S H A R Q M A S H ’ A L I
2
ØÀУ
ÕÀË£ËÀÐÈ ÒÀÐÈÕÈ
ÂÀ ÌÀÍÁÀØÓÍÎÑËÈÃÈ
АБУ
РАЙҲОН
БЕРУНИЙНИНГ
“
ҲИНДИСТОН
”
АСАРИДА
БУДДАВИЙЛИК
ВА
ЗАРДУШТИЙЛИК
ҲАҚИДА
ИСҲОҚОВ
МИРСОДИҚ
Тарих
фанлари
доктори
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Абу
Райҳон
Берунийнинг
буддавийлик
тарқалган
ҳудудлар
,
зардуш
-
тийлик
пайдо
бўлган
илк
макон
ҳамда
Заратуштранинг
Ватани
ҳақидаги
фикрлари
танқидий
ўрганиб
чиқилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
буддавийлик
,
аш
-
шамания
,
шрамана
,
зардуштийлик
,
Заратуштра
,
Хуросон
,
Мосул
,
Сурия
,
Озарбайжон
,
Ардви
дарёси
,
Спитама
уруғи
,
ғарбий
эроний
тил
,
Авеста
,
шарқий
эроний
тил
.
Аннотация
.
В
настоящей
статье
критически
рассмотрены
данные
Абу
Р
e
йхана
Бируни
о
географии
распространения
буддизма
,
родине
зороастризма
и
Заратуштры
.
Опорные
слова
и
выражения
:
буддизм
,
аш
-
шамания
,
шрамана
,
зароастризм
,
Заратуштра
,
Хоросон
,
Мосул
,
Сирия
,
Азербайджан
,
река
Ардви
,
семя
Спитама
,
западно
-
иранийский
язык
,
Авеста
,
восточно
-
иранийский
язык
.
Abstract.
Abu Reykhan Biruni’s thoughts about Buddism’s spreading geography, native land of
Zoroastrism and Zaratushtra have been critically considered in this article.
Keywords and expressions:
buddism, ash-shamania, shramana, zoroastrism, Zaratushtra, Khorosan, Mosul,
Syria, Azerbayjan, Ardvi river, Spitama’s seed, West Iranian language, Avesta, East Iranian language.
Абу
Райҳон
Беруний
жаҳон
илмий
тафак
-
кури
эришган
билимларни
ўз
даври
даража
-
сида
ўзлаштирибгина
қолмай
,
танқидий
ба
-
ҳолаш
ва
ривожллантиришга
улкан
ҳисса
қўшган
буюк
қомусий
олим
эди
.
Унинг
асар
-
ларида
қадимги
Месопотамия
,
Миср
,
антик
Юнонистон
,
Рим
,
Ўрта
Шарқ
,
Ҳиндистон
каби
цивилизация
маконларида
минг
йиллар
давомида
яратилган
илмий
меросга
ишорат
-
лар
шу
қадар
кўпки
,
бу
Берунийнинг
нақадар
кенг
билимли
олим
,
рационал
таҳлилчи
тадқиқотчи
бўлганидан
далолатдир
.
Шунга
қарамай
,
Берунийда
айрим
фактларни
талқин
қилиш
асносида
маълумотлар
чалкашлиги
,
баъзан
эса
,
унинг
ихтиёридаги
хабарларнинг
аслияти
нотўғрилиги
,
уларни
тўғрилаш
учун
ишончли
манбалар
йўқлиги
сабабли
таҳлил
қилган
масалаларида
баъзи
хатолар
учрайди
.
Бу
каби
ҳоллар
юзасидан
олимнинг
“
Ҳиндис
-
тон
”
асарида
келтирилган
бир
мулоҳазани
кўриб
чиқамиз
.
Мазкур
асарнинг
I
бобида
Беруний
қадимги
ҳиндларнинг
анъанавий
илмий
қарашларини
ўзлари
эришган
даража
-
ларда
фақат
ўзлари
учун
ҳақиқат
ҳисоблаган
-
лари
,
жаҳон
илмий
тафаккури
эришган
ютуқ
-
ларга
ишончсизлик
ва
инкор
руҳида
қараган
-
лари
кабиларни
танқид
қилади
,
уларнинг
ўз
“
миллий
”
қобиқларидан
ташқаридаги
улкан
дунёни
рад
этишларини
,
шу
этномаданий
хусусият
туфайли
ҳиндлар
ўзларига
ўхша
-
масларни
,
умуман
“
ўзгалар
”
ни
макруҳ
ҳи
-
соблаганларини
,
асоси
йўқ
кибр
деб
баҳолай
-
ди
. “
Ҳиндларнинг
диний
дунёси
бизлар
учун
,
бизларнинг
эътиқодимиз
ҳиндлар
учун
бегона
”
1
, –
дейди
Беруний
.
Ислом
дини
билан
ҳиндларнинг
диний
қарашларини
солиштирар
экан
,
Беруний
ёзади
: “
Бизлар
билан
(
мусулмонлар
билан
–
М
.
И
.
)
уларнинг
ўртасидаги
бегоналик
яна
1
Бируни
Абу
Рейхан
.
Избранные
произведения
.
Т
. II.
–
Индия
:
Изд
-
во
АН
РУз
, 1983. –
С
. 66.
S H A R Q M A S H ’ A L I
3
шундаки
, (
ҳиндиларнинг
)
аш
-
шаманийя
ди
-
ний
жамоалари
(
анъанавий
)
браҳманчилик
-
дан
ҳар
қанча
нафратлансалар
-
да
,
барибир
ҳар
икки
дин
ҳиндларнинг
ўзларига
хосдир
.
Бизлар
уларнинг
динларини
қанчалик
бегона
билсак
,
улар
ҳам
бизнинг
динимизни
шунча
-
лик
бегона
ҳисоблайдилар
”
1
.
Бу
ўринда
Беруний
аш
-
шаманийя
атамасини
буддавий
-
ликка
хос
шрамана
,
пракрит
(
ўрта
босқич
ҳинд
тили
)
да
ç
ramana
“
буддавий
диний
пеш
-
во
,
монах
”
маъносда
ишлатган
.
Суғд
тилида
етиб
келган
,
инглиз
олими
Д
.
Н
.
Мак
-
Кензи
нашр
қилган
буддавий
матнларда
бу
атама
š
mn(w)
шаклида
учрайди
2
.
Заратуштра
Озар
-
байжондан
чиқиб
,
Балхда
маздачиликка
даъ
-
ват
қила
бошлагунга
қадар
аш
-
шаманийя
(
буддавийлик
)
жамоалари
Хуросондан
тор
-
тиб
,
Форсгача
,
Ироқ
ва
Мосулгача
,
хатто
,
Сирия
чегараларигача
кенг
тарқалган
эди
,
деб
таъкидлайди
Беруний
3
.
Олимнинг
бу
хабарида
бироз
чалкашликка
йўл
қўйилган
.
Аввало
,
Заратуштра
номи
билан
боғлиқ
Мазда
Ясна
диний
таълимоти
буддавийлик
-
дан
бир
неча
юз
йилга
қадимий
эди
4
.
Сўнгра
буддавийликнинг
тарқалган
ҳудудлари
ҳақи
-
да
Берунийнинг
тасаввури
реал
географик
ҳолатдан
анча
кенг
.
Зеро
,
буддавийлик
Эрон
-
ноинг
Форс
вилояти
,
Ироқ
,
Сирия
каби
ўл
-
каларга
етиб
борган
эмас
.
Бу
ўлкаларда
Со
-
1
Бируни
Абу
Рейхан
.
Избранные
произведения
.
Т
. II.
–
Индия
:
Изд
-
во
АН
РУз
, 1983. –
С
. 65.
2
Buddhist Sogdian teksts jf Britian Labriary. Published
by D.N.Mact
3
Бируни
Абу
Рейхан
.
Избранные
произведения
.
Т
. II.
–
Индия
:
Изд
-
во
АН
РУз
, 1983. –
С
.66.
4
Рус
олимлари
И
.
М
.
Дьяконов
,
В
.
А
.
Лившиц
ва
бош
-
қалар
зардуштийликни
мил
авв
. X–VI
асрлар
билан
боғлайдилар
.
Инглиз
олимаси
Мэри
Бойс
хатто
неолит
давридаёқ
бу
дин
бор
эди
,
дейди
.
Бироқ
,
Л
.
А
Лелеков
бу
фикрни
қаттиқ
танқид
қилади
ва
ўзи
И
.
М
.
Дьяконов
фикрига
қўшилади
.
Бизнингча
,
зардуштийлик
–
Мазда
Ясна
динининг
асосий
ғоялари
жуда
қадимий
мифологик
қарашлардан
бронза
даврида
ажрала
бошлаган
ва
илк
темир
даврида
тўлиқ
шаклланган
.
Заратуштра
қадимий
уруғ
-
қабила
худолари
ҳисобланмиш
маъбуд
ва
маъбу
-
даларни
Аҳура
Мазда
яратган
самовий
зотларки
,
улар
-
нинг
барчаси
яратганнинг
иродасини
ижро
этувчилар
,
дея
талқин
қилган
.
Шундай
қилиб
,
бори
эзгу
дунёни
яратган
Аҳура
Мазданинг
якка
олий
зот
эканини
асослашга
ҳара
-
кат
қилган
.
сонийлар
даврида
давлат
динига
айланган
зар
-
душтийлик
томонидан
сиқиб
чиқарилмагунча
моний
дини
тарқалгани
рост
5
.
Буддавийлик
эса
монийчилик
билан
бир
вақтда
Бақтрия
,
Мар
-
ғиёна
,
Суғд
,
Чоч
,
Фарғона
,
Еттисув
,
Шарқий
Туркистон
бўйлаб
тарқалган
,
Узоқ
Шарқ
ўлкаларида
бу
диннинг
турли
маҳаллий
транс
-
формацион
шакллари
ёйилган
эди
.
Беруний
Заратуштранинг
келиб
чиқишини
“
Ҳиндистон
”
асарида
Озарбайжон
билан
боғ
-
лиқ
кўрсатганига
келсак
,
бу
қарашда
ҳам
маъ
-
лум
чалкашлик
мавжуд
.
Гап
шундаки
,
кўпчи
-
лик
авесташунос
олимлар
,
шу
жумладан
ушбу
сатрлар
муаллифи
ҳам
,
Заратуштра
Ардви
дарёси
бўйларида
истиқомат
қилган
Спитама
уруғининг
вакили
бўлган
деб
ҳисоблайди
.
Бу
фикрни
Авестада
акс
этган
табиий
муҳит
Озарбайжонга
ўхшаш
эмаслиги
ҳам
тасдиқ
-
лайди
.
Яъни
кўчманчи
чорвадор
чўл
минтақа
-
лари
билан
туташлик
,
ўтроқ
деҳқончилик
ва
хонаки
чорвадорлик
манзиллари
чўлдан
келув
-
чи
босқинлар
ва
талончиликлардан
жабрдий
-
далиги
6
,
шу
сабабли
Авестада
чорва
ўғрилиги
-
нинг
қаттиқ
қораланиши
,
хатто
эзгу
ният
фариштаси
Ваҳумананинг
намоёнлик
қиёфаси
қорамол
,
буқа
кўринишида
эканлиги
кабилар
тарихий
Озарбайжонни
–
Атурпатканни
эслат
-
майди
.
Яна
бир
муҳим
далил
шуки
,
Авестада
орийлар
билан
Турон
ўлкаси
халқи
турлар
рақобатда
деб
таърифланади
.
Тарихий
Турон
ўлкасининг
марказий
бўғини
эса
бугунги
Ўз
-
бекистон
экани
маълум
.
Авеста
ва
Зардуштнинг
макони
Озарбайжон
эмаслигининг
яна
бир
далили
шуки
,
Мазда
Ясна
–
зардуштийлик
динининг
асосий
манбаи
Авеста
эроний
тилларнинг
шарқий
тармоғига
хос
қадимий
тилда
ёзилган
.
Бу
тил
фонетик
хусусиятлари
,
грамматк
тузлиши
жиҳатдан
қадимги
суғд
,
хоразмий
,
бохтарий
,
ҳозирги
помир
тилларига
яқин
.
Муаллифлиги
Зардушт
-
нинг
ўзига
мансуб
Гоҳларда
акс
этган
тил
Авеста
матнининг
энг
қадимий
қатлами
ҳисоб
-
5
Советская
историческая
энциклопедия
.
Статья
«
Манихеизм
».
6
Авеста
.
Видевдот
китоби
.
М
.
Исҳоқов
таржимаси
. –
Т
., 2007. 3-
фрагард
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
4
ланади
.
Бу
қатламнинг
грамматик
хусусиятлари
ҳинд
-
европа
тиллари
оиласи
тилларининг
қади
-
мий
ҳолатига
яқин
.
Озарбайжон
ҳудудлари
эса
қадимий
Мидияга
қарашли
бўлиб
,
бу
ўлкада
ғарбий
эроний
тил
ҳукмрон
бўлган
.
Мил
.
авв
. IV
асрдан
бошлаб
Озарбайжон
ҳудудлари
Аҳмо
-
нийлар
даври
Эрон
таркибига
кирган
ва
бу
ўлкада
қадимги
ғарбий
эроний
форс
тили
ҳукмрон
бўлган
1
.
Шу
ўринда
айтиш
лозимки
,
Заратуштра
-
нинг
ўз
таълимотини
қавмлари
орасида
ёйи
-
ши
қийин
кечган
. 30
ёшида
у
одамлар
ораси
-
дан
энг
имонли
ва
эътиқоди
бутуни
сифатида
Аҳура
Мазда
томонидан
,
унинг
пайғомини
(
хуш
хабарини
)
бандаларига
етказиш
учун
пайғомбар
этиб
танланган
. 40
ёшига
қадар
унинг
даъватларига
қавмлари
қулоқ
тутма
-
ганлар
.
Аксинча
,
уни
ўз
она
ватанидан
қув
-
ғин
қилганлар
.
Заратуштра
оиласи
билан
ҳамда
унинг
даъватини
қабул
қилган
якка
-
ягона
саҳобаси
,
амакиваччаси
Мадюмоҳ
ҳам
-
роҳлигида
ватанини
бир
умрга
тарк
этишга
мажбур
бўлган
.
Чунки
ўша
давр
одамлари
-
нинг
ибтидоий
диний
тасаввурлари
бутун
борлиқнинг
эзгу
асосларини
яратган
Аҳура
Мазданинг
яккалиги
тушунчасини
ва
худо
-
нинг
мавҳум
образини
идрок
этиб
қабул
қи
-
лишлари
қийин
эди
.
Ўз
юртидан
бош
олиб
чиқиб
кетгач
,
босиб
ўтган
йўллари
қадимги
Хоразм
орқали
кемалар
юргич
,
тўлиб
-
тошиб
оққан
Амударё
бўйларидаги
ҳудудлардан
шарқ
томон
йўналган
эди
.
Суғднинг
жануби
ғарбий
чекаларидан
Марғиёна
томон
бури
-
либ
,
ундан
эса
Бохтар
замин
томон
ўтган
эди
.
Зардуштийлик
тарихий
анъанасига
кўра
Заратуштранинг
даъватини
қадимги
Бохтар
замин
ва
Сакастана
юртлари
ҳукмдори
Гушс
-
тап
ва
унинг
аъёнлари
қабул
қилишган
.
Шундай
қилиб
,
Зардушт
таълимоти
аслида
қадимги
Эрон
ҳудудларига
Турондан
кириб
борган
,
маҳаллий
шароитда
унинг
асосий
манбаи
Авеста
китоби
ҳам
эроний
тиллар
оиласининг
шарқий
тармоғига
кирган
қади
-
мий
тилда
жамлаб
тизимга
солинган
.
Бу
тил
1
Алиев
И
.
История
Мидии
. –
М
., 1956.
Яна
қаранг
:
Дьяконов
И
.
М
.
История
Мидии
. –
М
., 1956.
истеъмолдан
аллақачон
чиқиб
кетган
ва
фақат
Авеста
китоби
матнидагина
сақланиб
қолган
.
Демак
,
зардуштийлик
(
Мазда
Ясна
)
динининг
асл
ватани
Амударёнинг
қуйи
оқимлари
,
географик
Турон
ўлкаси
бўлган
дейишга
тўла
ассос
бор
.
Шу
мулоҳазалардан
кейин
Берунийнинг
“
Зардуштнинг
Озарбайжондан
чиққанлиги
”
ҳақидаги
хабарига
қайтиб
,
бир
фикрни
ўрта
-
га
ташлашни
лозим
топдик
.
Манбаларда
(
зардуштийликнинг
асосларини
ислом
дини
тарқалиш
чоғларида
сақлаб
қолишга
уриниш
маъносида
муъбадлар
томонидан
яратилган
“
Денкард
”
китоби
)
кўрсатилишича
,
Мазда
Ясна
дини
кенг
тарқала
бошлаган
пайтларда
Хоразмда
ҳам
бу
диннинг
мавқеи
жуда
ба
-
ланд
бўлган
.
Ҳатто
энг
биринчи
оташкада
(
абадий
муқаддас
олов
ибодатхонаси
)
Озар
-
хурра
айни
Хоразмда
бўлган
.
Ушбу
атама
-
нинг
Озар
-
қисми
авестача
А
ϑ
арш
“
олов
”
маъносини
билдирган
.
Бу
сўздан
фонетик
вариант
озар
-
ва
оташ
-
сўзлари
келиб
чиқ
-
қан
2
.
Озархурра
сўзининг
таркибидаги
озар
-
сўзининг
авестача
шакли
ва
“
олов
”
маъноси
Беруний
яшаган
даврда
унутилган
бўлиши
мумкин
.
Бундан
ташқари
,
Озархурра
оташка
-
даси
,
зардуштийлик
тарихидаги
илк
ибодат
-
хона
Хоразмда
бўлган
,
деган
хабар
ҳам
бе
-
жиз
эмас
.
Шу
маънода
Беруний
бу
масалада
озар
сўзи
талқинини
Озарбайжон
тушунча
-
сига
боғлагани
ўз
замони
учун
табиийдек
кўринган
.
Беруний
Маъмунийлар
ҳукмронли
-
гининг
дастлабки
йилларида
ҳали
навқирон
ёшларида
Хоразмдан
чиқиб
кетиб
,
бир
муддат
тарихий
Эрон
Озарбайжони
ҳудудларида
ва
,
ниҳоят
,
Журжонда
истиқомат
қилгани
маъ
-
лум
3
.
Ўша
йилларда
у
зардуштийлик
масала
-
сида
Эрон
юртларига
боғлашга
уринишлар
-
нинг
кўп
бора
гувоҳи
ҳам
бўлган
ва
шу
таассуротлар
Беруний
хотирасида
умрининг
охиригача
сақланиб
қолган
,
дейиш
мумкин
.
Хулоса
ўрнида
айтиш
мумкинки
,
Зара
-
туштра
(
Зардушт
)
нинг
ватанини
Озарбай
-
жонга
боғлашнинг
тарихий
асоси
йўқ
.
2
Соколов
С
.
Н
.
Авестийский
язык
. –
М
., 1961. –
С
. 34.
3
Булгаков
П
.
Г
.
Жизнь
и
труды
Бируни
. –
Т
., 1972.
