“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
253
3/2021
(№
00053)
ОИЛАВИЙ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ ОРҚАЛИ КАМБАҒАЛЛИКНИ
ҚИСҚАРТИРИШ
Эрназарова Нилуфар Нозимжоновна
Наманган муҳандислик-технология институти
Аннотация
.
Мазкур мақолада мамлакатимизда оилавий
тадбиркорликни
ривожлантириш, уни
иқтисодиётдаги роли ва камбағалликни қисқартиришда
барқарор иқтисодий ривожлантириш бўйича таклиф ҳамда тавсиялар
баён
қилинган.
Калит сўзлар:
оилавий тадбиркорлик
,
кичик бизнес, коронавирус пандемияси,
ҳаракатлар стратегияси, темир дафтар, эҳтиёжманд аҳоли.
Аннотация
.
В статье представлены предложения и рекомендации по
развитию семейного бизнеса в стране, его роли в экономике и устойчивому
экономическому развитию в сокращении бедности.
Ключевые слова
:
семейный бизнес, малый бизнес, пандемия коронавируса,
стратегия действий, железный блокнот, малообеспеченное население.
А
bstract.
This article presents proposals and recommendations for the development
of family business in the country, its role in the economy and sustainable economic
development in poverty reduction.
Keywords:
family business, small business, coronavirus pandemic, action strategy,
iron notebook, needy population.
Кириш
Жаҳон тажрибаси кўрсатишича, мамлакат
иқтисодиётининг барқарор
ривожланишида, аҳоли бандлиги ва даромадини оширишда энг асосийси
тадбиркорликни ривожлантириш орқали мамлакатда камбағалликни қисқартиришда
тадбиркорлик соҳалари, жумладан, оилавий бизнес соҳаси фаолияти муҳим аҳамият
касб этиб, иқтисодий ҳамда ижтимоий муаммоларни ҳал этишда етакчи ўринни
эгаллайди. Халқаро валюта жамғармасининг маълумотларига кўра,
“Бугунги кунда
дунёда 90,0 фоиз корхоналар кичик ва ўрта бизнесга тегишли бўлиб, улар жаҳоннинг
63,0 фоиз аҳолисини иш билан таъминламоқда. Европа Иттифоқи миқёсида кичик ва
ўрта бизнеснинг умумий салмоғи 99,8 фоизни ташкил этгани ҳолда, аҳолини учдан
икки қисмини иш билан таъминламоқда”
1
.
Жаҳон
иқтисодиётида
оилавий
бизнес
ва
тадбиркорлик
соҳасини
самарадорлигини ошириш, қулай ишбилармонлик муҳитини яратиш,
уларнинг
ташқи
иқтисодий фаолиятидаги иштирокини кучайтириш, аҳолини иш билан таъминлаш вa
дaрoмaдларини oшириш бoрaсидaги имкониятларидан тўлақонли фойдаланиш
бўйича илмий тадқиқотлар амалга ошириб келинмоқда.
Ўзбекистонда ҳам кичик бизнес ва оилавий тадбиркорлик фаолиятини қўллаб
-
қувватлаш, барқарор ривожланишини таъминлаш, унинг ялпи ички маҳсулот
(ЯИМ)даги, ишлаб чиқариш ва аҳоли бандлигини таъминлашдаги улушини ошириш,
1
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
254
3/2021
(№
00053)
кредит ресурсларига бўлган эҳтиёжни қондириш ва қулай ишбилармонлик муҳитини
яратиш каби йўналишларда тизимли чора
-
тадбирлар амалга оширилмоқда.
Жумладан, “2017
-
2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси”да иқтисодиётни
ривожлантириш ва эркинлаштириш, миллий иқтисодиётнинг мутаносиблиги ва
барқарорлигини таъминлаш, унинг таркибида саноат, хизматлар кўрсатиш соҳаси,
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
улушини кўпайтириш
каби устувор вазифалар
белгилаб берилди
[1]
. Ушбу вазифалар кичик бизнес ва оилавий тадбиркорлик
субъектларининг турли даражаларда ривожланиш омиллари ва тенденцияларини
статистик усулларда баҳолаш, статистик кўрсаткичлар тизимини ишлаб чиқиш,
иқтисодий ривожланиш стратегияларининг эконометрик моделларини тузиш ва
статистик прогнозлашнинг илмий
-
услубий асосларини такомиллаштириш, бугунги кун
талаблари асосида ўрганиш ва улардан оқилона фойдаланиш долзарб масалага
айланди
.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг
назарий –
услубий асослари бўйича бир қатор хорижий
ҳамда республикамиз
олимлари
илмий тадқиқот ишларини олиб боришган.
Россиялик олим Родина Т.Е. фикрига кўра, ривожланаётган мамлакатларда
кичик ва ўрта бизнеснинг улуши ўртача 33 фоизни ташкил этади. Россияда эса
уларнинг улуши ЯИМнинг бешдан бир қисмини эгаллайди [
7].
Жумладан Ж.Б.Сэй
томонидан “Бойликни яратиш, тақсимлаш ва истеъмол
қилишнинг оддий схемаси”
нашр этилган
ва унда ортиқча ишлаб чиқариш ва
иқтисодий инқирозлар мумкин эмас деб тахмин қилинган. Ишлаб чиқариш даромад
келтиради, бу эса тегишли қийматдаги товарларни сотиб олишга имконият яратади
.
Иқтисодиётдаги ялпи талаб ҳар доим ялпи таклифга тенг дея эътироф этилган
[8].
А.Смит томонидан халқларнинг бойлиги моҳияти ва сабабларини ўрганиш
[9],
Р.Хизрич ва М.Питерс томонидан тадбиркорликни ривожлантириш омиллари,
тадбиркорлик фазилатларини баҳолаш усуллари
[10]
атрофлича ўрганилган ва
керакли таклиф ва тавсиялар келтирилган
.
Шунингдек
кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик соҳасини тадқиқ этиш ҳамда
эконометрик моделлаштириш бўйича В.М.Власова
[11]
, А.Раиский
[12]
, А.Шестаков
[13]
, Н.Е.Егорова
[14]
, В.М.Савченко
[15]
, В.М.Шепелов
[16]
ва
М.А.Федотова
[17]
лар
илмий изланишлар олиб боришган
.
Ўзбекистонда кичик бизнес ва тадбиркорликнинг умумий муаммолари,
статистик кўрсаткичларини такомиллаштириш ҳамда прогнозлаш, оилавий
тадбиркорликни ривожлантириш
ва уларга давлат томонидан берилаётган
имкониятлар
бўйича
маҳаллий
олимлардан
С.С.Гулямов,
Ё.Абдуллаев,
Б.К.Ғойибназаров, М.Р.Болтабаев, О.Т.Кенжабоев, О.Қ.Рихсимбоев, А.Б.Югай,
Н.Қ.Муродова, З.Я.Худойбердиева, Ҳ.П.
Абулқосимов А.А. Қулматовлар томонидан
илмий изланишлар олиб борганлар.
Аммо,
олилавий
тадбиркорликни
ривожлантириш
орқали
аҳоли
камбағаллигини қисқартириш, уларнинг даромадини ошириш каби масалалар
етарлича тадқиқ этилмаганлиги сабабли мазкур йўналиш бўйича тадқиқотлар олиб
бориш муҳим аҳамият касб этади. Чунки
,
Ўзбекистонда аҳоли тадбиркорлигини
ошириш масалалари ва чора
-
тадбирлар бир қатор қонун ҳужжатларида, жумладан,
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ҳудудларда аҳолини тадбиркорликка
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
255
3/2021
(№
00053)
кенг жалб қилиш ва оилавий тадбиркорликни ривожлантиришга доир қўшимча чора
-
тадбирлар
тўғрисида”
[2
],
“Ҳунармандчиликни
янада
ривожлантириш
ва
ҳунармандларни қўллаб
-
қувватлаш
бўйича қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”
[3],
“Ҳар бир оила –
тадбиркор” дастурини амалга ошириш тўғрисида”
[4
], “Аҳоли
бандлигини таъминлаш борасидаги ишларни такомиллаштириш ва самарадорлигини
ошириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”
[5
], “Оилавий тадбиркорликни ривожлантириш
давлат дастурлари доирасида амалга оширилаётган лойиҳаларни кредитлаш
тартибини
такомиллаштиришнинг
қўшимча
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”
[6]
қарорларида ўз аксини топган
.
Тадқиқот методологияси
Оилавий тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш бўйича олиб борилган
илмий изланишларимиз давомида тадқиқот методологиясининг
тизимли таҳлил,
статистик кузатиш, статистик жамлаш ва гуруҳлаш
каби усуллар қўлланилган.
Натижада, мамлакатимиз аҳолисининг камбағалликдан қутқаришда авваламбор,
кичик бизнес субъектлари ва оилавий тадбиркорликни ривожлантириш бўйича
илмий хулосалар шакллантиришга асос бўлди
.
Таҳлил ва натижалар
Ҳозирги
вақтда дунё мамлакатларида кичик бизнеснинг аксарият қисми оилавий
корхона шаклида иш юритмоқда. Европа давлатлари ялпи миллий маҳсулотининг 40
-
50 фоизини, Осиё мамлакатларида 65 фоиздан 82 фоизгачасини, Лотин Америкасида
70 фоизга яқинини оилавий бизнес ишлаб чиқаради.
АҚШ иқтисодиётида унинг
улуши 95 фоиздан зиёд миқдорни ташкил этади
[18]
.
Ривожланган давлатлар
тажрибасидан ва авлодларимиз анъаналаридан келиб чиққан ҳолда мамлакатимизда
ҳам
ушбу соҳага эътибор йилдан
-
йилга ортиб бормоқда.
Аҳолини тадбиркорлик фаолиятига кенг жалб қилиш, ҳунармандчилик,
касаначилик ва тадбиркорлик фаолиятининг бошқа соҳаларида бандлигини
таъминлаш орқали уларнинг қўшимча ва барқарор даромад манбалари шаклланишига
шарт
-
шароитлар яратиш борасида “Ҳудудларда аҳолини тадбиркорликка кенг жалб
қилиш ва оилавий тадбиркорликни ривожлантиришга доир қўшимча чора
-
тадбирлар
тўғрисида”
2
ги қарорлари билан Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 13
августдаги “Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг
кафолатларини кучайтириш, тадбиркорлик ташаббусларини қўллаб
-
қувватлаш
борасидаги ишларни ташкил қилиш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича
қўшимча
чора
-
тадбирлар, шунингдек, тадбиркорлик субъектларининг молиявий
ресурслар ва ишлаб чиқариш инфратузилмасидан фойдаланиш имкониятларини
кенгайтириш тўғрисида
3
”ги ПФ–
5780-
сон Фармонида белгиланган вазифаларни изчил
амалга ошириш ҳамда кичик бизнес, оилавий тадбиркорликни ривожлантириш, аҳоли
бандлигини таъминлаш, хотин
-
қизлар ва ёш авлод ташаббусларини қўллаб
-
қувватлашга
қаратилган бир қатор вазифалар амалга оширилган бўлиб, натижада
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолияти миллий иқтисодиётда ўз ўрнига эга
бўлиб бормоқда (1
-
расм).
2
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ҳудудларда аҳолини тадбиркорликка кенг жалб қилиш ва оилавий тадбиркорликни
ривожлантиришга доир қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги 2019 йил 7 мартдаги ПҚ–
4231-
сон Қарори.
3
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг кафолатларини кучайтириш,
тадбиркорлик ташаббусларини қўллаб
-
қувватлаш борасидаги ишларни ташкил қилиш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича қўшимча
чора
-
тадбирлар, шунингдек, тадбиркорлик субъектларининг молиявий ресурслар ва ишлаб чиқариш инфратузилмасидан фойдаланиш
имкониятларини кенгайтириш тўғрисида”ги 2019 йил 13 августдаги ПФ–
5780-
сон Фармони.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
256
3/2021
(№
00053)
1-
расм. Ўзбекистон Республикасида кичик бизнеснинг ЯИМга нисбатан улушини
кам таъминланган аҳоли улушига нисбатан ўзгариши
(% ҳисобида)
4
1-
расмдан кўриш мумкинки, Ўзбекистон Республикасида кичик бизнеснинг
ЯИМга нисбатан улуши 2000 йилга нисбатан 23,9 фоизга ошиб 53,9 %га, кам
таъминланган аҳоли улушининг мос даврга нисбатан 16,1 фоизга камайиб, 11,6
фоизга тенг бўлди. Бундай ижобий ҳолат мамлакатда амалга оширилаётган кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш бўйича олиб борилаётган
ислоҳатлар, чиқарилаётган фармон ва қарорлар, дастурлар яъни “Ҳар бир оила –
тадбиркор” дастурини амалга ошириш тўғрисида”ги қарорнинг ижросини
таъминлаш, ҳам оилавий тадбиркорлик, ҳунармандчилик, касаначилик ва бошқа
тадбиркорлик фаолияти турларини кенг оммалаштириш, ҳар бир оиланинг барқарор
даромад манбаига эга бўлиши учун шарт
-
шароитлар яратиш ва ишсизликка барҳам
беришга қаратилган чора
-
тадбирларни амалга оширишдан деб қараш мақсадга
мувофиқдир.
Тадқиқотда кам таъминланганлик улушини ўрганилиши бевосита унинг
оқибатида юзага келадиган камбағалликни олдини олиш ва ҳеч бўлмаганда
қисқартиришдан иборат бўлган мақсадга эришишдир. Тадқиқот натижаларига кўра,
мамлакатимизда кам таъминланган оилада аъзолар сони 7 кишидан иборат бўлиб,
оила бошлиғининг ўртача ёши 50 ёшдан юқори ва у олий маълумотга эга эмас.
Жумладан, 11% кам таъминланган оиланинг бошлиғи ишсиз, 93% ҳолатларда
эса
олий маълумотга эга эмас ва фақат 24% ўрта махсус маълумотга эга. Кам
таъминланган уй хўжаликларининг 43% доимий иш жойига эга эмас. 93% марказий
иситиш тизимига, 96% марказий канализация тизимига ва 66% марказий сув
таъминотига уланмаганлиги аниқланган бўлиб, бундай тадқиқотлар Ўзбекистондаги
камбағалликнинг янада аниқ тасвирини ҳамда унга қарши кураш бўйича асосий чора
-
тадбирлар ва тавсиялар ишлаб чиқиш имкониятини беради.
Бу борада, мамлакатимизда 2020 йилда аҳоли турмуш фаровонлигини ошириш
ва кам таъминланган аҳоли қатламини қўллаб қувватлаш, энг асосийси
камбағалликни қисқартириш бўйича чора
-
тадбирларни ишлаб чиқилмоқда,
жумладан: Бутун дунёда юзага келган пандемия шароитида ишсиз, даромадсиз
қолган эҳтиёжманд, ёрдамга муҳтож оилаларнинг маҳаллада
шакллантирилган
4
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
257
3/2021
(№
00053)
шаффоф рўйхат
“Темир дафтар” ташкил этилиб унга киритилган ҳар бир фуқарони
камбағалликдан чиқариш бўйича “мотивация, кўникма ва молиявий кўмак” тамойили
асосида янги механизм жорий этилди. «Темир дафтар» ўз навбатида фуқаролар
йиғинлари раисининг сектор ва ҳудуд раҳбари билан ҳамкорликдаги фаолиятини
мустаҳкамлаш билан бирга унга «Темир дафтар»ни юритишда эҳтиёжманд
оилаларнинг етти тоифаси, ажратилиб кўрсатилди (
2-
расм).
2-
расм. Эҳтиёжманд оилаларнинг етти тоифаси
Республикамиз аҳолисининг камбағалликдан чиқиб кетиши учун энг муҳим
омил –
бу инсоннинг интилиши, ўз кучига таянган ҳолда, аниқ мақсад сари ҳаракати
бўлиши керак. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, хорижий тажриба таҳлилларнинг
кўрсатишича, иқтисодиётни ислоҳ қилиш ва аҳоли даромадларининг юқори
даражасини таъминлашда оилавий тадбиркорликнинг аҳамияти ва роли муҳим
ўринга эга.
Хулоса ва таклифлар
Шу мақсадда ҳудудларда аҳолини касб
-
ҳунарга ўқитиш бўйича мингдан зиёд
марказлар ташкил этилиши;
ўқув курсларини тамомлаб,
ўз бизнесини бошламоқчи бўлган фуқароларга
асбоб
-
ускуна харид қилиш учун 7 миллион сўмгача субсидиялар берилиши;
камбағалликни
қисқартириш
ва
қишлоқ
аҳолиси
даромадларини
кўпайтиришда энг тез натижа
берадиган омил бу –
қишлоқ хўжалигида ҳосилдорлик
ва самарадорликни кескин ошириш бўлиб, ҳар бир туманнинг имконияти ва
ривожланиш йўналишидан келиб чиқиб, деҳқончилик билан шуғулланадиган
оилаларга 10 сотихдан 1 гектаргача ер майдонлари ажратилиши;
эҳтиёжманд аҳоли бандлигини таъминлашга Бандликка кўмаклашиш ҳамда
Жамоат ишлари жамғармаларидан 500 миллиард сўм йўналтирилади. Ҳисоб
-
китобларга кўра, мамлакатда кам таъминланган аҳоли сони 12−15 фоизни (4,5−5 млн
киши) ташкил этади. Охирги 2 йил ичида ижтимоий нафақа олувчилар сони 1,3
баробарга кўпайди, нафақалар миқдори 2 баробарга ошди.
Хулоса қилиб айтганда мамлакатимиз аҳолисининг камбағалликдан қутқаришда
авваламбор, кичик бизнес субъектлари ва оилавий тадбиркорликни ривожлантириш
кўзда тутилган бўлиб, бу орқали иш билан бандликни таъминлаш, аҳоли даромадини
Эҳтиёжманд оилаларнинг етти тоифаси
Кам
таъминланган
Ногиронлиги
бўлган
Ижтимоий
ҳимояга
муҳтож
оилалар
Якка
-
ёлғиз
кексалар
Доимий
ишсиз
фуқаролар
Карантин туфайли ишсиз қолган фуқаролар
Оғир эпидемиологик ҳудудлардан қайтариб келинган фуқароларни
камбағалликдан чиқариш чоралари кўрилади
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
258
3/2021
(№
00053)
ошириш мақсадида унга эришишда белгиланган вазифалар ҳамда ислоҳотларни
изчиллик билан амалга ошириш лозим.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ
-
4947-
сонли Фармони. Ўзбекистон Республикасининг Қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 йил,
6-
сон, 70
-
модда.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 7 мартдаги ПҚ
-4231-
сонли
“Ҳудудларда аҳолини тадбиркорликка кенг жалб қилиш ва оилавий тадбиркорликни
ривожлантиришга доир қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги Қарори
3.
Ўзбекистон Республики Президентининг 2019 йил 28 ноябрдаги ПҚ
-4539-
сонли
“Ҳунармандчиликни янада ривожлантириш ва ҳунармандларни қўллаб
-
қувватлаш бўйича
қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”ги Қарори
4.
Ўзбекистон Республики Президентининг 2018 йил 7 июндаги ПҚ
-3777-
сон “Ҳар бир
оила –
тадбиркор” дастурини амалга ошириш тўғрисида”ги Қарори
5.
Ўзбекистон Республики Президентининг 2018 йил 14 июлдаги ПҚ
-3856-
сон “Аҳоли
бандлигини таъминлаш борасидаги ишларни такомиллаштириш ва самарадорлигини
ошириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги Қарори
6.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 24 октябрдаги ПҚ
-4498-
сонли
“Оилавий тадбиркорликни ривожлантириш давлат дастурлари доирасида амалга
оширилаётган лойиҳаларни кредитлаш тартибини такомиллаштиришнинг қўшимча чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги Қарори
7.
Родина
Т.Е.
«Реализация
национального
проекта
«малое
и
среднее
предпринимательство и поддержка индивидуальной предпринимательской
инициативы» в
России»//Сборник тезисов докладов участников научно
-
практической конференции
«Инновационные направления интеграции науки,
образования и производства»–
Керчь:
ФГБОУ ВО «КГМТУ», 2020. –
329-
331с.
8.
Сэй Ж.Б. Трактаты политической экономии. –
М.: Экономика. 1985. –
55 с
.
9.
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. Т.1.–
М.: Ось, 1977. –
480 с.
10.
Хизрич Р., Питерс М. Предпринимательство или как завести собственное дело и
добиться успеха. –
М.: Прогресс, 1991. –
223 с.
11.
Власова В.М. Основы предпринимательской деятельности. –
М.: Финансы и
статистика. 1996 –
106 с.
12.
Раиский А. Экономика предприятия. –
М.: Маркетинг. 2000. –
696 с.
13.
Шестаков А. Предпринимательская деятельность. –
М.: 2000,
-
263 с.
14.
Егорова Н.Е. Моделирование деятельности малого предприятия //. Экономика и
математические моделы. Том 35, №2, 1999.
-67-
69 с.
15.
Савченко В.М. Феномены предпринимательства. // Рос.экон. журнал. –
М.: 2006.
№9.
-
46 с.
16.
Шепелов В.М. Очерки теории и практики развития предпринимательства. –
Т.:
Фан, 1998. –
177 с.
17.
Федотова М.А. Доходы предпринимателя. –
М.: 1993. –
235 с.
18.
Оилавий
тадбиркорлик:
иш
ўринларини
ўзимиз
яратамиз
.
https://uzanalytics.com/iqtisodi%D0%B5t/3671
