Barcha maqolalar - Reproduktiv biologiya

Maqolalar soni: 4
  • Акцияларни оммавий жойлаштириш бизнес учун арзон капитал жалб қилиш орқали юқори самарадорликка хизмат қилса, инвесторлар ва аҳоли учун даромад манбаларини диверсификациялаш ҳамда оширишга хизмат қилади. Бугунги иқтисодиётнинг фаол тарзда рақамлашуви шароитида акцияларни оммавий жойлаштириш амалиёти глобаллик касб этмоқда. Яъни IPO амалиётларига глобал амалиёт сифатида ёндашилмоқда. Бунга бугунги технологик ривожланиш тўла-тўкис имкон бермоқда.
    Самариддин Элмирзаев
    116-121
    96   31
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Қишлок хўжалиги экинлари селекцияси, жумладан ғўзада хам хўжалик учун кимматли белгилар бўйича кснг ўзгарувчанликка эришиш ва янги шаклларни яратишда турли дурагайлаш услубларидан фойдаланилади. Дурагайлаш жараёни кандай амалга оширилишидан катъий назар, ирсиягни ўзгаришига олиб келиши оқибатида янги яшаш шароитларига мослашадиган ва ўзгара оладиган янги пластик генотиплар пайдо бўлади. Дурагайлаш ва танлаш янги навларни яратишнинг асосий сунъий услубларидан бўлиб, унинг муваффакияги кўп жихатдан танланган чатиштириш услублари ва бошлангич ашёларнинг генотипига боглик бўлади. Шунинг учун, дурагайлаш услубларини ўрганишга ва унинг генетик асосларини такомиллаштиришга алохида эътибор каратилади. Бирок, кенг фойдаланилаётган дурагайлаш услублари асосида хар доим хам хўжалик учун кимматли белгиларнинг юкори кўрсаткичларига эга бўлган навларни ярагишга эришиб бўлмайди. Фойдаланилаётган дурагайлаш услублари оркали яратилган кўп навлар генетик жихатдан гомоген бўлиб колиш окибагида генетик ўзгарувчанликнинг пасайиши, эпифитотийлар пайдо бўлиш хавфи оргиши ва умумий махсулдорликни иасайиб кетишига олиб келиши мумкин (Боросвич, 1981). Шунинг учун, турли стресс омилларга, касалликларга ва зараркунандаларга генетик жиҳатдан чидамли бўлган бошлангич ашёлар хамда кишлок хўжалик экинларининг ёввойи аждодларидан фойдаланиш ҳисобига маданий экинларнинг хўжалик учун кимматли белгилари бўйича генетик ўзгарувчанлигини ошириш зарур.
    Юкорида санаб ўтилган вазифаларни хал этиш учун мавжуд донорларни бахолашнинг генетик асосларини такомиллаштириш ва дурагай организмларда полигенларнинг ижобий рекомбинацияси натижасида генетик жихатдан бойитилган генотипларнинг пайдо бўлишига олиб келадиган турли дурагайлаш услубларини кўллаш талаб этилади. Шундан кслиб чиккн ҳолда, турли хилдаги узок гур ичида ва турлараро дурагайлаш услубларининг самарадорлигини таккослаб ўрганиш оркали янги генетик ўзгарувчанликка эта қимматбаҳо рскомбинантлар ва трансгрсссив шаклларни ажратиб олиш хам назарий хам амалий ахамият касб этади.
    Диссертацияни бажарилишига бўлган зарурият 2002 йил 29 августдаги «Селекция ютуклари тўғрисида»ги ва 2007 йил 21 дскабрдаги «Уруғчилик тўғрисида»ги Узбекистан Республикасининг конунларидан кслиб чикадиган ғўзанинг ссрхосил, тезпишар, тала чикими ва сифати юкори, турли омилларга чидамли навларини яратиш ва уруғчилиғини яхшилаш борасидаги вазифаларнинг ижросини таъминлаш билан изохданади.
    Тадкикотнинг мақсади гур ичида мураккаб ва конвсргснт х.амда гурлараро (3-4-5 та турлар иштирокидаги) дурагайлашнинг хар хил услубларининг самарадорлигини киёсий ўрганиш, хўжалик учун кимматли белгилар, шунингдек умумий ва (+)-госсиполнинг ирсийланиши, шаклланиши ва транс1рсссив ўзгарувчанлигини ўрганиш асосида амалий ғўза сслскцияси жараёнида фойдаланиш учун генетик жихатдан бойитилган селекцион ашёлар яратишдан иборат.
    Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    гур ичида мураккаб ва конвсргснт дурагайлашда самарали фойдаланиш учун кслиб чиқиши турлича бўлган янги ғўза навларининг хўжалик кимматли белгилари бўйича комбинацией қобилиятига топкросс чатишгириш тизими оркали генетик баҳо бсрилди;
    генетик жихатдан фарк килувчи маҳаллий ва хорижий нав-намуналар ишгирокидаги тур ичи F| мураккаб ва конвсргснт дурагайлашда кимматли хўжалик белгилари бўйича аксарият холларда доминант ва тўлиқ доминант ирсийланиши, F2-F3 да эса, кимматли рскомбинантларни самарали танлаш имконини бсрувчи кенг трансгрессив ўзгарувчанлик юз бсриши аникланди;
    биринчи марогоба (+)-госсиполи юқори бўлган амсрика намуналари ва махаллий навлар ишгирокида олинган ғўза дурагайларининг гснсратив органларидаги умумий ва (+)-госсипол миқдорининг ирсийланиши ва ўзгарувчанлиги, шунингдек уларнинг баъзи белгилар билан коррслятив боғлиқлиги аникланди;
    биринчи марогоба, мураккаб хар хил поликомпонентли гур ичи ва гурлараро дурагайлаш услубларини кўллаш оркали яратилган дурагайларда хўжалик учун кимматли белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлик даражаси ва шаклланишига киссий бахо бсриш асосида асосий кимматли хўжалик белгиларнинг генетик табиати, хамда белгиларнинг янги генетик ўз1 арувчанлигига эта рскомбинантларни ажратиб олишдаги самарадорлиги аникланди;
    биринчи марогооа, мураккао хар хил поликомпонентли гур ичи ва гурлараро дурагайлаш услубларини қўллаш оркали яратилган дурагайларда хўжалик учун кимматли белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлик даражаси ва шаклланишига киссий бахо бсриш асосида асосий кимматли хўжалик белгиларнинг генетик табиати, хамда белгиларнинг янги генетик ўзгарувчанлигига эта рскомбинантларни ажратиб олишдаги самарадорлиги аникланди;
    биринчи марогоба G.thurheri Tod. X G.raimondii Ulbr. (2n=52) амфидиплоидининг икки хил шакллари (K-58-хирзутум шакли ва К-59-барбадензе шакли) эркин кўпайтирилгандаги ва маданий G.hirsutum L. тури навлари билан чатиштиришдан олинган дурагайларининг киссий тахлилини ўтказиш асосида К-59 мутант шакли ва унинг иштирокидаги мураккаб дурагайларда К-58 шаклига нисбаган кимматли хўжалик белгиларнинг кенг қамровдаги ўзгарувчанлиги юз бсриши аникланди. G.thurheri х G.raimondii амфидиплоидининг хирзитум (К-58) ва барбадензе (К-59) шакллари эркин холда кўпайтирилганда ва маданий G.hirsutum L. турига мансуб навлар билан дурагайлашда ўзларини тегишли тарзда G.hirsutum L. ва G.harhadense L. маданий тетраплоидларига ўхшаш эканлиги тасдиқланди;
    G.thurheri Tod. X G.raimondii Ulbr амфидиплоидининг икки хил шакллари (К-58 ва К-59) иштирокида олинган дурагайларда граншрсссив ўзгарувчанлик натижасида, тола чикими ва гола узунлиги, кўсак йириклиги ва уларнинг сони каби белгилар орасидаги салбий коррсляцияларнинг узилиши юз бсриб, ижобий рекомбинантларнинг пайдо ва амфидиплоиднинг донорлик имкониятларини оширишга сабаб бўлиши аникланди;
    гур ичида ва гурлараро мураккаб дурагайлашнинг хар хил услублари оркали баъзи салбий коррслягив богликликларни узиш, шунингдск юкори тсзпишарлик ва махсулдорлик, тола чикими ва сифати хамда 1000 дона чигит вазни билан бўлган ва бошка белгиларнинг юкори мажмуасига эга рскомбинантлар ажратиб олиш мумкинлиги аникланди;
    қўлланилган гур ичида ва гурлараро дурагайлаш услубларининг ижобий грансгрсссив ўзгарувчанликни ошириш ва кимматли хўжалик белгиларнинг янги ижобий мажмуасига эга, генетик жихатдан бойитилган рскомбинантларни яратишдаги самарадорлиги тасдикланди;
    яратилган дурагайларда кимматли хўжалик белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлиги ва шаклланиш жарасни, умумий ва (+)-госсипол микдори бўйича олинган назарий маълумотлардан назарий тадкикотларда, яратилган носб дурагайлар, шакллар, оилалар, тизмалар ва навлардан эса амалий ғўза селекциясидафойдаланилади.
    Хулоса
    1. Урга толали ғўза навларини гур ичида дурагайлаш оркали топкросс чатиштириш тизимида комбинацией кобилиятини ўрганиш асосида яратилган мураккаб ва конвсргснт дурагайларни таккослаб ўрганиш оркали куйидагилар тасдикданди:
    юкори умумий чатиштириш кобилияти (УЧҚ) бўйича самарадорлик: «50% униб чикиш -50% гуллаш» Юлдуз (-0,71); Тошкснт-6 (- 0,39) ва С-9070 (-0,38); «50% униб чикиш -50% иишиш» С-9070 (-1,43) ва Тошкент-6 (-0,91); бир дона кусак вазни С-6532 (+0,11); 1000 дона чигит вазни С-9070 (+0,51); махсулдорлик Ташкент-6 (+5,28); С-4911 (+4,04) ва С-9070 (+2,24); тола чикими С-6532 (+1,29); тола узунлиги С-4911 (+0,70) ва С-6532 (+0,48); толанинг солиштирма узилиш кучи С-6532 (+1,57) ва С-4911 (+0,91); тола микронейри С-6532 (+0,24) ва Окдарё-6 (+0,24) бўлиши аникланиб, кейинчалик ушбу кимматли донорлардан рсккурснт навларнинг хўжалик белгиларини яхшилаш учун мураккаб ва конвсргснт дуратайлашда фойдаланиш самарали эканлиги;
    бслгилар бўйича юкори УЧҚ та эта навларни мураккаб ва конвсргснт дурагайлашга жалб этиш рсккурснт навларни яхшилаш ва хўжалик учун кимматли бўйича генетик жихатдан бойитилган бошланғич ашёлар ва генотипларни яратиш максадида генетик ва сслскцион жараёнларда кўллаш учун тавсия этиш;
    F| конвсргснт дурагайларида тезпишарликнинг доминантлиги, маҳсулдорлик ва тола чикими бўйича ўта доминантлик самараси юз бсриши, F2-F3 авлодларда эса ижобий трансгрессии шаклларнинг пайдо бўлиши;
    F| конвсргснт дурагайларида гола сифатини белгиловчи кўрсаткичлар (узунлиги, микронейр, солиштирма узилиш кучи) нинг ирсийланиши ҳамда F2-F3 да уларнинг рекомбинация даражасига дурагайлашда иштирок этаётган бошланғич шаклларнинг генотипига ссзиларли даражада гаъсир этиши ва ушбу белгилар бўйича кимматли рскомбинантларни танлаш бошланғич шаклларнинг генотипини хисобга олган холда амалга оширилиши зарурлиги;
    «вилтга толерантлик» нинг ирсийланиши нафакат патоген ва замбуруғнинг тупроқдаги инфекциясига, балки дурагайлаш услубларига боғлик равишда шаклланиши, жумладан F| ва F2 конвсргснт дурагайларда вилтга толерантлик бўйича тўлиқ доминантлик кузатилиши;
    ўрганилган бслгилар орасидаги корреляция йўналиши ва кучи тур ичи мураккаб ва конвсргснт дурагайларда чатиштириш услуби ва реккуррент навларнинг генотипига богликлиги амалий жихатдан исботланиб, тола узунлигини белгиловчи юкори хўжалик белгиларини мужассамлашгирган кўплаб ижобий рекомбинантлар, шунингдек, тола чикими ва тола узунлигини ижобий боғлиқлиги аникланди.
    2. Илк маротаба, ўзбск селекциясига мансуб генетик фаркланадиган ғўза навларининг чигити таркибидаги (+)-госсипол даражасини аниқлаш, экологик ва генетик узок дурагайларда умумий ва (+)-госсиполнинг ўзгарувчанлиги, ирсийланиш даражасини тахлили хамда кимматли хўжалик белгилар билан коррелятив боғлиқликлари борасидаги изланишлар асосида куйидагилар тасдикданди:
    G. ssp. punctatum кенжа тури иштирокида яратилган С-6524, С-6530 ва С-6532 навлари чигитида (+)-госсиполнинг нисбатан юқорилиги, хамда мураккаб дурагайлаш оркали яратилган «Турон» нави ушбу белги бўйича наст ва умумий госсииол микдори бўйича юкори кўрсаткичга эгалиги;
    гултожибарги ва чигити таркибидаги (+)-госсииол микдори бўйича F| ўсимликларда оралик ирсийланиш, хамда F2-F3 авлодда белги бўйича юз берадиган кенг тарздаги ижобий ва салбий трансгрессии ўсимликлар авлодида танланган F4 дурагайларидан белги бўйича баркарор оила ва тизмалар ажратиб олинганлиг F2 авлоддан бошлаб чигитида (+)-госсипол юкори бўлган ўсимликларни танлашнинг самарали эканлигини;
    гултожибарг ва чигитдаги умумий ва (+)-госсипол микдорлари юқори корреляцияга, умумий ва (+)-госсиполнинг ўзаро кучсиз боғлиқлиги, шунингдск ушбу белгиларнинг айрим кимматли хўжалик бслгилар билан кучсиз ўзаро коррелятив боғлиқлиги анқланди. Урганилган бслгилар бўйича олинган маълумотлар ғўзанинг гснсратив органларида (+)-госсипол микдори хўжалик учун кимматли бслгилар билан генетик боғлиқ бўлмаган ҳолда назорат этилиши хамда эколого-гсо1рафик ва генетик узок дурагайлашда бир-бирига боғлик бўлмаган ҳолда ирсийланиши.
    3. Биринчилардан бўлиб, G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. (2n=52) амфидиплоидининг 2 хил (К-58 хирзитум ва K-59-барбадензе) шакллари ва уларнинг G.hirsutum L. тури навлари иштирокидаги дурагайларини гаккослаб ўрганиш асосида куйидагилар аникланди:
    G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. (2п=52) амфидиплоидининг ўрганилган шакллари функционал диплоид бўлгани холда, эркин холда кўпайтирилганда ва G.hirsutum L. маданий тетраплоид турига мансуб навлар билан чатиштиришдан олинган авлодларида кенг тарздаги комбинатов ўзгарувчанликни, хамда тегишли равишда равишда G.hirsutum L. и G.harhadense L. тетраплоид турлари билан ўхшашликни намосн этиши;
    FjG.thurberii Tod. x G.raimondii Ulbr. x G.hirsutum L. иштирокидаги бир гурух носб мураккаб дурагайларни ўрганиш натижасида, амалий ғўза сслскциясида фойдаланиш учун янги генофонд ярагиш ва янги шакллар пайдо бўлишида чекланмаган траншрсссив ўзгарувчанлик имкониятлар мавжудлиги кайд этилиши хамда амфидиплоиднинг К-59 куртак мутангида унинг К-58 шаклига нисбаган кўпгина хўжалик учун кимматли бслгилар бўйича юкори ўзгарувчанликка эга фенотиплар пайдо бўлиши;
    G. thurberi Tod. х G. raimondii Ulbr. амфидиплоидининг ўрганилган шакллари ва G.hirsutum L. навлари иштирокидаги мураккаб дурагайларда хосилдорлик ва унинг асосий таркибий кисмларини эркин кўпайтприлган авлодларига нисбаган тез яхшиланиши, хамда К-58 шакли иштирокидаги мураккаб дурагайлар кўсаклар сони белгиси бўйича барча бўғинларда К-59 иш гирокида олинганларга нисбаган паст натижа намоён этиши;
    амфидиплоиднинг икки хил шакли ва маданий навлар иштирокидаги F | мураккаб дурагайларида тола чикими ва узунлиги белгилари бўйича юкори кўрсаткичга эга маданий навларга хос тарзда ирсийланиши, мураккаб дурагайларда ушбу белгиларнинг махсулдорлик ва унинг асосий таркибий кисмларига нисбаган наст ўзгарувчанликка эгалиги. Тола чикими бўйича нисбаган юкори ўзгарувчанлик F2 ўсимликларида, тола узунлиги бўйича эса F2-F3 авлодларда кузатилиши хамда эркин кўиайтирилаётган К-59 шакли авлоди ва унинг навлар билан чатиштиришдан олинган F3 дурагайларида К-58 шаклига нисбаган узун толали ўсимликларнинг кўирок пайдо бўлиши;
    амфидиплоиднинг эркин кўиайтирилган авлодлари ва маданий шакллар билан дурагайлаш оркали яратилган мураккаб дурагайларининг назорат навита нисбаган кам даражада вилт билан зарарланиши, хамда эркин холда кўпайтирилган амфидилоиднинг К-59 шаклини К-58 шаклига нисбаган вилтга бардошлилиги юкорилиги ва унинг ишгирокида олинган F2-F4 мураккаб дурагайларида чидамлиликни ошиши кузатилди.
    4. Урганилган дурагайларда коррелятив богликлик бўйича умумий қонуниятлар кузатилган ҳолда F^G.thurheri Tod х G.raimondii Ulbr. амфидиплоидининг икки хил (К-58 ва К-59) шакллари хамда G.hirsutum L турига мансуб Аса la sj-5 нави иштирокидаги мураккаб дурагайларда, аксарият ҳолларда асосан аҳамиятсиз паст ижобий ва салбий корреляция коэффициентларн кўрсаткичларни намоён этиши, К-58 х Андижан-60 дурагай комбинациясида эса «тола чикими» ва «тола узунлиги» белгиларининг ўзаро коррсляцияси ижобий бўлиши аникланди.
    5. Яратилган 4 геномли [(G. thurheri Tod. х G. raimondii Ulbr.) x G.arboreum L.} x G.hirsutum L., 5- геномли [(F, K-28 x C-6524) x G.harhadense L. дурагайлар ва бсккроссларда хўжалик белгиларнинг ирсийланиши ва ўзгарувчанлигини киссий ўрганиш асосида куйидагилар гасдикланди:
    носб белгилар бўйича кенг трансгрессив ўзгарувчанликка эга бўлган ва генетик жихатдан бойитилган рскомбинантлар олиш имкониялари;
    ғўзанинг мураккаб гурлараро ва маданий шаклларини иштирокидаги дурагайларнинг дастлабки авлодларида белгиларни яхшилаш ва баркарорлашувида бсккросс чатиштиришларнинг самарадорлиги;
    ғўзанинг 4 ва 5 та турлари иштирокидаги мураккаб дурагайлари ва бсккроссларида маҳсулдорлик хамда унинг таркибий кисмлари бўйича F| авлоддан бошлаб кенг трансгрессив ўзгарувчанлик, хусусан, 5 та тур иштирокидаги дурагайлашнинг «1 дона ўсимликдаги кўсаклар сони» ни яхшилашда, «бир кўсакдаги пахта вазни» ва «1000 дона чигит вазни» бўйича эса 4-5 та т урлар иштирокидаги ва бсккросс дурагайлашнинг самарадорлиги;
    мураккаб 4-5 та гур иштирокидаги ва бсккросс дурагайлашда тола чикими 43,1-45,0%, тола узунлиги 40 мм ва ундан юкори, тола микронейри 3,9-4,5 ва вилтга бардошли рскомбинантларни олиш асосида интрогрсссив селекциянинг самарали эканлиги;
    6. Мураккаб 4-5 та тур иштирокида ва бсккросс дурагайлаш оркали яратилган F2 дурагайларида хўжалик учун кимматли бслгилар ўртасидаги коррелятов боғликдикларни ўрганиш асосида «тола чикими» ва «тола узунлиги» белгилари орасида ўртача ижобийдан (г=+0,39) юкори ижобийгача (г=+0,62), «тола узунлиги» ва «микронейр» орасида ўртача ижобий (г=+0,55), шунингдек, «тола узунлиги» билан «гола пишикдиги» орасида ўртача ижобий (r=+0,56 ва r=+0,50) корреляциялар аниқлангани ушбу бслгилар ўртасидаги тсскари коррелятов боғлиқликларни узишда қўлланилган услубларнинг самарадорлиги эканлиги тасдиқланди.
    7. Тур ичида мураккаб ва конвсргснт, эколого-гсографик ва генетик узок, шунингдек 3-4-5 та ғўза турларини дурагайлаш ва бсккросс дурагайлаш асосида куйидаги янги селекцион оилалар, тизмалар ва навлар яратилди:
    мураккаб ва конвсргснт дурагайлаш услуби асосида -Т-7966, Т-214/05; СС-896/05; СС-896/28; СС-991/05; СС-991/09; КС-1/05; КС-1/08; КС-1/18; КС-1/35; КС-1/51; КС-1/77, Л-231-233/07, Т-234-235/07, Т-236-237/07, Т-242-243/07, Т-244-245/07, Т-482-483/07, Т-484-485/07, Т-666-667/07, Т-397-398/07, Т-802-803/07, Т-814-815/07 ва Т-230/05;
    эколого-географик ва генетик узок дурагайлаш услуби билан С-7300, С-7301 навлари С-5344, С-5361, HPG-1 оилалари;
    мураккаб 3 турни дурагайлаш услуби билан «Султон», «Жаркўртон», С-7276 ва С-7277 навлари, шунингдек бир каюр тизмалар.
    8. Тур ичида ва гурлараро узок дурагайлаш асосида ўзида кимматли хўжалик белгиларнинг ижобий юкори мажмуасини мужассамлаш i ирган носб интрогрессив дурагайлар, генетик жихатдан бойитилган рскомбинантлар, шакллар ва тизмалар ҳамда уларнинг асосида «Сул тон», «Жаркўргон», С-7276, С-7277, С-7300, С-7301 ғўза навлари ярагилди. “Султон” нави 2011 йилдан Давлат реестрига киритилган бўлиб, 2008 йилдан 2014 йилгача 275.5 минг га. дан оргик майдонларда экилди.
    9. Изланишлардан олинган натижалар асосида қуйидагилар тавсия этилади:
    ўрта толали ғўзанинг районлашган навларини айрим кимматли хўжалик белгилари бўйича яхшилаш ва ижобий трансгрессив ўзгарувчанликка эришишца рсккурснт навни яхшилаш имконини бсрадиган конвсргснт дурагайлаш услубидан фойдаланиш;
    амалий ғўза сслскциясида бошланғич ашс сифатида бслгилар бўйича конвсргснт чатиштиришларда УЧҚ юкори бўлган куйидаги навлардан фойдаланиш: тезпишарлик бўйича -Тошкснг-6 и С-9070; бир дона кўсакдаги пахта вазни бўйича-С-6532; 1000 дона чигит вазни бўйича- С-9070; махсулдорлик бўйича - Тошкснт-6, С-4911 ва С-9070; тола чикими бўйича -С-6532; гола узунлиги бўйича -С-4911 ва С-6532; толанинг узилиш кучи бўйича - С-6532 ва С-4911; гола микронейри бўйича - С-6532 ва Окдарё-6;
    янги КС-1/05; КС-1/08, КС-1/18, КС-1/35, КС-1/51, КС-1/77; СС-896/05; СС-896/28; СС-991/05, СС-991/09 ғўза оилалари хамда Т-7966, Т-214/05 тизмалари генетик-селекцион тадқиқотлар учун бошлангич ашс сифатида;
    -чигитидаги (+)- госсипол миқдори 95% дан юкори BC3S|-47-8-1-17 ва BC3S1-1-6-3-15 АҚШ намуналари, (+)-госсипол микдори юкори (90%) бўлган HPG-1 ва бошка тизмалардан мазкур белги бўйича донорлар сифатида генетик-селекцион тадкикотларда фойдаланиш;
    кимматли хўжалик бслгилар бўйича трансгрессив ўзгарувчанликка эришишда ва генетик жихатдан бойитилган рскомбинантларни яратишда G.thurheri Tod. х G.raimondii Ulhr. амфидиплоидининг ўрганилган шакллари, 4-5 та гур иштирокидаги [(G. thurheri Tod. х G. raimondii Ulhr.) х G.arhoreum L.] X G.hirsutum L. ва [(F/ K-28 x C-6524) x G.harhadense L., дурагайлари ва уларнинг бсккроссларини амалий ғўза селекциясига жалб этиш;
    Районлашган тезпишар «Султон» ва истикболли «Жаркўрғон» ғўза навининг майдонини кенгайтириш, шунингдек, янги С-7277, С-7300 ва С-7301 навларини кенг синаш тавсия этилади.


    Шадман Намазов
    1-82
    44   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Қоракўл кўйларининг терилари дунё бозорида нихоятда харидоргирдир, турли ранг, рангбаранг ва жозибадор махсулотларни етиштириш билан бир қаторда, соҳага илм-фан ютуқлари ҳамда замонавий инновацион технологияларни жорий этишни талаб этмокда.
    Қоракўлчилик-яйлов чорвачилигининг муҳим тармоғи бўлиб, енгил саноатни хом-ашё билан таъминлашда етакчи ўринни эгаллайди. Бугунги кунда чўл яйлов-чорвачилигини ривожлантириш учун ҳар бир хўжаликнинг биоэкологик холати ва минтақавий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда коракўл кўйларнинг селекцион-генетик хусусиятларини такомиллаштириш, генофондини бойитиш, янги завод типи ва линияларини яратиш зарур.
    Қоракўл қўйлари илк бор мамлакатимизда келиб чиқкан маҳаллий зот бўлиб, ўзининг генотипи, аслзотлик белгилари, яъни тери гул хусусиятлари, ранги ва рангбаранглиги, жун тола қоплами сифати билан бошқа кўйлардан ажралиб туради.
    Ушбу хусусиятларни эътиборга олган ҳолда, жаҳон бозори талабларига жавоб берадиган, ракобатбардош экспортбоп қоракўл тери маҳсулотларини етиштиришнинг илмий асосларини такомиллаштириш назарий-амалий аҳамиятга эга.
    Қоракўл қўйлари асосан кора, кўк ва сур рангларга ажратилади ва улар ўз навбатида бошқа турли рангбарангликларга бўлинади. Мазкур тери ранглари ичида сур рангли терилар алоҳида ўрин эгаллайди, чунки улар жаҳон бозорида ноёб бўлиб ҳисобланади.
    Сур қоракўл кўйлари генотипининг келиб чиқишига кўра улар Бухоро, Қоракалпоқ ва Сурхондарё зот типларига бўлинади. Булар ичида Бухоро зот типидаги сур ранг қоракўл кўйлари минтақамизда кенг таркалган бўлиб, экспорт учун асосий маҳсулот манбаи хисобланади. Мазкур ранг қоракўл терилари ички ва ташки мўйна бозорида хам юқори талаб ва эҳтиёжга эга.
    Ушбу заруриятдан келиб чиқиб, бухоро сур коракўл кўйлари селекцион-генетик хусусиятларини такомиллаштириш асосида уларнинг айрим биологик ва махсулдорлик белгилари орасидаги боғлиқликни аниклаш, ҳайвонлар ирсий имкониятидан самарали фойдаланиб, уларнинг генотипини мустаҳкамлаш, қоракўл тери ассортиментини кенгайтириш, жозибадорлигини ошириш долзарб муаммо хисобланади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2006 йил 23 мартдаги ПҚ-308-сон «Шахсий, ёрдамчи, деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва молларини кўпайтиришни рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорида белгиланган вазифалардан келиб чиқиб, қоракўл териларини ишлаб чикаришни кенгайтириш, унинг сифатини яхшилаш ва ассортиментини бойитиш каби масалаларни бажариш вазифалари мазкур илмий-тадкикотлардан ўрин олган.
    Тадқиқотнинг мақсади бухоро зот типидаги сур рангли мавжуд ирсий-генетик хусусиятларини мустаҳкамлаш асосида уларнинг сурувларини такомиллаштириш, янги завод типлари ва сермахсул қўйлар популяция ва линияларини яратиш, экспорт йўналиши бўйича маҳсулот бера оладиган қоракўл қўйлар сурувини яратишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    илк бор Қизилқум чўли шароитида сур рангли коракўл қўйлар ирсиятининг қонуниятлари, белгиларнинг ўзаро боғлиқлиги, кўйлар конституциясининг шаклланиши ва ўсиши, ривожланиш билан боғлиқлиги, турли жуфтлаш усулларида ҳаётчанлиги ва маҳсулдорлиги аникланган;
    совлиқларни турли озиқлантириш шароитида сур рангининг ифодаланиш даражаси, тери сатҳи юзаси бўйлаб тарқалганлиги ва бошқа маҳсулдорлик кўрсаткичларининг намоён бўлиши очиб берилган;
    ҳайвонларнинг сермаҳсул сурувларини яратиш ва мавжудларини такомиллаштириш, экспортга йўналтирилган маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини кенгайтириш ва тармок самарадорлигини ошириш бўйича юкори самарали урчитиш усуллари ва жуфтлаш схемалари ишлаб чикилган;
    «Ўзбекистон» завод типидаги кумушсимон рангбарангликдаги коракўл қўйлар наслий имкониятларидан фойдаланиш бўйича илмий тавсиялар ишлаб чиқилган.
    ХУЛОСАЛАР
    1. Қизилқум ноқулай чўл шароитида қоракўл қўйлари ўзаро фарқ қилган ва биологик- хўжалик белгилари ирсий асосланган бўлиб, хомила ривожланиш даврида шаклланган ва кейинчалик конституция фарклари сифатида намоён бўлиши бўйича уч гурухга-нозик, мустаҳкам, қўпол типлари шаклланган.
    2. Турли конституция типидаги сур қўйлар ривожланишида тирик вазн, ташқи тузилиши, ички органлари, суяги, тери қоплами, хаётчанлиги, авлод колдириш, серпуштлиги каби белгилари ва жундорлиги, гўштдорлиги, тери сифат кўрсаткичлари каби маҳсулдорлик хусусиятлари бўйича бир-биридан фарк қилган.
    3. Ўрганилган гурухлар ҳайвонларнинг кўп қисми мустахкам (52,77-53,82%) ва деярли тенг микдорда нозик (24,77-25,86%) ва кўпол типларга (20,31-21,8%) ажратилди. Бу маълумотларни ўтган асрнинг 50-60 йиллари маълумотлари билан солиштириш мустаҳкам типдаги кўйлар салмоғи 20-25 фоизга камайгани, яъни конституция ўзгариши нозиклашиш ва қўполлашиш томонга оғганини англатади.
    4. Янги туғилган қўзилар конституцияси тери сатҳи, тери калинлиги, гул узунлиги ва кенглиги, тола қоплами узунлиги, расмдорлиги, ўралган тола узунлиги каби тери сифати кўрсаткичлари бир-бири билан ўзаро боғлиқ. Бу эса қўзилар конституциясидан наслчилик ишида мажмуа белгиси сифатидан фойдаланиш имкониятини кўрсатади.
    5. Туғилган даврдаги конституция фарклари суяк, тери ва жун коплами ривожланиш хусусиятлари бўйича катта ёшида хам сақланиб колган; катта ёш қўйларнинг жун узунлиги, кирқими ва айрим тола турларининг ингичкалиги ва морфологик таркиби бўйича нозик типдаги қўйлар жуни - паст кўрсаткичлар, қўпол типдаги қўйлар жуни - юқори кўрсаткичлар, мустаҳкам типдаги кўйлар ўртача ҳолатни эгаллаган ва бу холат қўйларни конституцияси бўйича у ёки бу турга киритиш ва шу асосда селекция-наслчилик ишлари олиб бориш имконини беради.
    6. Турли конституция типидаги совлиқлардан олинган кўзиларнинг ирсий белгиларини ўрганиш мустахкам конституция типидаги хайвонлар нозик ва купол типдагиларга нисбатан барқарор наслга беришини кўрсатди; улар барча хисобга олинган белгилар бўйича авлодига ўз белгиларини баркарор берган ва буни мазкур ранг хайвонлари билан наслчилик ишини юритиш жараёнида хисобга олиш зарур.
    7. Конституция типини хисобга олган ҳолда, оналар ва авлодлар ўртасида ирсий белгилар бўйича боғлиқлик даражасини ўрганиш оналарнинг гул (барра) типи конституция типига қараб авлодларда гул типи намоён бўлиши 0,27-0,44 атрофида, гул узунлиги 0,31-0,48, тола узунлиги 0,41-0,51, гул мустаҳкамлиги 0,32-0,47, гул кенглиги 0,3-0,62, гул жойлашиш расми 0,35-0,47, сур ифодаланиш даражаси 0,34-0,39, сур ранги текислиги 0,3-0,45 улуш бирлигига эга бўлди; гул узунлиги мустаҳкамлик (г=О,53), гул жойлашиш расми (г=0,55-0,63) билан юкори богликлик коэффициентига эга бўлди; тола узунлиги билан гул типининг (0,44-0,51), зичлик ва гуллар жойлашиш расми билан боғлиқлиги зикр этилган богликлик белгиларини яхшилаш учун бу белгидан наслчилик ишида фойдаланиш яхши натижага олиб келишини исботлаган. Ўхшаш фаркдар конституция типлари бўйича наслчилик иши самарасини тахлил килганда хам аникланди.
    8. Бўғоз совлиқлар авлодида конституция ва маҳсулдорлик хусусиятларини намоён бўлишига озиқлантириш даражаси таъсирини ўрганиш шуни кўрсатдики, совлиқларга барқарор озиқлантириш ва сақлаш шароитларини яратиш зарур ва тўлни эрта даврларда тез ўтказиш зарур; бу ҳайвонларда ирсий хусусиятларини барқарор намоён бўлиш имконини беради.
    9. Сур ранг қўйларни урчитишни иқтисодий самарадорлигига ҳайвонлар конституция типи таъсир этади. Юқори ишлаб чиқариш самарадорлигини мустахкам конституция қўйларини урчитиш таъминлаб берди (42,9%), энг паст кўрсаткични нозик типдаги кўйлар (23,3%). Қўпол конституция типидаги кўйлар эса ишлаб чиқариш самарадорлиги бўйича мустахкам типдаги кўйларга яқин туради (38,1%), аммо сифат кўрсаткичлари бўйича орқада қолган.
    10. Чўл яйловининг ноқулай шароитида сур ранг кўйларни урчитишда наслчилик иши учун истиқболли ва мақбули мустаҳкам конституция типидаги қўйлар ҳисобланади ва уларни урчитиш, сақлашдаги мақбул шароитни яратиш ирсий асосланган ирсий сифатларни намоён бўлиш имконини беради.

    Соли Базаров
    1-78
    58   17
  • Quyonchilik seleksiyasida chatishtirish va juftlash usullarini qo'llash orqali ona quyonlar naslli elita erkak quyonlari bilan qochiriladi. Juftlash usulida sof zotli va liniyalar yoki krosslardan foydanalansa, chatishtirish usulida qon singdirish, qon kuyish, sanoat va murakkab usullarda chatishtirganda har xil quyon zotlari qatnashadi.
    Olim Mansurov, Raxmonqul Ruziev
    19-22
    61   18