S H A R Q M A S H ’ A L I
5
ТУРКИЯДА
РЕСПУБЛИКАНИНГ
ИЛК
ЙИЛЛАРИДА
ХОТИН
-
ҚИЗЛАРГА
ДОИР
СИЁСАТ
ШАДМАНОВА
САНОБАР
Тарих
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
ФАРҲОДБЕКОВА
ЛАЙЛО
Талаба
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
ХХ
аср
бошларида
Туркияда
Республика
тизими
ўрнатилгандан
кейин
хотин
-
қизларга
кўплаб
хуқуқларнинг
берилиши
ва
шу
масалаларда
олиб
борилган
ислоҳотлар
масаласи
ёритилган
.
Шунингдек
,
Мустафо
Камол
Отатуркнинг
“
Анадолу
аёли
”
модели
хақида
маьлумотлар
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Республика
,
Туркия
,
демократия
,
ривожланиш
,
хотин
-
қизлар
,
сайлов
,
ислоҳот
,
тенглик
,
таьлим
.
Аннотация
.
В
данной
статье
раскрываются
предоставления
прав
женщинам
после
создания
республиканской
системы
в
Турции
в
начале
ХХ
века
.
Приведены
также
данные
о
модели
Мустафы
Кемаля
Ататюрка
«
А
natoly ayoli».
Опорные
слова
и
выражения
:
Республика
,
Турция
,
демократия
,
развитие
,
женщины
,
выборы
,
реформа
,
равенство
,
образование
.
Abstract.
This article describes the process of reshuffling women's rights and granting rights to women
after the creation of a republican system in Turkey in the early 20th century. There has been given a model
of Mustafa Kemal Ataturk «Anatoly
а
yoli».
Keywords and expressions:
Republic, Turkey, democracy, development, women, election, reform,
equality, education.
ХХ
аср
бошларида
Туркия
тарихида
му
-
ҳим
ўзгаришлар
юз
берди
.
Мамлакатда
Рес
-
публика
тизимининг
ўрнатилиши
,
биринчи
президент
сифатида
Мустафо
Камол
Ота
-
туркнинг
ҳокимият
тепасига
келиши
ва
кенг
ислоҳотларнинг
амалга
оширилиши
бунга
яққол
мисол
бўла
олади
.
Янги
ҳукумат
мам
-
лакат
ижтимоий
ҳаётининг
барча
соҳаларида
бўлгани
сингари
жамиятда
хотин
-
қизлар
ҳу
-
қуқларини
ҳимоя
қилиш
ва
уларнинг
тенг
ҳуқуқлилигини
таъминлаш
борасида
ҳам
кат
-
та
ислоҳотларни
амалга
оширди
.
Бу
каби
ислоҳотлар
мамлакатнинг
Республика
даври
-
да
юритилган
замонавийлаштириш
сиёсати
ичида
катта
“
рамзий
ва
стратегик
”
аҳамиятга
эга
жараён
сифатида
баҳоланди
1
.
Туркияда
Республика
тизими
ўрнатилган
-
дан
кейин
1924
йил
20
апрелда
мамлакатнинг
1
Cemile Burcu Kartal. T
ü
rkiye’de kad
ı
nlar
ı
n siyasal
haklar
ı
n
ı
kazanma s
ü
reci ve 1930 Belediye se
ç
imleri. –
Istanbul, 2005. – S. 77.
янги
ҳукумати
илк
Конституцияни
қабул
қилди
.
Ушбу
конституцияга
кўра
,
мамлакат
-
да
эркаклар
ва
хотин
-
қизларнинг
ҳуқуқлари
тенглаштирилди
.
Лекин
бу
даврда
амалдаги
асосий
сиёсий
куч
“
Мажалла
”
2
бўлганлиги
сабабли
бу
тенглик
Конституция
матнидаги
-
на
сақланиб
қолди
.
Республиканинг
биринчи
президенти
Мустафо
Камол
Отатурк
эркак
-
лар
ва
хотин
-
қизларнинг
тенг
ҳуқуқли
бўли
-
шини
таъминлашни
мақсад
қилган
бўлса
-
да
,
бу
мақсадга
бирданига
эриша
олмаслигини
биларди
.
Чунки
эркаклар
ва
хотин
-
қизлар
ўртасидаги
тафовутни
йўқ
қилиш
учун
ҳуку
-
мат
модернизация
ғояларини
тўлиқ
қабул
қилиши
керак
эди
3
.
2
Micelle-i-Ahkam-I Adlliye.
Усмонийлар
даврида
1869–1876
йиллар
орасида
Аҳмет
Жавдетпошшонинг
14
кишилик
ҳайъат
томонидан
тайёрланган
ислом
дунёсининг
муҳим
фуқаролик
қонуни
.
3
Tarihimizde ve g
ü
n
ü
m
ü
zde t
ü
rk kad
ı
n
ı
n
ı
n Insan Haklar
ı
.
Haziran, 2017;
https://www.kolej.org/assets/files/extra/haziran-dergi.pdf
S H A R Q M A S H ’ A L I
6
Мамлакатда
аста
-
секинлик
билан
бош
-
ланган
бу
каби
ҳаракатлар
Туркия
хотин
-
қизларининг
ҳаётида
аҳамиятли
ўзгаришлар
-
ни
вужудга
келтирди
.
Республика
даврида
хотин
-
қизлар
ҳаётига
таъсир
қилувчи
асосий
ислоҳотлардан
бири
турк
хотин
-
қизлари
тенглигининг
таъминланиши
бўлди
.
Бундан
ташқари
,
Туркия
хотин
-
қизларининг
1926
йилда
фуқаролик
ҳуқуқлари
, 1930
йилда
эса
сиёсий
ҳуқуқлари
ва
1934
йилда
умумий
сай
-
ловларда
қатнашиш
ҳуқуқини
қўлга
кири
-
тишлари
катта
ютуқ
бўлди
.
Бу
каби
ҳуқуқлар
ҳокимият
аъзолари
томонидан
мамлакатни
ғарблаштириш
ва
маданиятлаштириш
ғояла
-
рини
амалга
ошириш
мақсадида
тан
олинган
1
.
Янги
ҳукумат
турк
хотин
-
қизларини
иж
-
тимоий
ҳаётга
олиб
чиқишга
,
фаол
хотин
-
қиз
-
лар
қатламини
шакллантиришга
ҳаракат
қилар
экан
,
улар
аёлларнинг
энг
муҳим
вазифалари
-
дан
бири
оналик
эканлигини
ҳам
унутмади
.
Шунингдек
,
ҳукумат
қиз
болалар
тарбиясида
дин
омили
ҳеч
қачон
тўсиқ
бўлмайди
,
деб
ҳисоблади
.
Шу
сабабдан
президент
Мустафо
Камол
Отатурк
“
Бизнинг
дин
ҳеч
қачон
хотин
-
қизларни
эркаклардан
орқада
қолишини
хоҳ
-
ламаган
.
Эркак
ва
хотин
-
қизлар
доимо
илм
излаши
ва
қаерда
бўлса
ҳам
илм
билан
бе
-
занмоғи
лозим
”,
дея
фикр
билдирган
2
.
Камол
-
чилар
аёллар
ва
республиканинг
ёш
авлод
аёллари
,
бу
ислоҳотлар
демократик
жамиятни
ривожлантириши
муқаррарлиги
ва
амалга
оширилган
ислоҳотлар
турк
хотин
-
қизларининг
озодлигини
таъминлашини
таъкидлаган
3
.
Камолчилар
ҳукуматида
барча
ислоҳот
-
ларнинг
асосини
дунёвийлик
ташкил
этиши
белгиланган
.
Шу
сабабдан
ҳукумат
томони
-
дан
аёлларга
қаратилган
эътибор
Республика
1
Cemile Burcu Kartal. T
ü
rkiye’de kad
ı
nlar
ı
n siyasal
haklar
ı
n
ı
kazanma s
ü
reci ve 1930 Belediye se
ç
imleri.
Istanbul, 2005. – S.77.
2
Tarihimizde ve g
ü
n
ü
m
ü
zde t
ü
rk kad
ı
n
ı
n
ı
n Insan Haklar
ı
.
Haziran, 2017; 13 https://www.kolej.org/assets/files/
extra/haziran-dergi.pdf
3
Cemile Burcu Kartal. T
ü
rkiye’de kad
ı
nlar
ı
n siyasal
haklar
ı
n
ı
kazanma s
ü
reci ve 1930 Belediye se
ç
imleri. –
Istanbul, 2005. – S.78.
тизимидаги
янги
Туркиянинг
миллий
харак
-
тери
сифатида
майдонга
чиқди
.
Аёллар
ҳу
-
қуқларининг
чекланганлиги
уларни
ижтимо
-
ий
соҳадан
четлатиш
буларнинг
барчаси
ша
-
риат
даврининг
ўзига
хос
кўрсаткичи
эди
,
уларнинг
қонуний
жиҳатдан
эркаклар
билан
тенгҳуқуқли
бўлиши
эса
янги
Республи
-
канинг
ўзига
хослиги
эди
4
.
Туркияда
гендер
тадқиқотлари
ва
хотин
-
қизлар
ҳуқуқларини
ўрганишда
етакчи
тад
-
қиқотчилардан
бири
Ширин
Текели
5
фик
-
рича
,
дунёвий
давлатни
ташкил
қилиш
дав
-
рида
ислом
жамияти
ва
қадриятларига
қарши
курашда
аёллар
ҳаракати
катта
аҳамият
касб
этган
.
Бундан
ташқари
, 1930
йилларда
аёл
-
ларга
қонуний
тенг
ҳуқуқли
овоз
беришнинг
тан
олиниши
Отатурк
партиясини
ўша
давр
-
даги
Европа
диктаторларидан
фарқлаш
учун
бошланган
аҳамиятли
бир
ташаббус
сифа
-
тида
баҳоланган
.
Инсон
ҳуқуқлари
,
айниқса
,
хотин
-
қизлар
ҳуқуқлари
бўйича
чуқур
изланишлар
олиб
бо
-
раётган
тадқиқотчи
доктор
Зеҳра
Арат
6
ка
-
молчиларнинг
турк
хотин
-
қизларига
баъзи
ҳу
-
қуқларни
берувчи
ислоҳотларни
амалга
оши
-
риши
мамлакатни
Ғ
арб
типида
ривожланти
-
риш
учун
восита
эканлигини
таъкидлайди
.
Камолчилар
ислоҳотлар
орқали
исломий
қарашлар
ўрнига
дунёвий
ҳаёт
,
яъни
ғарбий
ғояларга
асосланган
ҳаётни
жорий
этишга
киришганини
кўриш
мумкин
.
Шундай
қилиб
,
Ғ
арбдан
андоза
олган
Камолчилик
турк
хо
-
тин
-
қизларининг
ҳаёт
тарзини
яхшилаш
мақ
-
садида
Ғ
арбий
жамият
даражасига
эришишга
ҳаракат
қилган
.
Отатурк
аёлларнинг
жамиятдаги
ўрнини
оширишга
ҳаракат
қилар
экан
, “
Анадолу
аёли
”
ни
модель
сифатида
кўрсатди
.
Отатурк
4
Cemile Burcu Kartal. T
ü
rkiye’de kad
ı
nlar
ı
n siyasal
haklar
ı
n
ı
kazanma s
ü
reci ve 1930 Belediye se
ç
imleri. –
Istanbul, 2005. – S.78.
5
https://www.google.com/search?q=shirin+tekeli&rlz=1C
1CYCH_ruUZ798UZ798&oq=shirin+tekeli&aqs=chrome
..69i57.6170j0j7&sourceid=chrome&ie=UTF-8
6
https://polisci.uconn.edu/person/zehra-arat/
S H A R Q M A S H ’ A L I
7
аёлларга
“
Янги
замонавий
аёл
”
нинг
Ғ
арб
аёлларига
тақлид
этмаслиги
ва
иффатини
сақлаган
ҳолда
кийиниши
ҳақидаги
қараш
-
ларни
илгари
сурди
. 1925
йилда
ишлаб
чи
-
қилган
либослар
тўғрисидаги
қонунда
эркак
-
лар
учун
анъанавий
кийимлар
тақиқланди
,
аёлларга
доир
ҳеч
қандай
қоидалар
ишлаб
чиқилмади
.
Лекин
Отатурк
фикрига
кўра
,
хотин
-
қизлар
кийимлари
ижтимоий
аҳлоқ
ва
одобга
зид
бўлмаслиги
керак
эди
1
.
Бундан
ташқари
,
Отатурк
томонидан
таъ
-
лим
соҳасида
амалга
оширилган
ислоҳотлар
доираси
хотин
-
қизлар
таълим
-
тарбиясини
ҳам
қамраб
олинди
. 1922
йил
март
ойида
Туркия
Буюк
Миллат
Мажлиси
махсус
йиғи
-
лишида
хотин
-
қизлар
билан
эркакларнинг
таълим
тизимидаги
тафовутлари
масаласига
алоҳида
аҳамият
берилди
.
Натижада
аёллар
-
нинг
таълимдаги
иштироки
кучайтирилди
.
Республиканинг
илк
йилларида
қиз
болалар
таълим
-
тарбиясини
яхшилаш
мақсадида
ҳу
-
қуқий
чоралар
кўрилди
. 1923
йилда
қизлар
учун
бепул
таълим
жорий
қилинди
ва
уларга
мўлжалланган
мактаблар
сони
кўпайтирил
-
ди
.
Давлат
статистика
институтининг
маълу
-
мотларига
қараганда
, 1923–1930
йиллар
ора
-
сида
аёл
ўқитувчи
ва
ўқувчилар
сони
кўпай
-
ганига
қарамай
,
эркак
ўқитувчи
ва
ўқувчилар
сонига
нисбатан
уларнинг
сони
анча
кам
бўлганлиги
кузатилади
.
Шуни
таъкидлаш
мумкинки
,
янги
ҳуку
-
мат
хотин
-
қизлар
билим
ва
бошқа
соҳаларда
ҳеч
қачон
эркаклардан
ортда
қолмаслиги
та
-
рафдори
бўлган
.
А
Қ
Шнинг
1974
йил
21
ав
-
густда
таълим
тизимида
аёлларнинг
тенгли
-
гини
таъминлаш
бўйича
қабул
қилган
қону
-
ни
,
Туркия
тарихида
ундан
50
йил
олдин
Мустафо
Камол
Отатурк
томонидан
1924
йил
3
мартда
таълимни
бирлаштириш
тўғри
-
сидаги
қонун
билан
тасдиқланганини
кўриш
мумкин
.
Ушбу
қонун
натижасида
мамлакат
-
1
Cemile Burcu Kartal. T
ü
rkiye’de kad
ı
nlar
ı
n siyasal
haklar
ı
n
ı
kazanma s
ü
reci ve 1930 Belediye se
ç
imleri. –
Istanbul, 2005. – S.81.
да
ёшларга
замонавий
таълим
-
тарбия
бериш
билан
бирга
,
ўғил
болалар
ва
қиз
бола
-
ларнинг
биргаликда
таълим
олиши
белгилан
-
ди
.
Бундан
ташқари
, 1924
йил
20
апрелда
Туркия
Конституциясининг
87-
моддасида
қизлар
учун
бошланғич
таълим
мажбурий
қилиб
қўйилди
2
.
“
Теҳвид
-
и
Тедрисат
”
қонуни
билан
мак
-
табларни
стандартлаштиришни
назарда
ту
-
тувчи
қонун
қабул
қилинган
бўлса
-
да
,
мам
-
лакатда
бу
борада
гендер
фарқлар
мавжуд
эди
.
Жумладан
, 1923–1924
йилларда
ўғил
болаларга
мўлжалланган
ўрта
таълим
мак
-
таблари
сони
72
та
бўлса
,
қиз
болалар
учун
бундай
мактаблар
умуман
мавжуд
эмас
эди
.
1927–1928
йилларда
ўрта
таълим
мактабла
-
рида
қиз
ва
ўғил
болалар
бирга
ўқишни
бошлаган
.
Лицейларда
эса
бу
жараён
1934–
1935
йилларда
бошланган
3
.
1924
йилда
чиқарилган
“
Теҳвид
-
и
Тедри
-
сат
”
қонуни
доирасида
таълимнинг
бир
хил
даражасини
таъминлайдиган
ва
шу
турдаги
диплом
беришни
кўзда
тутадиган
дастур
иш
-
лаб
чиқилди
.
Шунингдек
,
мактабларда
ўқув
дастурларининг
айрим
сабоқлари
жинслар
орасидаги
фарқни
кўрсатди
.
Жисмоний
тар
-
бия
ва
ҳарбий
таълим
фақат
ўғил
болалар
учун
,
тикувчилик
ва
болаларни
парвариш
қилиш
бўйича
фанлар
қизларга
ўргатилди
.
Республиканинг
илк
йилларида
аёллар
-
нинг
ижтимоий
мавқеида
яна
бир
муҳим
ўзгариш
Фуқаролик
кодексининг
қабул
қи
-
линиши
бўлди
.
Фуқаролик
Кодекси
бўйича
дастлабки
тадқиқотлар
1923
йилги
сайлов
-
лардан
сўнг
,
янги
фуқаролар
қонунини
тар
-
тибга
солувчи
комиссия
тузилиши
билан
бошланди
.
Комиссия
Усмонлилар
оила
ҳуқу
-
қи
ва
Мажаллага
асосланган
эски
ҳуқуқий
тизимни
баъзи
ўзгартиришлар
ва
янгиликлар
киритиш
билан
ҳимоя
қилди
.
Комиссия
то
-
2
Tarihimizde ve g
ü
n
ü
m
ü
zde t
ü
rk kad
ı
n
ı
n
ı
n Insan Haklar
ı
.
Haziran 2017. 13https://www.kolej.org/assets/files/extra/
haziran-dergi.pdf
3
Cemile Burcu Kartal. T
ü
rkiye’de kad
ı
nlar
ı
n siyasal
haklar
ı
n
ı
kazanma s
ü
reci ve 1930 Belediye se
ç
imleri.
Istanbul, 2005. – S. 85.
S H A R Q M A S H ’ A L I
8
монидан
тайёрланган
қонун
лойиҳаси
кейин
-
чалик
Отатурк
томонидан
бекор
қилинди
ва
Швейцария
фуқаролик
қонунига
асосланган
Туркия
Фуқаролик
кодекси
тайёрланди
.
Янги
кодекс
1926
йил
17
февралда
қабул
қилинган
ва
шу
йили
4
октабрда
кучга
кирган
.
Фуқа
-
ролик
кодексининг
энг
катта
муваффақияти
оила
институтида
давлат
назоратини
ўрна
-
тиш
ва
кўпхотинликнинг
тақиқланиши
эди
.
1926
йилда
чиқарилган
788-
сонли
“
Меҳ
-
наткашлар
тўғриси
”
даги
низомнинг
6-
модда
-
сида
аёлларнинг
иш
фаолиятини
тартибга
солувчи
йўл
-
йўриқлар
кўрсатилган
.
Қ
онунга
кўра
,
турмушга
чиққан
аёллар
давлат
ходими
бўлиши
мумкин
эди
.
Агар
турмуш
ўртоғи
рухсат
берса
аёл
давлат
ҳокимиятининг
барча
органларида
ишлаши
қонуний
ҳисоб
-
ланарди
.
Шуни
таъкидлаш
керакки
,
аёллар
учун
барча
соҳаларда
ва
лавозимларда
тенг
меҳнат
қилишга
рухсат
берилмаган
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
ХХ
асргача
Туркияда
хотин
-
қизлар
ҳуқуқлари
чекланганлигини
кўришимиз
мумкин
.
Жа
-
миятда
хотин
-
қизларнинг
роли
фақат
қайно
-
налик
ва
оналик
ҳолатлари
билан
чекланган
.
Шу
сабабдан
жамиятнинг
ҳар
бир
жабҳасида
гендер
роллари
кучли
бўлган
.
ХХ
асрда
мамлакатда
республика
тизими
-
нинг
ўрнатилиши
натижасида
ижтимоий
-
сиёсий
ҳаётнинг
барча
соҳаларида
кенг
қам
-
ровли
ислоҳотлар
олиб
борилди
.
Мамлакатда
Мустафо
Камол
Отатурк
бошчилигида
олиб
борилган
бу
каби
ислоҳотлар
натижасида
ку
-
йидаги
хулосаларни
айтишга
имкон
беради
:
Биринчидан
,
мамлакатда
демократик
жа
-
мият
қуриш
,
тенглик
концепциясини
ривож
-
лантириш
ва
аёлларнинг
жамият
ҳаётидаги
аҳамиятини
ошириш
борасида
катта
ишлар
амалга
оширилди
.
Иккинчидан
,
таълим
соҳасида
хотин
-
қиз
-
ларнинг
роли
кучайтирилди
.
Қ
изларнинг
би
-
лим
олиши
мажбурий
эканлиги
қонуний
равишда
расмийлаштирилди
.
Учинчидан
,
хотин
-
қизларнинг
фуқаролик
ҳуқуқлари
,
сиёсий
ҳуқуқлари
ва
сайловларда
қатнашиш
ҳуқуқларини
қўлга
киритишлари
ёш
республика
ва
турк
хотин
-
қизларининг
чинакам
муваффақияти
эди
.
Бу
ислоҳот
-
ларнинг
барчаси
“
хотин
-
қизларнинг
инсоний
ҳуқуқлари
”
тамойили
асосида
олиб
борилди
.
ИЛК
ЎРТА
АСРЛАРДА
ТУРКИЙ
ХАЛҚЛАР
ШАҲАРЧИЛИК
АНЪАНАЛАРИ
НАСРИТДИНОВА
МУНИРА
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақола
туркий
халқлар
яшаган
қадимий
ўлкаларда
шаҳарлар
ва
шаҳарчилик
турмуш
-
тарзи
географияси
манбалар
ва
илмий
адабиётдаги
бу
ҳақдаги
фикрлар
турли
-
туманлиги
таҳлилига
бағишланган
.
Қадимият
ва
илк
ўрта
асрларда
туркий
халқларнинг
хўжалик
муносабатларида
ўтроқ
деҳқончилик
,
ҳунармандчилик
тармоқларининг
қадимий
илдизларини
асослашга
ҳаракат
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Сюан
Цзан
,
Оқ
-
Бешим
,
Чон
-
Кемин
,
Тун
,
Шуйкат
,
Шилжи
,
Кулон
,
Ашпара
.
Аннотация
.
В
настоящей
статье
на
основе
источников
и
данных
научной
литературы
анали
-
зируется
разнообразие
мнений
по
вопросам
географии
городов
и
городского
образа
жизни
в
регионах
с
тюркским
населением
.
Делается
попытка
обосновать
исконные
корни
оседлых
земледельческих
и
ремесленных
хозяйственных
отношений
среди
тюркских
народов
древности
и
раннего
средневековья
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Сюан
Цзан
,
Ак
-
Бешим
,
Чон
-
Кемин
,
Тун
,
Шуйкат
,
Шилжи
,
Кулон
,
Ашпара
.
