиясининг айрим жиҳатларини учратиш
мумкин. Бу эса ислом молияси, хусусан, сукукларни татбиқ қилиш
учун асос бўлиб хизмат қилади. Бу жиҳатлар қисқача
қуйидагилардан иборат:
- Ўзбекистон Республикаси 2003 йилдан Ислом тараққиёт
банкига ва 2004 йилда Хусусий секторни ривожлантириш бўйича
ислом корпорациясига аъзо бўлган. 2018 йил 9 ой якунлари бўйича
эълон қилинган маълумотга кўра, Ислом тараққиёт банки гуруҳи
томонидан Ўзбекистон Республикасидаги лойиҳаларни молиялаш-
тиришни бошлангандан сўнг жами портфель қиймати 1,9 млрд.
АҚШ долларини ташкил этган;
- 2011 йилда ижара тамойили билан иш олиб борувчи “TAIBA
LEASING” МЧЖ ҚК ташкил этилди (taibaleasing.com);
- Куала-Лумпур бизнес мактаби президенти профессор Судин
Хоруннинг исломий молиялаштириш усуллари тўғрисидаги
фундаментал асари “Исломий молиялар ва банк тизими.
Фалсафаси, тамойиллари ва амалиёти” китоби ўзбек тилига
ўгирилиб, 2014 йилда чоп этилди;
- “Вақф” фонди фаолияти йўлга қўйилди;
- 2018 йил 16 апрелда Ўзбекистон Республикаси Прези-
дентининг ПФ-5416-сонли фармони билан ислом иқтисодиёти ва
молияси мутахассислиги бўйича кадрлар тайёрловчи Ўзбекистон
халқаро ислом академияси ташкил этилди;
- 2019 йил февралдан эса мамлакатимиз Халқаро ислом савдо-
молия ташкилоти ва Инвестициялар ва экспорт кредитларини
суғурталаш ислом корпорациясига аъзоликка қабул қилиниб,
Ислом тараққиёт банки гуруҳининг барча ташкилотларига
аъзоликни қўлга киритди;
114
Имамназаров Ж. Ўзбекистонда ислом банк-молия тизимини шакллантириш ва ривожлантириш истиқбол
ва имкониятлари. Бозор, пул ва кредит. – Ташкент, 2018. - №9. – С. 30-37; Аллаберганова Н. Ислoм кредит
институтлари фаолиятининг назарий жиҳатлари. “Молия ва банк иши” электрон илмий журнали. №1, 2019
й. 11-16 б.; Султанов М. Ўзбекистонда инвестиция фондларини ривожлантириш истиқболлари. Иқтисодиёт
фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD). -Т.: ТДИУ, 2019. 58 б.
88
- 2019
йилда Қозоғистонлик ислом молияси бўйича
мутахассис Ерлан Байдаулетнинг “Исломий молия асослари” номли
китобининг рус тилидан ўзбек тилига таржимаси босиб чиқарилди;
- 2019
йил
5
мартда
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг ПҚ-4224-сонли “Ислом тараққиёт банки гуруҳи ва
Араб мувофиқлаштириш гуруҳи фондлари билан ҳамкорликни
янада кенгайтириш ва чуқурлаштириш чоралари тўғрисида”ги
қарори қабул қилинди;
- 2019 йил 2-4 май кунлари “МДҲ – Ислом банкчилиги ва
молияси бўйича форум – 2019” ва “Ислом банкчилиги, такафул ва
ислом микромолияси” мавзусида халқаро семинар бўлиб ўтди;
- 2019 йил 23 майда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 428-сонли “Ислом тараққиёт банки гуруҳи ва Араб
мувофиқлаштириш гуруҳи жамғармалари билан ҳамкорликни янада
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул
қилинди;
- 2019 йил август ойидан “Hi-Tech Bank” исломий дарча
лойиҳасини ишлаб чиқди;
- Хусусий
секторни
ривожлантириш
бўйича
ислом
корпорацияси «Ипак йўли» банки, Капиталбанк, Асака банк,
Туронбанк, Ҳамкорбанк, Ўзсаноатқурилишбанк, “Asia Alliance
bank”, Трастбанк ва Инвест финанс банк билан шаръий-молиявий
масалалар бўйича шартнома имзолаган;
- 2019 йил 11 сентябрда БМТ Тараққиёт дастури, Ўзбекистон
Республикаси Молия вазирлиги, Ислом тараққиёт банки ва
Ўзбекистон Республикаси капитал бозорини ривожлантириш
агентлиги ҳамкорлигида “Ўзбекистон Республикасида Ислом
молиясини ривожлантириш истиқболлари” мавзусида давра
суҳбати ўтказилди;
- 2020 йилда “Ислом иқтисодиёти модели ва замон” китоби
нашр этилди.
Ўзбекистон аҳолисининг 90 %ига яқини мусулмонлар
эканлиги ислом тамойилларига асосланган қимматли қоғозларга
талаб мавжудлигини англатади. Бироқ сукук фаолияти бўйича
аҳоли саводхонлиги деярли мавжуд эмаслиги ва соҳа
мутахассисларининг етарли эмаслиги исломий қимматли қоғозлар
сектори ривожи учун бирламчи тўсиқ бўлади. Ушбу муаммолар
сукукларни Ўзбекистон фонд бозорига жорий этишни бир неча
босқичларда амалга оширишни талаб этади.
89
Сукукнинг шаклланиши, ривожланиш тенденцияси ва бугунги
кундаги фаолияти бўйича Малайзия ва бошқа хорижий
мамлакатлар тажрибаси ҳамда мамлакатимиз шароитини ўрганган
ҳолда, сукукларни Ўзбекистон фонд бозорига жорий этишни уч
босқичда амалга оширишни ва бу босқичлар Ўзбекистон
Республикаси Президенти қарори билан тасдиқланувчи
йўл
харитаси
да акс эттиришни таклиф этамиз.
1-босқич.
Институционал асосларни яратиш. Бу босқич
баравар давом этувчи икки йўналишдан иборат бўлади:
1-йўналиш.
Кадрлар тайёрлаш, молиялаштириш инфратузил-
масини шакллантириш ва аҳоли саводхонлигини ошириш
(4.3-жадвал).
4.3-жадвал
Ўзбекистон фонд бозорига исломий қимматли қоғозларни
жорий этиш дастлабки босқичининг биринчи йўналиши
115
№
Чора-тадбирлар
Масъул ижрочилар
1.
Вақф фонди негизида ҳаж ва умра
сафари учун жамғарма масалаларини
ҳам ўз ичига олувчи Ўзбекистон
ислом тараққиёт фондини ташкил
этиш
Ўзбекистон мусулмонлар идораси,
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
Дин ишлари бўйича қўмита,
Ўзбекистон Республикаси
Молия вазирлиги
2.
Ўзбекистон
халқаро
ислом
академияси “Ислом иқтисодиёти ва
молияси” мутахассислиги бўйича
қабул квотасини босқичма-босқич
ошириш
Ўзбекистон Республикаси Олий ва
ўрта махсус таълим вазирлиги,
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
Дин ишлари бўйича қўмита,
Ўзбекистон мусулмонлар идораси
3.
Шариат
кенгашига
кадрлар
тайёрлаш учун молия ва диний соҳа
вакилларидан иборат мутахассислар
малакасини
ошириш
мақсадида
хориждан етук мутахассисларни
жалб этган ҳолда ўқув курсларини
ташкил этиш
Ўзбекистон Республикаси Олий ва
ўрта махсус таълим вазирлиги,
Инновацион ривожланиш
вазирлиги
4.
Ислом молияси мавзусида ҳар йили
ўтказиладиган халқаро форум ва
конференцияларини ташкил этиш ва
унда ислом иқтисодиётига тааллуқли
масалалар
ҳам
муҳокамасини
ташкил қилиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини ривожлантириш
агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Марказий банки,
Ўзбекистон халқаро ислом
академияси
5.
Ислом
молияси
мавзусида
Ўзбекистон халқаро ислом
115
Муаллиф томонидан тузилган.
90
республика
илмий-амалий
конференцияси ва семинарларни
ташкил этиш
академияси,
Тошкент давлат иқтисодиёт
университети
6.
Ислом молияси бўйича кадрлар
малакасини
ошириш
ва
стажировкага
Мутахассисларни
хорижда тайёрлаш ва ватандошлар
билан мулоқот қилиш бўйича «Эл-
юрт
умиди»
жамғармаси
стипендиялари ҳисобидан ҳар йили
10 та номзодни юбориш
«Эл-юрт умиди» жамғармаси,
Капитал бозорини ривожлантириш
агентлиги,
Ўзбекистон халқаро ислом
академияси,
Тошкент давлат иқтисодиёт
университети
Икки компонентли молиявий тизимга эга мамлакатлар
тажрибасида ислом молияси жамғарма ва ҳомийлик фондлари
ташкил этиш билан бошланган. Мамлакатимизда Вақф фонди
фаолият юритади. Ушбу фонд фаолиятини кенгайтириш, унга ҳаж
ва умра сафари учун маблағларни жамғариш фаолият йўналишини
ҳам жорий этиш ҳамда Вақф фонди негизида Ўзбекистон ислом
тараққиёт фондини ташкил этиш орқали ижтимоий ёрдамга муҳтож
аҳоли қатламига молиявий ресурсларни қайта тақсимлаш тизими
янада ривожланиши ва келгусида ислом молиявий тизими учун
ресурсларга эришиш мумкин. Малайзия тажрибасида ҳаж ва умра
сафари учун маблағларни жамғариб борувчи фонд кутилганидан
юқори даражада самара берганлиги кузатилган.
Малакали кадрлар тайёрлаш узоқ муддатли жараён
эканлигини ҳисобга олган ҳолда ислом иқтисодиёти ва молияси
мутахассислиги учун ОТМдаги квотани босқичма-босқич ошириб
бориш муҳим ҳисобланади. Бу келгусида ривожланиш учун юқори
салоҳиятга эга янги соҳа учун маҳаллий кадрлар билан
таъминлашда вақтдан ютиш имконини беради.
Аҳоли саводхонлигини ошириш мақсадида ислом молия-
сининг мазмун-моҳияти, асосий тушунчалари ва назарий
асосларини ёритиб берувчи қуйидаги илмий-амалий тадбирларни
мунтазам амалга оширишни йўлга қўйиш:
- ислом молияси мавзусида ҳар йили ўтказиладиган халқаро
форум ва конференциялар;
- ислом молияси мавзусида ҳар чоракда ўтказиладиган
республика илмий-амалий конференцияси ва семинарлар;
- илмий ва оммабоп мақолалар.
91
Шариат кенгашига кадрлар тайёрлаш учун молия ва диний
соҳа вакилларидан иборат мутахассислар малакасини ошириш
мақсадида хориждан етук мутахассисларни жалб этган ҳолда ўқув
курсларини ташкил этиш мақсадга мувофиқ.
2-йўналиш.
Ҳуқуқий асосларни яратиш (4.4-жадвал).
Исломий молиявий муассасалар учун бухгалтерия ва аудит
ташкилоти (AAOIFI) билан Ўзбекистонга исломий қимматли
қоғозларни жорий этиш бўйича маслаҳатлашувлар ўтказиш ҳамда
техник кўмак жалб этиш орқали хориж тажрибасидан самарали
фойдаланиш ишконияти кенгаяди.
4.4-жадвал
Ўзбекистон фонд бозорига исломий қимматли қоғозларни
жорий этиш дастлабки босқичининг иккинчи йўналиши
116
№
Чора-тадбирлар
Масъул ижрочилар
1.
Ислом тараққиёт банки ва Исломий
молиявий
муассасалар
учун
бухгалтерия ва аудит ташкилоти
(AAOIFI)
билан
Ўзбекистонга
исломий
қимматли
қоғозларни
жорий
этиш
бўйича
маслаҳатлашувлар ўтказиш ҳамда
техник кўмакларни жалб этиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Ташқи ишлар вазирлиги
2.
Ислом молияси инструментларини
қўллаш имкониятларини ўрганиш
бўйича
мутахассислар
ишчи
гуруҳини ташкил этиш. Ишчи гуруҳ
таркибига
хориждан
соҳа
мутахассисларини ҳам жалб этиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Инновацион ривожланиш
вазирлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Молия вазирлиги
3.
Сукук фаолиятига алоқадор ва
дахлдор бўлган барча норматив
ҳуқуқий
ҳужжатларни
инветаризациядан ўтказиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Адлия вазирлиги
4.
Қонунчиликка қуйидагиларни ўз
ичига олувчи тегишли ўзгартириш ва
қўшимчалар киритиш:
сукук
тушунчаси
ва
унинг
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси
116
Муаллиф томонидан тузилган.
92
турлари;
1 йиллик рентабеллик талаб
эмитент учун эмас асосий жамият
учун татбиқ этилиши;
эмитент
шариат
кенгашини
ташкил этиш мажбурияти;
шариат кенгашининг мустақил
маслаҳат кенгаши
эканлигининг
изоҳи
Молия вазирлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Адлия вазирлиги,
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
Дин ишлари бўйича қўмита,
Ўзбекистон мусулмонлар идораси
5.
Қимматли
қоғозлар
бозорини
тартибга солиш бўйича ваколатли
орган таркибида исломий қимматли
қоғозлар
фаолияти
билан
шуғулланувчи
алоҳида
бўлим
ташкил қилиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Молия вазирлиги
6.
Қимматли
қоғозлар
бозорини
тартибга солиш бўйича ваколатли
орган ҳузурида республика шариат
кенгашини тузиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
Дин ишлари бўйича қўмита
Ислом молияси инструментларини қўллаш имкониятларини
ўрганиш учун ислом иқтисодиётига ихтисослашган олий таълим ва
илмий тадқиқот муассасалари, иқтисодий-молиявий блокка оид
давлат ташкилотлари вақиллари, Ўзбекистон мусулмонлар идораси
ва соҳага оид бошқа мутахассислардан таркиб топган республика
ишчи гуруҳини (кейинги ўринларда Ишчи гуруҳ) ташкил этиш
жараённинг тизимли равишда олиб борилишини кафолатлайди.
Ишчи гуруҳ таркибига хориждан соҳа мутахассисларини ҳам жалб
этиш мақсадга мувофиқ.
Ишчи гуруҳ томонидан сукук фаолиятига алоқадор ва дахлдор
бўлган барча норматив ҳуқуқий ҳужжатлар инветаризациядан
ўтказиб чиқилса, қонунчиликни ўзгартириш кўлами маълум
бўлади.
Кейинги жараён қонунчиликка тегишли ўзгартириш киритиш
билан амалга оширилади. Қуйидагилар қонун ҳужжатларида ўз
аксини топиши мақсадга мувофиқдир: сукук тушунчаси ва унинг
турлари; лойиҳа истиқболининг риски сукук турларидаги
келишувга кўра тақсимланади; бир йиллик рентабеллик талаб
эмитент учун эмас асосий жамият учун татбиқ этилиши; эмитент
93
шариат кенгашини ташкил этиш мажбурияти; солиқ муҳитини
анъанавий молиявий тизими билан тенг шароитларга олиб келиш.
Фонд бозорида сукукларнинг ислом тамойилларига мос
равишда эмиссия этилишини текшириш ва фаолиятини назорат
қилиб бориш учун Ўзбекистонда қимматли қоғозлар бозорини
тартибга солиш бўйича ваколатли орган таркибида исломий
қимматли қоғозлар фаолияти билан шуғулланувчи алоҳида бўлим
ташкил қилиш ва мазкур орган ҳузурида республика шариат
кенгашини тузиш навбатдаги муҳим қадам сифатида хизмат
қилади.
2-босқич.
Сукук эмиссияси (4.5-жадвал).
Аксарият ҳолларда янги йўналиш татбиқ этилиши давлат
томонидан бошлаб берилади. Сукукнинг Ўзбекистондаги биринчи
эмиссиясини ҳам давлат амалга ошириши келгусида барча
эмитентлар учун тажриба вазифасини бажаради.
4.5-жадвал
Ўзбекистон фонд бозорига исломий қимматли қоғозларни
жорий этишнинг иккинчи босқичи
117
Сукук эмиссияси
1.
Сукукнинг аниқ талабини аниқлаш
учун камида 10 000 респондентни
қамраб
олувчи
кенг
қамровли
сўровнома
ўтказиш
ишларини
ташкил этиш
“Ижтимоий фикр” республика
жамоатчилик фикрини ўрганиш
Маркази,
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги
2.
Сўровнома якунларига кўра давлат
лойиҳасини амалга ошириш учун
сукук эмиссия қилиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Молия вазирлиги
3.
Сукук эмиссияси, фаолияти ва
сўндирилишининг
барча
жабҳаларини
ёритиб
берувчи
қўлланма ишлаб чиқиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон халқаро ислом
академияси
4.
Ўзбекистон
халқаро
ислом
академиясида малака ошириш ва
ўқув курсларини ташкил этиш
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
Дин ишлари бўйича қўмита,
Ўзбекистон мусулмонлар идораси
117
Муаллиф томонидан тузилган.
94
Жамиятнинг сукукка талабини аниқ рақамларда кўриш учун
камида 10 000 респондентни қамраб олувчи кенг қамровли
сўровнома ўтказиш ва натижаларини таҳлил қилиш лозим.
Таҳлил якунларига кўра давлат лойиҳасини (ижтимоий уйлар
қурилиши, пулли трассалар қурилиши ва бошқалар) амалга
ошириш учун сукук эмиссия қилинади (сукук тури лойиҳага кўра
танланади).
Эмитентлар учун қулайлик яратиш мақсадида сукук
эмиссияси, фаолияти ва сўндирилишининг барча жабҳаларини
ёритиб берувчи қўлланма ишлаб чиқиш ва соҳа бўйича таянч олий
таълим муассасасида ўқув курсларини ташкил этиш муҳим қадам
ҳисобланади.
3-босқич.
Узоқ
муддатли
стратегия
ишлаб
чиқиш
(4.6-жадвал).
Ўзбекистонда исломий қимматли қоғозлар фаолиятини
ривожлантириш муаммолари ва истиқболларини ўрганиш билан
шуғулланувчи илмий тадқиқот муассасини ташкил этиш лозим.
4.6-жадвал
Ўзбекистон фонд бозорига исломий қимматли қоғозларни
жорий этишнинг учинчи босқичи
118
Узоқ муддатли стратегия ишлаб чиқиш
1.
Ўзбекистонда исломий қимматли
қоғозлар
фаолиятини
ривожлантириш
муаммолари
ва
истиқболларини
ўрганиш
билан
шуғулланувчи
илмий
тадқиқот
муассасасини ташкил этиш
Ўзбекистон Республикаси
Инновацион ривожланиш
вазирлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги
2.
Жаҳон ислом молия бозоридаги
Ўзбекистон имижини ошириш ва
сукук воситасида инвестиция жалб
этиш кўламини янада кенгайтиришга
йўналтирилган исломий қимматли
қоғозларни
ривожлантиришнинг
узоқ муддатли стратегиясини ишлаб
чиқиш
Ўзбекистон Республикаси
Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Молия вазирлиги,
Ўзбекистон Республикаси
Адлия вазирлиги,
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
Дин ишлари бўйича қўмита
Таъкидланган жараёнлар амалга оширилгач сўнгги босқичда
Ўзбекистон фонд бозори учун янги имкониятлар юзага келиши,
эришилган тажриба асосида мавжуд тизимнинг самарадорлигини
118
Муаллиф томонидан тузилган.
95
ошириш, жаҳон ислом молия бозоридаги Ўзбекистон имижини
ошириш ва сукук ёрдамида инвестиция жалб этиш кўламини янада
кенгайтиришга йўналтирилган исломий қимматли қоғозларни
ривожлантиришнинг узоқ муддатли стратегиясини ишлаб чиқиш
устувор вазифа бўлиб қолади.
Юқоридаги таклифларнинг барчаси қимматли қоғозлар
бозорида
янги
молиявий
инструментни
жорий
этишга
қаратилганлигини инобатга олиб, Ўзбекистон Республикаси
Президенти қарори қабул қилинган тақдирда Капитал бозорини
ривожлантириш агентлиги мувофиқлаштирувчи орган сифатида
белгиланиши мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
Шунингдек, тайёрланган таклифлардан Капитал бозорини
ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқишда ҳам фойдаланиш
мумкин. Бу орқали Ўзбекистон фонд бозорига янги молиявий
инструментнинг жорий этиш жараёни фаоллашади.
96
ХУЛОСА
Ўтказилган илмий изланишлар ва таҳлиллар тадқиқот ишимиз
учун қуйидаги хулосаларни шакллантиришга сабаб бўлди:
1. Ислом молияси, хусусан, сукукларнинг шаклланиши ва
ривожланишида жамият талаби асосий омил бўлиб хизмат қилди.
Молия тизимида ислом молияси алоҳида модел сифатида
шаклланиб улгурган бўлиб, тарихан мавжуд бўлган исломий
молиявий қарашлар заманавий ислом молияси тизимига асос бўлди.
Бугунги кунга келиб бу тизимдан мусулмонлар кам истиқомат
қиладиган мамлакатларда ҳам самарали фойдаланиб келинмоқда.
2. Ислом молияси рибо, ғарар ва майсир каби асосий
тушунчалари ва мушорака, мудораба, муробаҳа, салам, истисно
ҳамда ижара келишувларга асосланган замонавий молиявий
инструментларини ўз ичига олган тизими ва унинг рискнинг
мавжудлиги,
фаолият
натижасида
кўриладиган
фойдага
манфаатдор бўлиш ва кўпчиликнинг манфаати бир кишининг
манфаатидан устунлиги каби ўзига хос хусусиятлари билан
характерланади.
3. Соҳа бўйича илмий адабиётлар ва бугунги кундаги
ривожланиш тенденциялари, ҳамда таклиф этилаётган янги
молиявий инструментларнинг ортиб бориши келгусида амалга
ошириш лозим бўлган илмий изланишларни янада кўпайтириш
заруриятини тақазо қилмоқда.
4. Сукук
тушунчаси
боғлиқ
адабиётларни
ўрганиш
натижасида олимлар ўртасида турли талқинлар мавжудлиги
аниқланди. Сукук мазмун-моҳиятини чуқур илмий таҳлили уни
оддий акция ва олигация элементларини ўзида жамлаган алоҳида
турдаги гибрид қимматли қоғоз эканлигини кўрсатади. Ушбу
турдаги қимматли қоғознинг ижтимоий-иқтисодий мазмуни, унинг
вазифалари ва инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришдаги
ўрнини аниқлаш сукук тушунчасига оид муаллифлик ёндашуви
ишлаб чиқишга асос бўлди.
5. Сукук фаолият мақсадига кўра турли хил таснифларга
ажратилади. сукукнинг фонд бозоридаги муҳим вазифаси ва унинг
ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг аниқлиги, ссуда фоизидан холилик ва
реал актив билан қопланганлик каби ўзига хос хусусиятларини
очиб бериш орқали оддий акция ва облигация билан ўхшаш ва
фарқли жиҳатлари гуруҳлаштирилиб сукукнинг янги молиявий
97
инструмент сифатидаги роли асосида унинг классификация-
ланишини такомиллаштириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
6. Сукуклар ислом молиясидаги ҳажми бўйича иккинчи йирик
сектор бўлиб, жадал ривожланишда давом этмоқда. Шунингдек,
ислом молияси G20 кун тартибидан жой олишга ҳам улгургани
унинг аҳамиятини янада оширади. Сукук бозоридаги мавжуд
жараёнларни эмиссия кўлами, муддати ва валюта тури ҳамда
эмитент ташкилий-ҳуқуқий шаклига кўра чуқур таркибий таҳлил
қилиш қисқа муддатли, маҳаллий ва давлат томонидан
чиқарилувчи сукуклар катта улушга эга эканлигини кўрсатади.
7. Малайзия ислом молияси бўйича халқаро молиявий хаб
бўлиш билан бирга сукук бўйича жаҳондаги етакчи мамлакат
ҳисобланади. Жаҳондаги илк муваффақиятли сукук ва 60%дан
ортиқ улуш ушбу мамлакат ҳиссасига тўғри келади.
8. Малайзия
статистик маълумотларининг эконометрик
таҳлиллари шуни кўрсатмоқдаки, муомаладаги сукук ҳажми билан
аҳоли жон бошига миллий даромад ўртасидаги яюқори ижобий
боғлиқлик мавжуд бўлиб, сукуклар ҳажмининг кўпайиши қимматли
қоғозлар бозорининг ривожланиши орқали молиявий секторлар
ўртасидаги рақобатни қўллаб-қувватлаши ва исломий молиявий
инструментларнинг фойдаланилмаётган жамғармаларни инвести-
цияга транформацияланиши каби омиллар ҳисобига сукук
ривожланишининг иқтисодиёт тараққиётига ижобий таъсирга эга.
9. Ўзбекистон фонд бозорига сукукларни жорий қилишда
Малайзия тажрибасидан, сукук тушунчаси ва фаолиятига оид
методологик жиҳатлари Исломий молиявий муассасалар учун
бухгалтерия ва аудит ташкилоти (AAOIFI)нинг 17-стандартидан
ҳамда Ислом тараққиёт банки ва Исломий молиявий муассасалар
учун бухгалтерия ва аудит ташкилотининг техник кўмакларидан
фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
10. Ўзбекистонда ислом молияси тизими мавжуд эмас.
Шунингдек, сукукларни жорий қилиш учун ҳуқуқий асос
яратилмаган бўлсада, ислом молиясининг айрим жиҳатларини
учратиш мумкин. Бу эса ислом молиясини, хусусан, сукукларни
тадбиқ қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
11. Ўзбекистонда ислом молиясининг айрим жиҳатларини
учратиш мумкин. Ўзбекистон норматив-ҳуқуқий ҳужжатларининг
жорий ҳолатини тадқиқ этиш Ўзбекистонда сукук инструментини
жорий қилиш ва самарали фойдаланиш учун қонунчилик
98
ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш заруратини
кўрсатди. Шунга кўра, ушбу молиявий инструментни Ўзбекистон
фонд бозорига муваффақиятли ва самарали жорий қилишда
қонунчилик, кадрлар масаласи ва шариат кенгаши кабиларни ўз
ичига олувчи комплекс ёндашувга асосланган стратегия ишлаб
чиқиб, бир неча босқичларда амалга оширилиши зарурий аҳамият
касб этади.
Шу билан бирга юқорида келтирилган хулосаларга таяниб,
Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорига сукукни жорий этиш
бўйича стратегияга асос бўлувчи кўп босқичли илмий таклифлар
ишлаб чиқилган.
99
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва методологик аҳамиятга
молик нашрлар
Ўзбекистон Республикаси қонунлари
1.1.
Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси (янги
таҳрири). 2019 йил 30 декабрь;
1.2.
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси.
1995 йил 21 декабрь;
1.3.
Ўзбекистон Республикасининг “Қимматли қоғозлар
бозори тўғрисида”ги Қонуни (янги таҳрири). 2015 йил 3 июнь;
1.4.
Ўзбекистон Республикасининг “Акциядорлик жамият-
лари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги
Қонуни (янги таҳрири). 2014 йил 6 май.
Ўзбекистон Республикаси президенти ва
ҳукумати қарор ва фармонлари
1.5.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил
24 январдаги ПҚ-4127-сон “Ўзбекистон Республикаси Капитал
бозорини ривожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил этиш
тўғрисида”ги Қарори;
1.6.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил
5 мартдаги ПҚ-4224-сон “Ислом тараққиёт банки гуруҳи ва Араб
мувофиқлаштириш гуруҳи жамғармалари билан шерикликни янада
кенгайтириш ва чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
Қарори;
1.7.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил
16 апрелдаги ПФ-5416-сон “Диний-маърифий соҳа фаолиятини
тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони;
1.8.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил
7 февралдаги ПФ-4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги
Фармони;
1.9.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил
2 мартдаги ПФ-5953-сон “2017–2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши
бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Илм, маърифат ва рақамли
иқтисодиётни ривожлантириш йили”да амалга оширишга оид
давлат дастури тўғрисида”ги Фармони;
100
1.10.
Ўзбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил
3 июлдаги ПҚ-3832-сон “Ўзбекистон Республикасида рақамли
иқтисодиётни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
Қарори
1.11.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
2014 йил 2 июлдаги 176-сон “Акциядорлик жамиятларида
корпоратив бошқарув тизимини янада такомиллаштириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги Қарори;
1.12.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
2019 йил 23 майдаги 428-сон “Ислом тараққиёт банки гуруҳи ва
Араб мувофиқлаштириш гуруҳи жамғармалари билан ҳамкорликни
янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори;
1.13.
Ўзбекистон Республикаси молия вазирининг “Молиявий
ҳисобот шакллари ва уларни тўлдириш бўйича қоидаларни
тасдиқлаш тўғрисида”ги буйруғи (Ўзбекистон Республикаси Адлия
вазирлиги томонидан 2003 йил 24 январда рўйхатдан ўтказилди,
рўйхат рақами 1209);
1.14.
Қимматли қоғозлар бозорида ахборот тақдим этиш ва
эълон қилиш қоидалари (Ўзбекистон Республикаси Адлия
вазирлиги томонидан 2012 йил 31 июлда рўйхатдан ўтказилди,
рўйхат рақами 2383);
1.15.
Қимматли қоғозлар эмиссияси ва эмиссиявий қимматли
қоғозлар чиқарилишларини давлат рўйхатидан ўтказиш қоидалари
(Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2009 йил
30 августдада рўйхатдан ўтказилди, рўйхат рақами 2000).
Ўзбекистон Республикаси президенти асарлари ва маърузалари
1.16.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Шавкат
Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожа-
атномаси;
1.17.
Ўзбекистон Республикаси Президенти вазифасини
бажарувчи Шавкат Мирзиёевнинг Ислом ҳамкорлик ташкилоти
Ташқи ишлар вазирлари кенгаши 43-сессиясининг очилиш
маросимидаги нутқи.
Хорижий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар
1.18.
ACT 498, Securities Commission Malaysia Act 1993
(Incorporating latest amendment – Act A1539/2017), Malaysia;
1.19.
ACT 276, Islamic Banking Act 1983 (Incorporating latest
amendment – Act A1307/2007), Malaysia;
101
1.20.
ACT 759, Islamic Financial Services Act 2013, Malaysia.
2. Монография, илмий мақола, патент, илмий тўпламлар
Миллий нашрлар
2.1.
Аброров С. Ўн йилда тўрт баробаргача ўсиш: ислом
молияси ҳақида нималарни биламиз. “Ҳуқуқ ва бурч” ижтимоий-
ҳуқуқий журнал, №02/2019, 14-23-б.;
2.2.
Аброров С. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорига
сукукларни жорий қилиш истиқболлари. “Biznes-Эксперт” илмий
журнали, Тошкент, 2017 й., №4 (112), -45-47 б.;
2.3.
Аброров С. Ислом молияси тамойилларига асосланган
молиявий инструментларнинг моҳияти ва унинг назарий
жиҳатлари. “Иқтисодиёт ва таълим” илмий журнали, №2, 2019 й.
133-138 б.;
2.4.
Аброров С. Исломий қимматли қоғозларни жорий
этишнинг малайзия тажрибаси. “UzBridge” электрон журнали, №1,
2019 й. 47-54 б.;
2.5.
Аброров С. Ислом молияси: рақамлар нима дейди?
“Ҳуқуқ ва бурч” ижтимоий-ҳуқуқий журнал, №05/2019, 20-25-б.;
2.6.
Валиев Б., Аброров С. Жаҳон фонд бозорида
сукукларнинг ривожланиш тенденцияси. “Иқтисодиётда иннова-
циялар” электрон журнали, №8, 2019 й. 5-12 б.;
2.7.
Аброров С. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорини
ривожлантиришнинг янги омили: исломий қимматли қоғозлар ва
унинг халқаро стандартлари. Ўзбекистон республикаси ҳаракатлар
стратегияси: макроиқтисодий барқарорлик, инвестицион фаоллик
ва инновацион ривожланиш истиқболлари – Т.: «Иқтисодиёт ва
инновацион технологиялар» илмий электрон журналининг махсус
сони, 2019. 76-83 б.
2.8.
Аброров С., Қорабоев Н. Қимматли қоғозлар бозорида
сукукнинг ролига оид илмий-назарий мулоҳазалар ва унинг ўзига
хос жиҳатлари. “Иқтисодиёт ва таълим” илмий журнали, №1, 2020
й. 126-130 б.;
2.9.
Х.Хасанов. Аҳлоқий (исломий) молиялаштириш тизими
– инновацион молиялаштириш востиаси сифатида (Ўзбекистон ва
МДҲ мисолида). “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар”
илмий электрон журнали. № 5, 2017 й.;
2.10.
Ж.Имамназаров.
Ўзбекистонда
ислом
банк-молия
тизимини шакллантириш ва ривожлантириш истиқбол ва
102
имкониятлари. «Бозор, пул ва кредит». – Ташкент, 2018. - №9. – С.
30-37.
2.11.
Н.Аллаберганова.
Ислoм
кредит
институтлари
фаолиятининг назарий жиҳатлари. “Молия ва банк иши” электрон
илмий журнали. №1, 2019 й. 11-16 б.;
2.12.
Х.Хасанов, О.Давлатяров. Фоиз ставкаси ва инфляция
даражаси ўртасидаги боғлиқликнинг исломий молиялаштириш
жиҳатидан таҳлили. Стратегическое планирование – важный
фактор стабильности устойчивого социально-экономического
развития страны и регионов: материалы Форума экономистов/под
общей редакцией. Т.Ахмедова./Ташкент: IFMR, 2019. cc. 245-252.
Хорижий нашрлар
2.13.
В.В.Антропов. Исламские финансы в глобальной
экономике: современные тенденции и перспективы. Причины
появления исламских финансов // Экономический журнал. 2017.
№48. с. 57-77;
2.14.
О.Трофимова. Мусульмане и ислам в Западной Европе //
Мировая экономика и международные отношения. 2009. №10. с.
52-62;
Mohammad Hashim Kamali. Uncertainty and Risk Taking in Islamic
law //Law Journal. International Islamic university Malaysia. 1999. Vol.
7 №2. pp 201-216
2.15.
Chapra M.U. The Global Financial Crisis: Can Islamic
Finance Help? // Islamic Economics and Finance: A European
Perspective, edited by J.Langton, C.Trullols and A.Turkistani. London:
Palgrave Macmillan, 2011, pp 135-142;
2.16.
Г.Т.Гафурова.
Сукук
в
системе
исламского
финансирования // Вестник АГТУ. Экономика. 2011. №2. с. 90-94;
2.17.
C.J.Godlewski, R.Turk-Ariss & L.Weill. Sukuk vs.
conventional bonds: A stock market perspective. Journal of Comparative
Economics, 41, 2019 pp 745-761;
2.18.
Л.С.Мокина. Исламские ценные бумаги как источник
финансирования инвестиционных проектов и перспективы их
размещения на финансовом рынке России // Российское
предпринимательство. 2017. Том 18. №22. с. 3429-3446;
103
2.19.
Zaher T.S. and Hassan M.K. (2001). A Comparative
Literature Survey of Islamic Finance and Banking. Financial Markets,
Institutions and Instruments, 10, pp 155-199;
2.20.
Hassan M., Aliyu S., Paltrinieri A. & Khan A. (2018).
A Review of Islamic Investment Literature. Economic Papers: A journal
of applied economics and policy. In Press.
2.21.
Zulkhibri M. (2015). A synthesis of theoretical and empirical
research on sukuk. Borsa Istanbul Review, 15, pp. 237-248;
2.22.
Ibrahim Y., & Minai M.S. (2009). Islamic bonds and
the wealth effects: evidence from Malaysia. Investment Management
and Financial Innovations, 6(1), pp. 184–191;
2.23.
Ahmad N., Daud S.N., & Kefelia Z. (2012). Economic forces
and the sukuk market. Procedia: Social and Behavioral Sciences, 65, pp.
127-133;
2.24.
Said A., & Grassa R. (2013). The determinants of sukuk
market development: does macroeconomic factors influence the
construction of certain structure of sukuk? Journal of Applied Finance
and Banking, 3(5), pp. 251-267;
2.25.
Echchabi A., Abd.aziz H., Idriss U., 2016. Does sukuk
financing promote economic growth? An emphasis on the major issuing
countries. Turk. J. Islam. Econ. 3, pp. 63-73;
2.26.
Smaoui H., & Nechi S. (2017). Does sukuk market
development spur economic growth? Research in International Business
and Finance, 41, pp. 136-147;
2.27.
И.А.Зарипов. Малайзия – флагман исламских финансов //
Вестник финансового университета. 2016. №4. с. 118-129;
2.28.
Савина Т.Н. Цифровая экономика как новая парадигма
развития: вызовы, возможности и перспективы // Финансы и
кредит. — 2018. — Т. 24, № 3. — С. 579-590;
2.29.
Паньшин Б. Цифровая экономика: особенности и
тенденции развития // Наука и инновации. 2016. Т. 3. № 157.
С. 17-20;
2.30.
Фуад Алиев. Исламское финансирование в Азербайджане
//ISR, Наследие, Heritage. 2010. № 1 (43). с. 56-59.
104
3. Фойдаланилган бошқа адабиётлар
3.1.
Аброров С. Фонд бозорига янги молиявий инновацион
инструмент – исломий қимматли қоғозларни жорий этишнинг
Малайзия тажрибаси. “Миллий иқтисодиёт рақобатбардошлигини
оширишда хорижий инвестициялар, рақамли иқтисодиёт ва
инновациянинг роли: миллий ва хорижий тажриба” мавзусидаги
республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами –Т.:
ТДЮУ, 2019. 118-123 б.;
3.2.
Аброров С., Ашурзода Л. Исломий қимматли
қоғозларнинг мазмун-моҳияти ва ривожланиш тенденцияси.
“Ўзбекистонда қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш:
институционал, иқтисодий ва ташкилий жиҳатлари” мавзусида
республика илмий-амалий конференция тезислар тўплами:
Тошкент: Молия, 2019. 114-116 б.;
3.3.
Аброров
С.
Ўзбекистон
иқтисодиёти
барқарор
ривожлантиришда янги молиявий инструментни жорий этиш
истиқболлари. «Миллий иқтисодиётнинг барқарор ривожланишида
туризмнинг аҳамияти» мавзусидаги республика илмий-амалий
конференция материаллари – Тошкент: Ўзбекистон халқаро ислом
академияси, 2019. – 75-77 б.;
3.4.
Abrorov S. The trend of Islamic securities – sukuk issuance
development. Materials of the XV International scientific and practical
Conference Modern European science -2019, June 30 - July 7, 2019:
Sheffield. Science and education LTD. pp 21-24.;
3.5.
Аброров С. Тенденции развития эмиссий сукуков в мире.
Сборник материалов большой международной научно-практичес-
кой конференции (сентябрь 2019) – Москва: Международная
корпорация научных исследований и разработок, 2019. – с. 12-16.;
3.6.
Аброров С. Қимматли қоғозлар бозорида сукукнинг
ролига оид илмий-назарий мулоҳазалар ва унинг ўзига хос
жиҳатлари. Ўзбекистоннинг жаҳон молия бозорига интеграция-
лашуви: асосий тенденциялар, муаммолар ва истиқболлар. Халқаро
илмий-амалий конференцияси материаллари. – Тошкент: «Молия»
нашриёти, 2019. 412-414 б.;
3.7.
Султанов М. Ўзбекистонда инвестиция фондларини
ривожлантириш истиқболлари. Иқтисодиёт фанлари бўйича
фалсафа доктори (PhD). ТДИУ-Т.: 2019. 58 б.;
3.8.
Shoxa’zamiy Sh.Sh. Moliya bozori va qimmatli qog‘ozlar //
Darslik. – T.: «Fan va texnologiya», 2012. – 440 b.;
105
3.9.
Kabir M. Hassan, Abu Umar Faruq Ahmad, Umar A. Oseni.
Fundamentals of Islamic Banking and Finance // John Wiley & Sons,
2017, 416 p.;
3.10.
Р.В.Абдуллаев, С.М.Дусанов. Ислом иқтисодиётида
молиявий муносабатлар. – Т.: “Тошкент ислом университети”,
2007. – 104 б.;
3.11.
Абдумажид Анорбоев. “Ан-Наъйм” – Т.: “Абдулла
Қодирий”, 2003. – 960 б.;
3.12.
Исломий молиялар ва бинк тизими. Таржимон:
Ботирхўжа Жўраев. – Т.: “O‘zbekiston”, 2014. – 464 б.;
3.13.
Исломий молия асослари
Матн
/ Е.А.Байдаулет. –
Тошкент: «O‘zbekiston» НМИУ, 2019. – 432 б.;
3.14.
Ислом иқтисодий модели ва замон
Матн
/ Р.И.Беккин –
Тошкент: «O‘zbekiston» НМИУ, 2019. – 360 б.;
3.15.
2019 йил якунлари бўйича биржа ҳисоботи. “Тошкент”
РФБ АЖ. - Ташкент: 2020. – 15 б.;
3.16.
З.Д.
Адилова,
Б.А.
Хонтураев.
Ўзбекистонда
макроиқтисодий барқарорлигини таъминлаш шароитида рақамли
молия хизматлар бозорини ривожлантириш зарурияти. “Янги
Ўзбекистон иқтисодиётининг макроиқтисодий барқарорлигини
таьминлаш: муаммолар, таҳлиллар ва натижалар” онлайн, илмий –
масофавий конференцияси тезислар тўплами. –Т, 2020. 220-226 б.;
3.17.
Валиев Б. Б. Инвестиция стратегиясини ишлаб чиқиш
ҳудудларда инвестицион фаолликни ошириш асоси. “UzBridge”
электрон журнали, №2, 2019 й. 47-58 б.;
3.18.
Usmani Muhammad Taqi. “Sukuk and their contemporary
applications. (2007)” Translated from the original Arabic by Sheikh
Yusuf Talal DeLorenzo, AAOIFI Shari’a Council meeting, Saudi
Arabia. 15 p.;
3.19.
Hans Visser. Islamic Finance: Principles and Practice. –
Edward Elgar, Cheltenham, UK
Northampton, MA, USA, - 2009.
184 p.;
3.20.
Warde Ibrahim, 2011, Islamic finance bankruptcy, financial
distress and debt restructuring: A short report, (Harvard Law School,
Cambridge);
3.21.
Сукук. Шариатский стандарт №17 / Пер. с англ.; [Ред.
совет: P.P. Вахитов и др.]; Орг.бух. учета и аудита исламских фин.
учреждений (AAOIFI). - М.: Исламская книга, 2010. 40 с.
106
3.22.
Rodney Wilson. Islamic Bonds: Your Guide to Issuing,
Structuring and Investing in Sukuk – Overview of the sukuk market.
Euromoney Institutional Investor PLC. London, 17 p.;
3.23.
Global islamic finance report 2018: key highlights. 17 p.;
3.24.
Global islamic finance report 2017. 306 p.;
3.25.
Islamic Finance Development Report 2019: Shifting
Dynamics. The Islamic Corporation for the Development of the Private
Sector and Refinitiv. 102 p.;
3.26.
Global Islamic Fintech Report 2019. Elipses in collaboration
with: in collaboration with: Salaam Gateway. December 2019. 14 p.;
3.27.
Mohammed Imad Ali, Ikramur Rahman Falahi. Islamic
banking and finance: principles and practices // Marifa Academy Private
Limited, 2014. 242 p.;
3.28.
Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk
market. International Islamic Financial Market, July 2019, 8th edition.
184 p.;
3.29.
Malaysian Bond & Sukuk Market An Overview. Malaysian
Rating Corporation. 23 April 2018. 26 p.;
3.30.
Digital economy report 2019. Value creation and capture:
implications for developing countries overview. UNCTAD July 2019.
12 p.;
3.31.
Шаймерден Чиканаев. Исламское финансирование в
Казахстане. Grata International. 3 с.;
3.32.
Mahmoud Mohieldin. Realizing the Potential of Islamic
Finance // World Bank, Economic Premise, Poverty Reduction and
Economic Management (PREM) Network, March 2012, 77, 7 p.;
3.33.
Р.И.Беккин. Исламская экономическая модель и
современность. – 2-e изд., перераб. и доп. - М.: Изд. дом Марджани,
2010. – 367 с.;
3.34.
Основы этических (исламских) финансов: учебное
пособие / под редакцией Е.А.Байдаулет. – Павлодар, 2014. – 325 с.;
3.35.
Итоги деятельности Государственного предприятия
«Центральный депозитарий ценных бумаг» за 2019 г., 7 с.
107
Электрон ресурслар
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
4.6.
4.7.
4.8.
4.9.
4.10.
4.11.
4.12.
4.13.
4.14.
4.15.
